قازاقستان بايقوڭىردان “پروتون” ۇشىرۋدى 2030 جىلعا قاراي توقتاتۋى مۇمكىن. بۇل تۋرالى Abai.kz پورتالى nur.kz سايتىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ حابارلايدى.

قازاقستان گەپتيلمەن ۇشاتىن “پروتون” زىمىران تاسىعىشتارىن “بايقوڭىر” عارىش ايلاعىنان ۇشىرۋدى 2030 جىلعا قاراي توقتاتۋى مۇمكىن. جاقىندا قر ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگىنىڭ اەروعارىش كوميتەتىنىڭ توراعاسى تالعات مۇساباەۆ وسىلاي دەپ مالىمدەگەن (http://www.nur.kz/kk/962162-qazaqstan-bayqonhyrdan-proton-ushyrud.html).

ء“بىز ونى ەرتەرەك جاساعىمىز كەلگەن، ويتكەنى ول، اسىرەسە اپاتتى جاعدايلاردا (ۇشاتىن “پروتون” زىمىران تاسىعىشتارىن ۇشىرۋدى) زيان كەلتىرەدى. بۇگىندە “پروتونداردى” ۇشىرۋ سىزباسى مەن كەستەسى بەكىتىلىپ قويعان. بۇگىندە ءبىز جىلىنا 15 راكەتا ۇشىرامىز، 2025 جىلعا قاراي بەسەۋ بولادى، 2030 جىلعا قاراي “پرتونداردى” ۇشىرۋدى مۇلدەم توقتاتامىز دەپ ۇمىتتەنەمىز”، — دەدى مۇcاباەۆ “بايقوڭىر” عارىش ايلاعىنىڭ قۇرىلعانىنا 60 جىل تولۋعا ارنالعان كەزدەسۋدە.

راس، دۇنيە جۇزىندەگى عارىشتىق دەرجاۆالاردا بىرنەشە عارىش ايلاعى بار. مىسال رەتىندە، جاپونيانى، اقش-تى، قىتايدى الايىق. قىتايدا ءۇش عارىش ايلاعى بار، ەندى ءتورتىنشىسىن سالۋدا. سول سياقتى رەسەيدىڭ پلەسەتسكىدە ءبىر عارىش ايلاعى بار. سوعان قاراماي  ۋلى گەپتيلمەن ۇشىرىلاتىن «پروتون» زىمىران تاسىمالداعىشىن ءبىزدىڭ بايقوڭىردان ۇشىرۋدا.

بىراق، بىلتىر مامىر ايىندا قۇلاعان “پروتوننان” كەيىن قازاقستان دالاسىندا بۇرىن-سوڭدى ادام كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن بالەكەتتەر كوبەيدى.

كيەلى دالانى كۇيدىرگەن گەپتيل ۋى قازاق دالاسىنا قانشا  قۇلاسا دا قىڭق دەمەيتىن قازاق بيلىگى – تاعى ءبىر رەسەيدىڭ «پروتونىن» 2030 جىلعا دەيىن ۇشىرۋدى جوسپارلاپتى. ال جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ زارەسىن العان ۋ تاسىعاش  زىمىراندار كەيىنگى توعىز جىلدا توعىز رەت قۇلاعان. ەگەر دە بايقوڭىردان ۇشىپ جاتقان زىمىرانداردىڭ تابيعاتقا، ادامزاتقا اكەلەر ەشبىر قاۋىپ-قاتەرى جوق دەسەك، وندا «جاۋىردى جابا توقىپ»، اقيقاتقا قيانات جاساعان بولار ەدىك. اشىلعانىنا بيىل الپىس جىل تولىپ وتىرعان عارىش ايلاعىنىڭ قورشاعان ورتاعا، تابيعاتقا، سول اينالاداعى ادامداردىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiنە، وسiم­دiكتەر مەن جانۋارلار دۇنيە­سiنە ەلەۋلi زيان كەلتiرiپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. بۇل جونiنەن باس­قاسىن بىلاي قويعاندا، اۋىق-اۋىق اپاتقا ۇشىراپ، ەلدi دۇرلiكتiرiپ وتىراتىن “پروتوننىڭ” “جىرىن” ءسوز ەتسەك تە جەتكiلiكتi.

«جاس الاشتىڭ» مالەمەتتەرىنە سۇيەنسەك، 1967 جىلدان بەرى 404 “پروتون” تاسىعىش-زىمىرانى عارىشقا ۇشىرىلعان بولسا، سونىڭ 49-ىنىڭ جولى بولماپتى (http://qamshy.kz/home/show/1384).

ال وسىدان ەكى جىل بۇرىن الگى «پروتون» بايقوڭىردان ۋلى بۇلت بوپ ۇيىرىلگەندە رەسەيلىكتەر قازاق دالاسىنا، قازاقستان ازاماتتارىنا كەلگەن وراسان زور كولەمدەگى زياندى ەمەس، قالتالارىنان وتەماقى رەتىندە شىعاتىن شىعىندى ەسەپتەپ اۋرەگە ءتۇستى. ال ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ كوپشىلىگى «قورشاعان ورتاعا دا، ازاماتتارعا دا تونگەن قاۋىپ جوق» دەۋدەن تانبادى.

“پروتون” اپاتىنان كەيىن قازاقستاندا بىرقاتار بەلسەندى “انتيگەپتيل” ەكولوگيالىق توبىنا بىرىگىپ، استانادا قارسىلىق شارالارىن ۇيىمداستىرعان. الايدا، بەلسەندىلەردىڭ ۋاجىنە پىسقىرىپ تا قاراعان ۇكىمەت جوق. ال بيلىك پەن ءماسىموۆ ۇكىمەتىنىڭ بار ويلاعانى «بايقوڭىردان رەسەيلىكتەر كەتسە، ونىڭ جۇمىسى توقتاپ، ءبىزدىڭ تابىسىمىز ورتايىپ قالادى» دەگەن قارا باستىڭ قامى عانا. قامسىز كۇندە قان جۇتىپ جاتقان قاراشانىڭ قامىن ويلاسا، ءوز ۇكىمەتى ءوستىر مە ەدى؟!

نەگىزى «روسكوسموس» قازىر عا­رىش­قا قاتىستى ماڭىزدى جوبالاردا «پروتوننىڭ» ورنىنا «سويۋزدى» قۇپ­ كورەدى دەپ ءجۇرمىز. الايدا، اۋىر جۇكتەردى توزىعى جەتكەن، پايدالانۋ مەرزىمى اياقتالعان «پروتونمەن» ۇشىرۋدى ادەت­كە اينالدىرعان. كەيبىر دەرەك­تەر­گە سۇيەنسەك، 600 توننا گەپتيل قۇلاعان اپات – قازاقستان جەرىنە «پرو­تون­نىڭ» 32-ءشى رەت قۇلاۋى. ءارى 10 ملن. گەكتارعا تەڭ قازاق جەرىن سىناق الاڭىنا اينالدىرعانى ءۇشىن رەسەيلىكتەر ەلىمىزگە نەبارى 27 ملن. دوللار تولەيدى دەگەن. راس ول دا تولەنبەدى.  تابيعاتتى، قور­شاعان ورتانى، بابادان بالاعا ميراس بولعان قاسيەتتى توپىراقتى توزدىرعان پوليگونداردان تۇسكەن پايداعا كۇن كورەتىندەي قازاق ۇكىمەتىنىڭ باسىنا نە كۇن تۋدى قازاق؟! 10 ملن. گەكتار جەردى قالاي، قايتىپ پايدالانىپ جاتقانىن دا بىلمەيمىز، تەك بولماشى تيىن-تەبەنگە ءمازبىز...

1. 28/02/2006. “پروتون-م” زىمىران-تاسىعىشى (زت) “ارابسات-4ا” عارىش اپپاراتىن بەلگiلەن­گەن وربيتاعا شىعارا المادى.

2. 06/09/2007. “دجەيسيسات” سەرiگiن وربيتاعا شىعارۋ بارىسىندا “پروتون-م” تاسىعىشتىڭ ەكiنشi جانە ءۇشiنشi بولiگi ۇشۋ جولىنان اۋىتقىپ كەتتi. ول جەزقازعاننان 40 شاقىرىمداي جەرگە قۇلاپ، سول ماڭداعى ەلدi مەكەن­دەردi ابiگەرگە سالدى. قورشاعان ورتا، اينالاعا، اۋاعا، سۋعا، جان-جانۋالار مەن وسiمدiكتەرگە ەلەۋلi زالال كەلتiردi.

3. 15/03/2008. “پروتون-م” زت تاعى دا “امس-14” بايلانىس سەرiگiن مولشەرلەنگەن وربيتاعا شىعارا المادى. عارىشتىق اپپارات ۋاقىتىنان بۇرىن ءبولiنiپ قالدى.

4. 05/12/2010. “پروتون-م” زت ءۇش “گلوناسس” عارىشتىق سەرiگiن بەلگiلەنگەن وربيتاعا شىعارا الماي قۇلادى.

5. 18/08/2011. “پروتون-م” زىمىرانى “ەكسپرەسس-ام-4” عارىش اپپاراتىن جوبالانعان وربيتاعا شىعارا المادى.

6. 06/08/2012. “پروتون-م” زت “بريز-م” بلوگىمەن “ەكسپرەسس-مد” جانە “تەلكوم-3” سەرiكتە­رiن بەل­­گiلەنگەن وربيتاعا شىعارا المادى.

7. 02/07/2013. “پروتون-م” زت “دم-03ا” بلوگى جانە “گلوناسس” اپپاراتىمەن ۇشىپ بارا جاتىپ، 17-سەكۋندتا اپاتقا ۇشىرادى.

8. 16/05/2014. “ەكسپرەسس-ام4ر” سەرiگiن الىپ بارا جاتقان “پروتون-م” زىمىرانى باسقارۋشى قوزعالتقىشتىڭ بۇزىلۋىنان اپاتقا ۇشىراپ، ونىڭ قالدىقتارى اتموسفەرادا جانىپ كەتتi.

9. 16/05/2015. MexSat-1 مەكسيكالىق عارىش سەرiگiن شىعارۋ بارىسىندا دا “پروتون-م” زت 500-شi سەكۋندتا كۇتپەگەن جاعداي بولىپ، اتموسفەرادا جالىن قۇشتى. 

سوڭعى ۋاقىتتاردا بۇكىل قازاقستاندا ورىن الىپ جاتقان ءتۇرلى اپاتتاردىڭ سەبەبى ءالى كۇنگە جۇمباق قالعانىن كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىپ ءجۇر. دەسە دە بۇعان اسا ءمان بەرىپ جۇرگەنىمىز شامالى. باق ءبىراز ۋاقىت باجايلاعانىمەن، ماسەلەنىڭ ىزىنە ماي شام الىپ تۇسكەن ەشكىم جوق. بۇرىن سوڭدى، ەستىپ، كورمەگەن جۇمباق اپاتتارعا شەت ەلدەردەن مامان الدىرىپ، زەرتتەگەنىمىزبەن تۇجىرىمدامادا كورسەتكەن سەبەپتەرگە سەنگىڭىز كەلمەيدى.

مىسالى:  كالاچيدەگى ۇيقى دەرتى مەن قازاقستاننىڭ بىرنەشە قالالارىندا ەستەن تانىپ، ەكى بۇكتەلىپ جاتقان جاسوسپىرىمدەردىڭ مۇشكىل جاعدايىنا بەي-جاي قالدىرمايتىنى انىق. دەسە دە بۇنىڭ سەبەبى ءالى جۇمباق قالۋدا. سونان كەيىن، قازاق دالاسىندا قىزىل كىتاپقا ەنگەن، مەملەكەتتىڭ ايرىقشا قورعاۋىنا الىنعان اقبوكەندەردىڭ جاپپاي قىرىلۋىنىڭ دە سەبەبى ايتىلعان جوق. ال وسكەمەندە لاشىن قۇسى، الماتىدا قارعالار ادامدارعا شابۋىل جاساي باستادى. بۇرىن-سوڭدى، بۇندايدى ەستىپ پە ەدىڭىز؟!  تالدقورعان قالاسىنداعى ساۋدا ۇيلەرىنىڭ بىرىندە ەڭگەزەردەي ەر ازامات 4 ساعات بويى تۇرعان ورنىندا سىرەسىپ قاتىپ قالعان. وسى جانە وزگە دە تىلسىم اۋرۋلاردىڭ سەبىن قازاق تۇگىلى الەمنىڭ ماماندارى تابا الماي وتىر. ەسكەرە كەتەتىن ءبىر اقيقات – وسى بالەكەتتەردىڭ بارلىعى رەسەي «پروتونى» قۇلاپ، «گەپتيل» ۋى شاشىلعاننان كەيىن پايدا بولدى.

ءتۇيىن:ء بۇتىن عارىشىمىزدىڭ تىزگىنىن سەنىپ تاپسىرعان قاھارمانىمىزدىڭ ءوزى «بايقوڭىرداعى «پروتوننىڭ» قۇلاۋى زاڭنامالىق تۇرعىدا اپاتقا جاتپايدى» دەپ رەسەي مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ وتىرعاندا، باسقاسىنان نە سۇرايمىز. 17 ميلليون حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا ايتارلىقتاي زيان كەلتىرىپ وتىرعان گەپتيلدەن باس تارتۋعا «اقساقال بيلىكتىڭ» قاۋقارى جەتپەيتىنىنە كوزىمىز باياعىدا-اق جەتكەن. ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ بايقوڭىرعا بەيتاراپ قارايتىنى بەلگىلى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

(ماقالاعا سەمەي پوليگونىنان زارداپ شەككەن بالالاردىڭ سۋرەتتەرى بەرىلىپ وتىر. ەگەر عارىش كەمەلەرىن گەپتيلمەن ۇشىرۋدى دوعارماساق، سەمەي قاسىرەتى قايتالانۋى ابدەن مۇمكىن.)

Abai.kz