ۇمىتپاسام، 90-شى جىلداردىڭ باس كەزى بولار، اتا-اناسى قۇپ كورىپ وتىرعان بولاشاق كۇيەۋىنە بارعىسى كەلمەگەن تانىس  وزبەك قىزىنا: «ەندەشە، ءالى دە سەن دەپ زار يلەپ جۇرگەن الماتىداعى ءوزىڭنىڭ عاشىعىڭ امانعاليعا ءتيىپ المايسىڭ با؟» — دەدىم. سوندا ول جالماجان: «وي، قويىڭىزشى! سوسىن بالالارىم وزبەك ءتىلىن بىلمەي وسەتىن بولادى»، - دەگەنى بار. ءتىلىم بايلانىپ قالدى.

ءوزى الماتىنىڭ تەمىرجول تەحنيكۋمىندا وقىپ جۇرگەن، بار-جوعى 18-19 جاسار گۇلچەھرانىڭ مىنا ءسوزىن ەستىگەندە ىشىمنەن "استاعفىراللا" دەپ قايتالاي بەرگەننەن باسقا اۋزىما ءسوز تۇسپەدى. نە دەگەن جەتەلىلىك، ءارى سانالىلىق، نە دەگەن ۇلتجاندىلىق، ءارى دىنىنە، تىلىنە، ۇلتىنا، سالت-داستۇرىنە دەگەن ۇلى سۇيىسپەنشىلىك. قارشاداي وزبەك قىزى ايتىپ تۇرعان ۇلتىنا دەگەن ۇلى ماحابباتقا تولى مۇنداي ءسوزدى وسى كۇنى قازاقتىڭ كىندىگىن اشىپ، شاشىن توقال ەشكىنىڭ باسىنداي سىپىرتىپ تاستاعان نە ساپ-سارى قىپ بوياپ العان قىز-كەلىنشەگى تۇگىل سارى قارىن قاتىن-قالاشى، پايعامبار جاسىنا جەتكەن كەمپىر-سامپىرى دا ايتپايدى. ياعني، ءبىز بۇگىندە نە قاتىنىمىزدا، نە قىزىمىزدا ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق نامىس دەگەننىڭ جۇقاناسى دا قالماعان، كەرىسىنشە ولاردى ەر-تۇرمانىن، نوقتا-جۇگەنىن سىپىرىپ الىپ، ساۋىرىنا ءبىر سالىپ ويىنا كەلگەنىڭدى ىستە دەپ، ورىسكە قىسىراقتىڭ ۇيىرىندەي قىپ بەتىمەن  جىبەرگەن ۇلتپىز. جانە بۇنىڭ قازاق دەگەن ۇلتتى ءتۇپ-تامىرىمەن جوق قىلىپ جىبەرگەلى تۇرعان قاسىرەت ەكەنىن، بۇل قاسىرەت شەتەلدىكتەردىڭ باستاۋىمەن، جوعارىداعى كوسموپوليتتەردىڭ قوشتاۋىمەن وركەنيەتتىلىك، تولەرانتتىق (توزىمدىلىك), ەلىمىزدە تىنىشتىق دەگەن ۇرانمەن ادەيى جاسالىپ وتىرعانىن تۇسىنۋگە سانامىز، جەتەمىز جەتپەي توي-تويلاپ ءجۇرمىز. ءبىز جەر بەتىندە كەز-كەلگەن ۇلتتى جويىپ، ونىڭ مەملەكەتىن، جەرىن، بۇكىل قازىناسىن تۋ-تالاقاي ءبولىپ الۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى ەڭ الدىمەن سول ۇلتتىڭ وشاق باسىنداعى ايەلى مەن وڭ جاقتا وتىرعان قىزىن بۇزۋ ەكەنىنە ءالى دە سانامىز جەتپەي وتىر.

ال بىرەن-ساران ساناسى جەتەتىندەر بىلە تۇرا ۇندەمەيدى. جان بودرييار دەگەن ويشىل مۇندايلاردى «حايۋاننىڭ ۇندەمەستىگى سياقتى. ءتىپتى، ەش ايىرماشىلىعى جوق» دەپتى.

قىز — بولاشاق انا، ۇلتتىڭ اناسى، ۇرپاقتىڭ تاربيەشىسى. ول – بولاشاق ايەل. ەگەر ول قىز ۇلتىنىڭ نە ءتىلىن، نە ءدىنىن، نە ءۇردىسىن قادىرلەمەيتىن، بولسا، مۇنداي ايەلدەن تۋعان، سونىڭ تاربيەسىن كورگەن ۇرپاق ازعىن ۇرپاق بولادى. ال ۇرپاعى ازعىن ۇلت كۇندەر وتە كەلە ءتۇپ-تۇگەل   جويىلىپ كەتەدى.

وسىنى ويلاپ كۇيىنگەن ءبىر ساتتە «انا بولار – قىزىڭ جوق، اكە بولار – ۇلىڭ جوق،  قۇرىق تۇسپەي مويىنعا تۇسىنەتىن ءتۇرىڭ جوق» دەپ ەدىك. قۇداي كەشىرسىن، ءبىز بۇگىندە قىل مويىنعا قىرىق ءتۇرلى قۇرىق تۇسكەنىن دە بايقاماي ىشكەنگە ءماز، جەگەنگە توق  ەرتەڭگى ۇرپاعى قانداي تىرشىلىك يەسىنە اينالارىن دا ويلاۋدان قالعان ۇلتپىز با دەپ قورقامىز. ونىڭ ورنىنا ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە ايتاتىنى وركەنيەتتىلىك، سوسىن الدەبىر قىرىق-ەلۋ وزىق ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ. ارينە، قازاق ەڭ الدىڭعى قاتارلى امەريكا مەن قىتايدى قۋىپ جەتىپ، باسىپ وزسا دا قارسى ەمەسپىز. بىراق ءبىز سول 50 ەلدىڭ قاتارىنا كىرگەندە كىمبىز، ءدىنىمىز، ءتىلىمىز، مادەنيەتىمىز قانداي، كىم دەپ اتالاتىن ۇلتپىز دەپ كىرەمىز؟ بۇل تۋرالى نە ءلام، نە ميم دەپ جۇرگەن نە باسشالارىمىز، كەششەلەرىمىز جوق. ۇندەمەيدى. بۇگىنگى قازاق سول وزىقتىق دەگەنىمىز  بۇتىنا شورتيك كيىپ، حوتدوگ پەن املەت نەمەسە «مياسو پو تايسكي» جەپ ءبىر-بىرىمەن اعىلشىنشا، ورىسشا سويلەسۋ، قىمبات ماشينا ءمىنىپ، تۋريستىك ساپارعا شىعۋ دەپ بىلەدى. ءبىزدىڭ دوكەيلەر ايتىپ جۇرگەن الگى 40-50 وزىق ەلدەردە قازەكەمدەردەگىدەي ءتىل، ءدىن،  سالت-ءداستۇر دەگەن پروبلەما جوق. ولاردا نەگىزگى جەرگىلىكتى ۇلت كىم بولسا، سول ۇلتتىڭ ءتىلى، سول ۇلتتىڭ ءدىنى، سول ۇلتتىڭ ءداستۇرى ءبىرىنشى ورىندا. ال، بۇگىنگى قازاقتىڭ  كوزى اشىق دەگەن بويجەتكەندەرى دە باتىس ەلدەرىنىڭ ايەل تەڭدىگى، گەندەرلىك ساياسات دەگەندەگى باستى ماقساتى  ءبىزدىڭ ايەلدەرىمىز بەن قىزدارىمىزدىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، جەل بەرۋ، ۇلتتىق قاسيەت- كيەلەرىمىزدەن ايىرۋ ەكەنىن تۇسىنبەيدى.  ەۋروپا دەپ ەسىنەن ايرىلعان كەيبىر دەپۋتات قاتىندار «ەركەكتەرگە ەكى ايەل الۋعا رۇقسات بەرىلسە، مەن ون ەركەككە قاتىن بولا الامىن» دەۋگە دەيىن باردى. ەگەر ءبىزدىڭ باسشىلار ۇلتتىق نامىستان جۇرداي  بولماسا، ءدال وسىنداي اقىماقتىق ءسوز ايتاتىن ايەلدى پارلامەنتتە وتىرعىزىپ قويۋ دا ۇلكەن قىلمىس دەپ بىلەر ەدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ايەلدەرىمىز بەن قىزدارىمىزدىڭ يبالىلىقتان، ۇياتتان، ايەلگە ءتان نازىكتىكتەن جۇرداي بولۋى، تۇرمىس قۇرۋ، بالا تۋدان باز كەشۋى، ەركەكتى سىيلاماۋى، جەڭىل جۇرىسكە سالىنۋى، تاعى باسقا دا نەبىر جەكسۇرىن قىلىقتارى كەڭەس وكىمەتى ارقىلى كەلدى دەسەك، بۇل قاسىرەتتى بۇگىندە «وركەنيەتتىلىك» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز-اق ودان سايىن اسقىندىرىپ بارادى. ولار ءتىپتى، قاتىن- قالاش، قىز-قىرقىن دەپ سويلەۋدىڭ ءوزىن ارتتا قالعاندىق دەپ بىلەدى ال كۇيەۋىن «جولداسىم» دەپ سويلەۋدى دە مادەنيەتتىلىك دەپ ويلايدى. قىسقاسى، XIX عاسىردا فرانتسۋزداردىڭ ەۋروپالىق ەمەس حالىقتارعا وركەنيەت ەگەمىز دەگەن سىلتاۋمەن جۇرگىزگەن ساياساتى (Ia mission civilisatrice) بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قىزۋ (قازاق رەسپۋبليكاسى ەمەس!) تاجىريبەدەن وتكىزىلىپ جاتقان سياقتى. تۋعان ۇلتى، تۋعان ءۇندىستانى ءۇشىن بۇكىل ءومىرىن سارپ ەتكەن ماحاتما گاندي «باتىستىڭ وركەنيەتى تۋرالى نە ويلايسىز؟» دەگەن شەتەلدىككە «ۇسىنىپ تۇرعان يدەياڭىز جامان ەمەس ەكەن» دەپ مىسقىلداي جىميىپتى دا جۇرە بەرىپتى. ال ءبىزدىڭ قازەكەڭنىڭ كەيبىر باسشىلارى ەشكىم مۇنداي سۇراق قويماي-اق وزدەرىنەن-وزدەرى شەتەلدىكتەرگە سۇيكەنىپ تۇراتىنىن ايتساڭىزشى. سۇيكەنۋىمىز از بولعانداي كەيىنگى كەزدە ءبىز ياعني، قازاقتار ازيالىق ەمەسپىز، ەۋروپالىقتارمىز نە ەۋرازيالىقتارمىز دەگەن سياقتى ادام ۇيالاتىن ءسوز ايتاتىن بولدىق. ءبىزدىڭ قىز-كەلىنشەكتەر قازاقستاندا گەندەرلىك ساياسات ورتتەي قاۋلاپ بارا جاتقانىن دا ماقتانىش تۇتاتىن بولدى. ايەلدەر ءىسى جونىندەگى كوميتەتتە ىستەيتىن ءبىر بايبىشە (ولاردىڭ ءبارى «حانىم» دەپ اتالادى، بايبىشە دەگەنىمىز ءۇشىن ارتتا قالعان ادام دەپ سوگۋى مۇمكىن) گەندەرلىك ساياسات جونىندە ەۋروپاعا بارىپ ەسەپ بەرىپ كەلگەنىن ۇيالماي-قىزارماي باسپاسوزدە جاريالادى. ول «حانىمنىڭ» بۇل ءىسى بىلە-بىلگەن ادامعا، ءبىز ايەلدەرى مەن قىزدارىنىڭ تاربيەسىزدىگى، كورگەنسىزدىگى، دورەكىلىگى، تەمەكى شەگۋى، اراق-شاراپ ءىشۋى، نەكەنى بۇزۋى، جەڭىل جۇرىسكە سالىنۋى، اتا-ەنە سىيلاماۋى، بالا تۋماۋ جانە بالا الدىرۋ، بوعاۋىز ايتۋ، انا-ءتىلىن سىيلاماۋ، بىلمەۋ، ەۋروپالىك ايەلدەردىڭ نەبىر جابايى قىلۋالارىنا ەلىكتەۋ، قىسكاسى ءوز ۇلتىنىڭ جويىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن كەساپاتتى ىستەردى اتقارۋ جونىنەن 100 مەملەكەتتىڭ الدىنا تۇسەمىز دەپ ەسەپ بەرۋمەن بارابار ءسوز ەمەس پە؟!.

ءيا، ادام بالاسىنىڭ حايۋاننان باستى ايىرماشىلىعىنىڭ ءبىرى – ۇياتتى ءبىلۋى. ال ۇيات – مادەنيەتتىڭ باستى اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى. قازىرگى باتىس ايەلدەرى مەن قىزدارىندا بۇل – ۇمىت بولعان ۇعىم. كەيدە تەلەارنالاردان ايەل ادام ەركەكتىڭ تۇلابويىندا جالاماعان جەر قالدىرماي جاتقانىن كورگەندە كىنانىڭ ءبارىن سونى كورىپ بويجەتىپ كەلە جاتقان قازاق قىزدارىنا جابۋدىڭ ءوزى ءجونسىز! بۇل قىلمىستى قازاق  قىزدارى مەن ايەلدەرىن ازعىنداتۋ، سول ارقىلى بۇكىل قازاق ۇلتىن ازعىنداتۋ ءۇشىن ادەيى جاساپ وتىرعاندار بار عوي دەگەن دە ويعا كەتەمىز. ايتپەسە، ءوز قاراماعىنداعى تەلەارنالارعا باقىلاۋ جاساپ، ءجون كورسەتىپ وتىرا المايتىن مەملەكەت بولا ما؟ وسىدان بىرەر جىل عانا بۇرىن قازاق قىزدارى بۇرىش-بۇرىشتا توپتالىپ تەمەكى تارتىپ تۇراتىن ەدى، قازىر ولار كوشەدە، ايالدامادا سەنىڭ قاسىڭا كەلىپ تەمەكىسىن بۇرقىراتىپ، سىراسىن ءىشىپ وتىرا بەرەتىن بولدى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قىزدارىمىز نە سالبىراعان، نە قىرتىس-قىرتىس قارنىن اشىپ تاستاپ، كىندىگىن كورسەتىپ جۇرەتىنىن ەرسى كورسەك، ەندى ولاردىڭ مايقۇيرىقتىڭ ۇستىنە كوكپەڭبەك قىپ سالىپ تاستاعان سۋرەتتەرىن «تاماشالاپ» قارايتىن بولدىق. مىناۋىڭ نە دەپ ۇرىسساڭ، بالەگە قالاسىڭ! وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن تەلەديدارداعى قىز بەن جىگىتتىڭ سۇيىسكەنىن، ءتىپتى، قۇشاقتاسىپ تۇرعانىن اتا-اناسىنىڭ قاسىندا قاراۋعا ءداتى شىدامايتىن قىز قازىر  ول ەكەۋىنىڭ حايۋاندىق جىنىستىق قاتىناس جاساپ جاتقانىن دا كورىپ وتىرا بەرەتىن بولدى. جالپى، قاتار وتىرىپ كوردى نە، وڭاشا كوردى نە؟! ال، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ءتۇسىرىلىپ كورسەتىلە باستاعان «پەرەكرەستوك» دەگەن فيلم ۇل-قىزىمىزدى ۇلتتىق سانادان ايىرۋدىڭ ءوز ونەرىمىزدەگى باستاماسى بولدى. ءتىپتى، سول «پەرەكرەستوكتى» فيلم دەۋگە دە اۋىز بارمايدى. ول شەتەلگە ەلىكتەۋدىڭ ءبىر نىشانى دەۋگە عانا بولاتىن دۇنيە-سىماق بىرنارسە. ءيا، ەگەر تەلەديداردى ءوز سالت-سانامىزعا وراي پايدالانا بىلسەك، ول ۇل-قىز تاربيەلەۋدىڭ ەڭ كۇشتى قۇرالى بولار ەدى. اتتەڭ، ءبىزدىڭ تەلەارنالار وعان كەرىسىنشە جۇمىس ىستەپ جاتقانىن كوزى اشىق ادامدار ءتۇسىنىپ-اق وتىر. امال جوق.

وسى ارادا قانشا ويلاساق تا اقىلىمىز، تۇسىنىگىمىز، جەتەمىز جەتپەيتىن ءبىر جۇمباق ساناسىزدىق ەسكە تۇسەدى. قازىر جاسى 60-تى القىمداپ، 70-ءتى جەلكەلەپ قالعان قارتتارىمىز نەمەرەلەرىن «بايانا»، «قىمباتا»، «اينۋرا»، «اسەليا»، «انەليا»، «شولپانا» دەپ شاقىرادى. بۇل جاي ەلىكتەۋ ەمەس، ۇلكەن ءبىر ساناسىزدىقتىڭ، ءالى دە بولسا ورىسقا جارامساقتانۋ مەن ەلىكتەۋدىڭ، بارىپ تۇرعان ناداندىقتىڭ ايعاعى. اشەيىندە، بالەنىڭ كوپشىلىگىن جوعارىداعىلارعا جابۋعا دايار تۇرساق تا تاپ وسىعان كىم كىنالى ەكەنىن تۇسىنبەي دال بولامىز. ال، قىز بالالاردىڭ ەسىمىن الگىندەي ورىسشا «ا» قوسىمشاسىن قوسىپ  وزگەرتىپ ايتۋدىڭ ءوزى ۇلتتىق سانامىزدى دا وزگەرتەرى ءسوزسىز.

تاعى ءبىر سۇمدىق جاعدايدى قاراڭىز. قازىر ورىسشا سامپىلداپ تۇرعان قازاق قىزدارىنا «قازاقشا سويلەسەيشى دەسەڭ «يا نە كازاشكا» نەمەسە «يا مەتيسكا» دەپ كوزبە-كوز وتىرىك ايتادى. شىن ۇلتى قازاق ەكەنىن ايتپاۋعا تىرىسادى. ءتىپتى، قازاقپىن دەۋگە نامىستاناتىنىن دا بايقاپ قالامىز. اكەم قازاق، بىراق مەن قازاق ەمەسپىن دەيتىن قىزداردى دا كوردىك. بۇعان كەيبىر ساياساتكەرلەردىڭ ءبارىمىز «قازاقستاندىق» اتتى ۇلت بولامىز دەگەن زالىمدىق ۇسىنىسى دا سەبەپ بولىپ وتىرعانى ءسوزسىز. كەڭەس وكىمەتى قازاقتى ءبۇلدىرۋدى قىز-كەلىنشەگىن، وتباسى، وشاق قاسىنداعى قاتىن-قالاشىن بۇلدىرۋدەن باستايتىن سۇم ساياسات جۇرگىزدى. ءسويتىپ، قۇدايعا، قۇرانعا قارسى شىعۋ، ءتىلدى، سالت-ءداستۇردى ساتۋ جونىنەن كسرو-دا قازاقتىڭ ايەلدەرى ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. ولار ەرىن تىڭداماۋ، اتا-ەنە سىيلاماۋ، نەكە بۇزۋ، وزگە ۇلتقا كۇيەۋگە تيۋ، ەرىنەن اجىراسۋ، اراق ءىشىپ، تەمەكى تارتۋ، ورىسشا سويلەۋ جونىنەن 70 جىل ىشىندە، مۇسىلمان ايەلدەرى ىشىندە الدىنا جان سالمادى. ءوزىمىز ارا-تۇرا بولسا دا «شالا قازاق»، «ناعىز قازاق»، «مانگۇرت قازاق» تاعى باسقاداي دەپ اتاپ جۇرگەنىمىزدىڭ كوپشىلىگى ايەلى سونداي وتباسىنان شىققانىن كوزىمىز كوردى. ونىڭ ارجاعىندا ۇلكەن ءبىر شىندىقتىڭ ءىزى جاتىر. ويتكەنى، وتباسىنداعى بالا توربيەسى اسىرەسە قىز بالانىڭ تاربيەسى كوبىنە ونىڭ اناسىنا جۇكتەلەدى. اناسى توي-تويلاپ اراق-شاراپ ءىشىپ، ورىسشا نە ورىسشا-قازاقشا ارالاستىرىپ بالپىلداپ سويلەپ، ەرىن سىيلامايتىنىن كورىپ وسكەن قىزدان دەنى ساۋ، دۇرىس ايەل، دۇرىس انا شىقپايدى. ءبىز قازىر  ايتەۋىر قازاق دەگەن اتىمىز جويىلماي وسى كۇنگە جەتكەنىمىزگە شۇكىرشىلىك قىپ قانا ءجۇرمىز، ال بالا تاربيەسى، اسىرەسە قىز بالا تاربيەلەۋدە جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىمىز الداعى ۋاقىتتا كوسەگەمىزدى كوگەرتە قوياتىنى كورىنبەيدى. كەرىسىنشە... ول تۋرالى ەندى بىردە...

ءيا، بىزدە مىنا  مەملەكەت  قازاق ۇلتىنىكى دەگەن،  جەر بەتىندە قازاق ۇلتى مىنا اپەرباقان زاماننان امان قالسىن دەگەن مىسقالداي وي بولسا، ءبىز دەرەۋ ءايەلدەرىمىز بەن قىزدارىمىزدى ءتۇزۋ جولعا، ار-ۇيات جولىنا، اتا-بابا جولىنا ءتۇسىرەتىن ءتارتىپ، ەرەجە، زاڭ قابىلداۋىمىز كەرەك. ءبىز ۇيدە دە، قىزمەتتە دە ەركەك - ەركەك ورنىندا، ايەل–ايەل ورنىندا بولۋىن قاداعالاۋىمىز كەرەك. بۇل ايەلدى، قىزدى قورلاۋ ەمەس. بۇل – ادىلەت جولى. قازىرگى قازاق ايەلدەرى شاڭىراق كوتەرىپ، وتباسىلىق ايەل مىندەتىن اتقارۋدان، بالا تۋدان قاشقالاقتايدى. ولارعا ەركەكتىڭ دە ونشالىقتى قاجەتى جوق. ويتكەنى، سالت باستى، ساباۋ قامشىلى سالتاڭ قىزدىڭ، ايەلدىڭ ءوز ەركى وزىندە. جان قىسىلسا، ءتانىن ساتسا دا اشتان ولمەيتىنىن بىلەدى، ال ءناپسىنىڭ شايتانى ءتۇرتىپ، جىلاندارى شىداتپاي جىبىرلاتا بەرسە، كوشەدە، كەز-كەلگەن ساياباقتا، سكۆەردە نە كوپ ەركەك كوپ. ءسۇيدىم- كۇيدىم دەپ حات جازىسىپ، جەڭگەتاي جۇگىرتىپ اۋرە بولمايدى. باس-اياعى 1-2 ساعات بىرگە وتىرىپ، 2-3 ساپتىاياك سىرا ىشسە جەتىپ جاتىر. ارجاعى وپ-وڭاي. مۇنداي قىز، ياعني، ايەل جىنىستى قانداي شاڭىراق كوتەرىپ، قانداي ءتۇتىن تۇتەتەدى؟ وتباسى سونداي ەل،  مەملەكەت بولىپ تۋ تىگىپ وتىرماق تۇگىل، جويىلىپ كەتۋى وپ-وڭاي. باجىلداعاندار باجىلداي بەرسىن، بىراق بۇگىن ءبىز قازاق ۇلتى  ەڭ الدىمەن جالپى ايەل جىنىستىلارىمىزدىڭ تاربيەسىن قاتتى قولعا الۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ تەمەكى تارتۋىنا، تۋعان كۇن، جۋعان كۇن دەگەندەردى سىلتاۋراتىپ تا، بىلاي دا سىرا، شاراپ ىشۋىنە، ەركەكتى، اتا-ەنەنى سىيلاماۋىنا زاڭ جۇزىندە قاتاڭ تيىم  سالۋىمىز كەرەك. بۇل–ايەل جىنىستىنى قورلاۋ ەمەس، بۇل–ۇلتتى امان ساقتاۋدىڭ ەڭ باستى جولىنىڭ ءبىرى.

ەگەر ءبىز باتىس ەلدەرى باسقانى باسىپ الاتىن قۇرال قىپ پايدالانىپ وتىرعان دەموكراتيا، تسيۆيليزاتسيا، اشىققوعام، گەندەرلىك ساياسات دەگەندەرىنىڭ ەلىمىزدە قاڭداي دارەجەدە جۇزەگە اسىپ جاتقانىنا باعا بەرۋىن سۇراپ، جارامساقتانۋدى، ءمۇلايىمسۋدى قويماساق، ءسوز جوق قۇرىپ كەتەمىز. قازىر ەۋروپا ەكى ەركەكتىڭ ءبىر-بىرىنە ۇيلەنۋى، امەريكالىق مۋلتيميلليونەر قاتىن ساندەس بەرناردەسس سياقتى ءوزىنىڭ ۇلىنا كۇيەۋگە تيۋ، ايەل مەن ايەلدىڭ جىنىستىق قاتىناس جاساۋى، كۇيەۋىنىڭ كوزىنشە وزگە ەركەكپەن جاتۋعا كەتىپ بارا جاتقانىن ايتۋ سياقتى حايۋاندىقپەن عانا بىزدەن الدا كەلەدى. وسىدان ءبىر- ەكى جىل بۇرىن مىڭنان استام ايەل- ەركەگى ارالاس جۇرت «انادان تۋماي تىرجالاڭاش» لوندون كوشەلەرىن ارالاپ شىقتى. ارينە، ولار شەتىنەن  دىننەن بەزگەن، جانسوققىعا ۇشىراعان، ياعني، پسيحيكالىق اۋرۋعا دۋشار بولعان، تاعى سول سياقتىلار ەدى. اعىلشىندار سوعان ادەيى رۇقسات بەرىپ، تەلەديدارعا ءتۇسىرىپ ونى ازيا، افريكا قۇرىلىعىنداعى مۇسىلمان ەلدەرىنە كورسەتتى. ماقسات–انگليادا دەموكراتيا، بوستاندىق ەكەنىن دالەلدەپ، سول ارقىلى مۇسىلمان ايەل جىنىستىلارىنا، جالپى وزگە ۇلتتارعا بۇلدىرگى وي تاستاۋ. ەگەر ولار وسىنى شىنايى دەموكراتيا، ەركىندىك دەپ باعالاپ، ۇلگى رەتىندە ۇسىناتىن بولسا، الگى تىرجالاڭاش توپتىڭ ىشىندە انگليانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ايەلىمەن، شەشەسىمەن، قارىنداسىمەن ىىەليزاۆەتانى جەتەكتەپ تىرجالاڭاش جۇگىرىپ بارا جاتۋى كەرەك ەدى عوي. انەبىر جىلدارى اقش ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ ديرەكتورى اللەن داللەستىڭ ءبىر ەڭبەگىنەن باسپاسوزدە كەلتىرىلگەن ءۇزىندىنى وقىپ، مۇنداي دا حايۋاندىق بولادى ەكەن دەپ تاڭدانعانبىز. ول سوندا وزگە ەلدەردە جالاپتىقتى،قانىشەرلىكتى، ادامدى ازاپتاۋدى، حايۋانعا عانا ءتان قىلۋالاردى، جالاڭاش-جالپى سۋرەتتەر مەن مال سياقتى اشىقتان-اشىق جىنىستىق جاساپ جاتقاندى كورسەتەتىن فيلمدەر مەن وزگە دە زۇلىمدىق جوسپارلاردى جاساپ، تاراتۋ ءۇشىن امەريكا شەتسىز-شەكسىز قارجى بولۋدەن دە تارتىنباۋى كەرەك دەپ جازعان ەدى. ال، سول امەريكا مەن كەيبىر ەۋروپا ەلدەرى جۇرگىزىپ وتىرعان سۇمدىق ساياساتتىڭ ءبىرى – ەڭ اۋەلى وزدەرى مىلتىقسىز-اق، وقسىز-اق باسىپ الماق بولعان ەلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىن ازعىنداتۋ ساياساتى. ءبىزدىڭ قازاق قىزدارى وسىنى ءاردايىم ەستە ساقتاۋى كەرەك. ءبىز قازىر ونى جاسىرماق تۇگىل اشىق قارسىلىق كورسەتۋگە جۇمىلۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ كوپ قازاقتىڭ ۇلتسىزدانۋىنىڭ، ۇلتتىق سانادان ايىرىلۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى دە قىزدارىمىزعا ۇلتتىق، يسلامي تاربيە بەرۋدىڭ ورنىنا ولارعا ينتەرناتسيوناليستىك تاربيە بەرۋىمىزدىڭ كەسىرىنەن بولدى. وسى ينتەررۋحپەن تاربيەلەنگەن قازاق قىزدارىن كەڭەس كەزىندە ۇيلەنىپ تە، ۇيلەنبەي ەرمەك رەتىندە دە پايدالانباعان ۇلت جوق شىعار. بۇل اسىرەسە، تىڭ كوتەرۋ كەزىندە  كوپتەپ كەزدەستى. تىڭ ولكەسىندە ورىسقا، ۋكراينعا، بەلورۋسقا تۇرمىسقا شىققان قازاق قىزدارى ءباسپاسوز، راديو، تەلەارنالار ارقىلى وزگەلەرگە ونەگە رەتىندە ۇسىنىلدى. كەيىن قازاق قىزدارىنىڭ سولارمەن قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ تۇرعانىنا دا كوزىمىز ۇيرەنىپ كەتتى. 

مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ ويلاپ وتىرساڭىز، وسى كۇنى تۇتاس ءبىر ۇلت بولىپ ۇيىعان ەلدەردىڭ ءبارى ايەلدەرى مەن قىزدارىن قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاعان. قاتاڭ باقىلاۋ دەگەننەن شوشىپ كەتىپ، شورشىپ تۇسەتىندەر شىعاتىنىن ءبىلىپ وتىرساق تا سولاي دەۋگە ءماجبۇرمىز. قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاۋ دەگەنىمىز قىزدىڭ اياق-قولىن كىسەندەپ ادامي حۇقىعىنان ايىرۋ ەمەس ول–ولارعا ۇلتتىق ۇردىستەردى، ۇلتتىق سالت-سانانى، عادەت-عۇرىپتى، ءدىندى بۇزدىرماۋ، قىسقاسى  ۇلتتىق بەت-بەينەنى امان ساقتاۋ دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، قاتاڭ باقىلاۋ، قاتتى ۇستاۋ دەگەنىمىز ەر مەن ايەلدى تەڭ، ءادىل ۇستاۋ دەگەن ءسوز. قازىرگى  قىزدارىمىز زاڭ اتاۋلى ءتۇپ-تۇگەل وزدەرىن قورعاپ شىعاتىنىن، ەرىنەن ايرىلسا اليمەنتىن، پاتەرىن الىپ قالاعان ەركەگىمەن توسەكتەس بولىپ، جۇگەنسىز جەلە جورتىپ، «راحات» ءومىر كەشەتىنىن بىلەدى. مىنە، ءبىز قاتال ۇستاۋ دەگەندە وسىعان وتباسىلىق تاربيە بارىسىندا دا، زاڭ بويىنشا دا تىيىم سالۋىمىز كەرەك. كەزىندە  كورنەكتى جازۋشى تاحاۋي احتانوۆ ۇندىستانعا بارعاندا «سىزدەردە ايەل حۇقى ماسەلەسى قالاي؟» دەپ سۇراپتى. سوندا تاحاڭ ازىلدەگەن بولىپ: ء«بىز سول ايەلدەرگە حۇقىقتى كوبىرەك بەرىپ قويىپ، الا-الماي جۇرگەن سياقتىمىز» دەپتى. ءتىپتى، ل.ي. برەجنەۆتىڭ ءوزى مارگارەت تەتچەردىڭ ساياساتكەرسىپ شوشاڭداي بەرگەنىن جاقتىرماي: «بۇل قاتىن چەرچيللدى باسىپ وزىپ، ونىڭ شالبارىن دا تارتىپ الماقشى سياقتى عوي» دەگەن ەكەن. ل. برەجنەۆتىڭ وسى ءبىر وتە ونتايلى ايتىلعان ءسوزى ءبىزدىڭ وسى كۇنى ساياساتكەرسىماق، ۇكىمەت ىسىنە ارالاسقانسىماق بولىپ ايەلگە، قىز بالاعا ءتان يبا، يناباتتى ساقتامايتىن كەيبىر ەركەتوتايلارىمىزعا دا ءدال كەلىپ تۇرعانداي. وسى كۇنگى ەڭ تالانتتى اقىندارىمىزدىڭ ءبىرىنىڭ «ايەلدەن اقىن شىقپايدى، ءبيشى مەن كۇيشى بولماسا» دەگەنى بار. تاپ وسى ءسوزدىڭ راستىعىنا وسى كۇنى كوزىمىز جەتىپ تە ءجۇر. تەرەڭىرەك زەردەلەپ قاراساق، سول اقىن قىز-كەلىنشەكتەرىمىزگە بەرىلگەن ءارتۇرلى جەڭىمپاز، لاۋرەات دەگەن اتاقتاردىڭ دا ءارتۇرلى بەرىلۋ جولدارى مەن ساياسي تۇستارى باسىمىراق ەكەن. تاعى دا مىسال: دۇنيەجۇزىندەگى 24 مىڭ پايعامباردى، بۇكىل ساحابالاردى، شاديار اتاۋلىنى الىپ قاراساڭىز، ىشىندە بىردە-ءبىر ايەل زاتى جوق. يسلامدا دا،  بۋددادا دا، حريستياندا دا سولاي. قازاقتىڭ «بايتال شاۋىپ بايگى الماس» دەگەن ماقالىنا دەندەنكىرەسەك، ول ءجاي ايتىلا سالماعان، ءارى ۇلاعاتتى، ءارى عىلىمي دالەلدى ءسوز ەكەنىن اڭعارامىز. بۇل ءبىر اۋىسپالى ماعىناسىندا ايەلدەرگە سەن ەركەكتىڭ الدىنا شىعىپ، باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەي بەرمە دەگەن يشارانى بىلدىرسە، ەكىنشىدەن شىنىڭدا دا ۇلى ءدۇبىر شابىستا بايتال، بيەلەردىڭ بارىنەن وزىق شىعۋى ىرابايدا ءبىر بولماسا كەزدەسە بەرمەيدى. جالپى ءبىز مىنانى قاپەرىمىزگە الۋىمىز كەرەك. جاراتقان يەمىز ەركەك پەن ايەلدى فيزيولوگيالىق جاعىنان ەكى ءتۇرلى ەتىپ جاراتقان. ولاردىڭ ميىنىڭ جارتى شارلارى دا ءارتۇرلى جۇمىس ىستەيدى. ايەلدەرگە قاراعاندا ەركەكتەردىڭ سۇيەگى كاتتىراق جانە تەرىسىنىڭ استىنداعى ماي دا ازداۋ كەلەدى. ال ح،ۋ دەپ بەلگىلەنەتىن حروموسومدار انالىق جانە اتالىق گورموندار ايىرىپ وتىرادى. الدى- ارتىن بىردەن اشىپ-شاشىپ تاستاپ، تەمەكى تارتىپ، ىشىمدىك ءىشىپ، ماشينا تىزگىنىنە وتىرعانىن، قالا بەردى ورىسشا سويلەگەنىن مادەنيەتتىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىققانى دەپ ويلايتىن  كەيبىر بايعۇس قىز-كەلىنشەكتەرىمىز بايتال دەگەن سوزگە شامدانباي-اق قويسىن. ويتكەنى، ولار ۇلگى الىپ جۇرگەن اعىلشىندار جاقسى كورگەن ايەلىن جىلقىعا تەڭەيدى. 

«ەر بالا ء–ۇيدىڭ تاياۋى، قىز بالا– ءۇيدىڭ بوياۋى» دەپ عۇلاما اقىن ابۋباكىر كەردەرى ايتقانداي قىز بالا ەلدىڭ ءارى كوركى، ءارى شاڭىراقتىڭ ەكى يەسىنىڭ ءبىرى. ءتىپتى، سولارعا ۇشاقتان ءتۇسىپ جاتقان شەتەلدىكتەردىڭ الدىنان نان الىپ شىعارىپ، تىزە بۇكتىرىپ مايىستىرىپ قويۋدى توقتاتۋىمىز كەرەك. انەبىر جىلى ريم پاپاسى كەلگەندە استاناداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىزدارىنا سونىڭ ءدىر-ءدىر ەتكەن قولىن سۇيگىزىپ ماسقارا بولعانىمىز دا جەتەدى. ال قازاق ايەلىنىڭ ومىردەگى ورنى تۋرالى تاعى دا ابۋباكىر كەردەرىنىڭ «جامان بولسا العانىڭ، ولسەڭ كورگە جاتقىزباس سۇيەگىڭدى تەبىرەنتپەي» دەگەنى قايسى ەركەك كىندىكتىنى دە ويعا باتىرار ءسوز ەمەس پە؟!

ارينە ادام بالاسى رۋحاني دا، ماتەريالدىق تا قۇلدىراعان بۇگىنگى  زاماندا ەركەكتىڭ وتباسىنداعى، ايەل الدىنداعى بەدەلى دە قۇلدىراعانى ايقىن. ۇيدە جۇمىىسسىز وتىرعان ەركەك كۇنى بويى بازاردا تۇرىپ، قايتاردا كورشى بۋتيكتەگى 1-2 ەركەكپەن قوسىلىپ 1-2 جارتىمەن «بوي جىلىتىپ» قىزىپ كەلگەن ايەلىنە قادىرلى ەركەك بولا المايدى.بىردە كۇيىنگەننەن:

 *       *      *

شاڭىراقتان ريزىق كوشىرىپ،

وشاقتىڭ وتىن ءوشىرىپ،

باز كەشىپ باي مەن بالادان

توياتىن ىزدەپ قالادان

اتانىڭ قونباي اقىلى

قاڭعىرىپ كەتكەن قاتىنى، – دەگەن ەدىك. بۇگىندە وعان دا ەتىمىز ءولىپ، ازىپ-توزىپ كەتكەن شاڭىراقتاردى كورسەك تاڭعالمايتىن بولدىق.

قايتالاپ ايتامىز، وتارشى ەلدەر قاشاندا ءبىزدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىمىزدىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، وزىمىزگە قارسى ايداپ سالۋ ءۇشىن عانا ايەلدەر ءىسى، ايەلدەر ماسەلەسى، ايەل تەڭدىگى، گەندەرلىك ساياسات دەگەندەردى قارۋ قىپ پايدالانىپ كەلەدى. ءسويتىپ، ەركىندىك، تەڭ حۇقىلىق دەگەندى ەركەككە باعىنباۋ، ۇرىسسا قارسى ۇرىسۋ، اۋزىنا كەلگەنىن ايتۋ، ءارى-بەرىدەسىن ەرىنە ىدىس-اياق، كىر جۋعىزىپ قويۋ دەپ ويلايتىن تولىپ جاتقان كەماقىل قىز-كەلىنشەكتەردى ودان سايىن قۇتىرتا تۇسەدى. ساۋاتتى، ءبىلىمدى ايەل جىنىستىلار ەشقاشان ويتپەيدى. جاسىراتىنى جوق، بۇگىنگى قازاق قىزدارى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءداستۇرى ولاردىكىنەن الدەقايدا وزىق ەكەنىن ءوز ۇلتىن ەۋروپالىقتاردان كەم كورۋ ناعىز ناداڭدىقتىڭ نىشانى ەكەنىن بىلمەيدى. باياعىدا ورىستىڭ ۇلكەن ويشىلى، ادەبيەت سىنشىسى پيسارەۆ «ورىستىڭ رافاەلى بولعانشا ورىستىڭ ەتىكشىسى بولعان جاقسى» دەگەن ەكەن. ول بۇل جەردە قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ الەمگە ءماشھۇر سۋرەتشىسى رافاەل ءسانتيدى ايتىپ وتىر. ال ءبىزدىڭ قازەكەڭنىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى بۇكىل باتىستىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورۋىن توقتاتار ەمەس. باياعىدا گرەكتەر افينى دەموكراتياسى ءسوز بوستاندىعى دەپ ەلدى ءبۇلدىردى، جاستاردى بۇزدى دەپ سوكراتتى جازاعا تارتقانى بەلگىلى. ايەل جىنىستىسى بۇزىلعان ۇلت جويىلاتىنىن، مەملەكەت جويىلاتىنىن تاريح تالاي رەت دالەلدەگەن. دالەلدەپ تە كەلەدى. تالاي-تالاي «مەنمىن» دەگەن مەملەكەتتەردىڭ ايەلدەرى مەن قىزدارىن ازعىنداتۋ، ساتقىندىققا ءتۇسىرۋ ارقىلى-اق ەكىنشى ءبىر مەملەكەت جاۋلاپ العانى تۋرالى ماعلۇماتتار تاريح اقساقالدىڭ قوينى-قونىشىندا تولىپ تۇر.

ال بيلىك باسىنداعىلار بۇگىنگى قىز-كەلىنشەكتەرىمىز ءارتۇرلى تەلەارنالار مەن قىزىلدى-جاسىلدى باسىلىمدارعا ەرىك بەرىپ قويىپ ودان سايىن قۇتىرتا تۇسۋدە. ويتكەنى، قانداي بيلىك، قانداي وكىمەت بولسا دا ولارعا ەسىرگەن، توي-تومالاقشىل، اۋەيى، تاماعى توق بولعانىنا ءماز ۇرپاقتى باسقارۋ وتە وڭاي. ولارعا كەرەگى دە وسىنداي حالىق.

قالاي دەسەك تە ءبىز مىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتالىپ جۇرگەن مەملەكەتتى قازاق مەملەكەتى دەپ مويىندايتىنىمىز راس بولسا جانە قازاق ۇلتى جويىلىپ كەتپەسىن دەسەك، ايەلدەرىمىز بەن قىز بالالارىمىزدى ۇلتتىق تاربيە-تارتىپكە شاقىرۋ جولدارىن قاراستىرىپ، تەز ارادا مەملەكەتتىك دەنگەيدەگى شەشىمدەر قابىلداۋىمىز  دا ارتىق بولماس ەدى.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz