قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە ايرىقشا كوڭىل ءبولىنىپ كەلەدى. اسىرەسە، مەملەكەت تاراپىنان اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا باسىمدىق بەرىلگەن. «سىباعا»، «قۇلان» باعدارلامالارى بويىنشا مال شارۋاشىلىعىن دامىتامىن دەگەندەرگە قارجىلاي كومەك كورسەتىلىپ جاتىر. دەگەنمەن، الداعى ۋاقىتتا داعدارىسقا بايلانىستى مەملەكەتتەن بەرىلەتىن كومەكتىڭ قىسقاراتىندىعى جايلى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر، - دەپ جازادى "وڭتۇستىك رابات" گازەت .

سونىمەن وڭىردەگى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جاي-كۇيى قانداي؟ سۋبسيديا بەرۋدەگى تالاپتار وزگەرە مە؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ ءۇشىن وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى، مال شارۋاشىلىعى جانە مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ ءبولىمى باسشىسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ورازتاي وسىپبايمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

– ورازتاي ناۋاتۇلى، كۇنگەيلىك شارۋالار مەملەكەت تارپىنان بەرىلىپ جاتقان سۋبسيديانى ءتيىمدى پايدالانىپ جاتىر ما؟

– ايماقتا مال شارۋاشىلىعى جىلدان-جىلعا دامىپ كەلەدى. اتاپ ايتقاندا، ەت، ءسۇت، جۇمىرتقا ونىمدەرىنىڭ كولەمى ارتتى. جالپى، وڭىرىمىزدە 858,8 مىڭ ءىرى ءمۇيىزدى قارا مال، 4 111,4 مىڭ قوي مەن ەشكى، 223,6 مىڭ جىلقى، 23,4 مىڭ تۇيە، 2 460,3 مىڭ قۇس بار. مۇنىڭ بارلىعى شارۋالاردىڭ ەڭبەگى جانە مەملەكەت تاراپىنان بەرىلگەن قارجىلاي كومەكتى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ ارقاسىندا دەۋگە بولادى. ء«ىرى قارا مال ەكسپورتىنىڭ الەۋەتىن دامىتۋ» جوباسى شەڭبەرىندە «سىباعا» باعدارلاماسىمەن 18,2 مىڭ باس انالىق ءىرى قارا مال ساتىپ الىندى. بۇگىندە 49,3 مىڭ باس انالىق ءىرى قارا مالعا تۇقىمدىق تۇرلەندىرۋ جۇرگىزىلۋدە. «التىن اسىق» باعدارلاماسى بويىنشا 39,3 مىڭ باس تۇساق، «قۇلان» باعدارلاماسى بويىنشا 3,7 مىڭ باس جىلقى ساتىپ الىندى.

– مالدى اسىلداندىرۋ تۇرعىسىندا قانداي جۇمىستار اتقارىلۋدا؟

– ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندە قوي شارۋاشىلىعىندا اسىلداندىرۋ جۇمىستارىنا كوبىرەك ءمان بەرىلگەن. بۇعان شارۋالاردىڭ ءوزى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. ايتالىق، وڭىرىمىزدە 119 شارۋا قوجالىعى قوي وسىرۋمەن اينالىسادى. ولار قازاقى، بيازى ءجۇندى، قاراكول قويلارىن اسىلداندىرۋ ءىسىن قولعا العان. مۇنداعى ماقسات – از شىعىن جۇمساپ، كوپ ءونىم الۋ. ماسەلەن، ورداباسى اۋدانىنداعى «سەرالى» شارۋا قوجالىعى اسىل تۇقىمدى «ورداباسى» قويىن ءوسىرىپ كەلە جاتقانىنا كوپ جىل بولدى. بۇل اسىل تۇقىمدى قويدىڭ باسقا قىلشىقتى قويلاردان ەرەكشەلىگى، تازا ەتتى بىرنەشە ەسە ارتىق بەرەدى. بيىلعى جىلى «ورداباسى» تۇقىمىن جەرگىلىكتى مالداردى ۇرىقتاندىرۋعا قولدانامىز. سەبەبى، مەملەكەت تاراپىنان اسىل تۇقىمدى قوشقارلاردى جالپى شارۋاعا بىردەي ەتىپ، انالىق باستارىن تەگىن قاشىرتۋعا كومەك بەرىلىپ وتىر. 80 مىڭداي مالدى ۇرىقتاندىرۋ جۇمىستارى باستالدى. قويدى قاشىرتىپ الۋ ءۇشىن ماماندار مەن ونىڭ تەحنيكالىق قۇرال-جابدىقتارى، اسىل تۇقىمدى «جالعا بەرۋ» قارجىسى مەملەكەت ەسەبىنەن جۇرگىزىلەدى.

ەكىنشىدەن، ايماقتا قاراكول مالى دا ازايىپ بارا جاتىر. وڭتۇستىك-باتىس مال جانە وسىمدىك عىلىمي ينسيتۋتىنىڭ عالىمى حيسمەتوللا ۇكىباەۆ ءبىزدىڭ وڭىردە كوك ءتۇستى قاراكول قويلارىن كوبەيتۋگە ۇلەسىن قوسىپ وتىر. جۋىردا تۇركىستان قالاسىندا قاراكول قويلاردى اسىلداندىرۋ ماقساتىندا سەمينار ءوتتى. قاراكول قويىن كوبەيتۋ ءىسىن قازىر تۇركىستان قالاسىنداعى «يۋگناك» شارۋا قوجالىعى قولعا الدى.3 مىڭ باس قاراكول قويى بار. كەلەشەكتە كوك ءتۇستى ەلتىرىلەردى حالىقتىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ كوزدەلۋدە. ەلتىرىمەن ەلىمىزدىڭ اسكەرىن تولىق قامتاماسىز ەتەمىز دەگەن دە جوسپار بار.

– شارۋالارعا سۋبسيديا بەرۋدىڭ تالاپتارى وزگەردى مە؟

– جالپى، قوي شارۋاشىلىعىن ءبولىپ ايتار بولساق، قويدىڭ انالىق باسىنىڭ ساۋلىعىنا 1500 تەڭگەدەن بەرىلەدى. 2011 جىلعا دەيىن وسى سۋبسيديانى الۋ ءۇشىن 1000 باس ساۋلىعى بولۋى كەرەك دەگەن تالاپ قويىلاتىن. وتكەن جىلدان باستاپ 600 ساۋلىعى بار شارۋالار سۋبسيديا الۋعا مۇمكىندىگى بولدى. ال، بيىل 300 ساۋلىعى بار شارۋالارعا دا مەملەكەتتەن قارجىلاي كومەك كورسەتىلدى. مالدى اسىلداندىرۋدا ساتىپ الىناتىن ءبىر باس مالعا 8000 مىڭ تەڭگەدەن بەرىلەدى.

كەلەر جىلى مال شارۋاشىلىعى مەن ودان الىناتىن ونىمدەرگە سۋبسيديا بەرۋ جالعاسادى. 2017 جىلدان باستاپ ونىمگە ەمەس، مال باسىنا عانا تولەنەتىن بولادى.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

كۇي تالعامايتىن «ورداباسى»

ورداباسى اۋدانىنداعى «سەرالى» شارۋا قوجالىعى 20 جىلدان بەرى قازاقى «ورداباسى» قويىن وسىرۋمەن اينالىسىپ كەلەدى. قوجالىقتىڭ باسشىسى سەرالى ءابجانوۆتىڭ وڭتۇستىك-باتىس مال جانە وسىمدىك عىلىمي ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىمەن بىرلەسە جۇرگىزگەن جۇمىسى ءوز ناتيجەسىن بەردى. بۇگىندە قوجالىقتىڭ اسىل تۇقىمدى قويلارىنا دەگەن سۇرانىس جىلدان جىلعا ارتىپ وتىر. «ورداباسى» قويدىڭ تۇقىمىن جەرگىلىكتى شارۋالار عانا ەمەس، ارىسى اتىراۋ، الماتى، قىزىلوردا، جامبىل، اقتوبە، ماڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ قوجالىقتارى دا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ساتىپ الۋدا.

– قازاقى قويدىڭ ەرەكشەلىگى بارلىق جەردىڭ تابيعاتىنا تەز بەيىمدەلەدى. ءتوزىمدى، جەر تاڭدامايدى، جىلدام جەتىلىپ، تەز قوڭدانادى. ءجۇنى از، ەسەسىنە ەتى مول. قوشقارلاردىڭ ورتاشا سالماعى 110-123, ساۋلىقتاردىڭ ورتاشا سالماعى 85-90 كەلىنى قۇرايدى. ال، التى ايلىق قوزى كەزىندە سالماعى 31-32 كەلىگە جەتتى. قازىر ۇساق مالدىڭ ماي ەمەس، ەت بەرۋ ونىمدىلىگىنە ءمان بەرىلەدى. بۇرىن كەرىسىنشە ەدى. سول سەبەپتى، بۇل اسىل تۇقىمدى قويلار بويىنا ماي ەمەس، ەتتى كوپ جينايتىندىعى كوپشىلىكتى قىزىقتىرادى. بيىلدىڭ وزىندە الماتى، جامبىل، قىزىلوردا وبلىستارىنا 2500-نان استام ساۋلىق پەن تۇساق ساتتىق، -دەيدى شارۋا قوجالىعىنىڭ زووتەحنيگى امانبەك ىرىسبەكۇلى.

شارۋاشىلىق 200-دەي اسىل تۇقىمدى قوشقاردى وبلىستىق سەلەكتسيالىق ورتالىققا ۇسىنعان. ونداعى ماقسات — اسىل تۇقىمدى قوشقارلاردى قولمەن ۇرىقتاندىرۋعا پايدالانىپ، وبلىستاعى ۋاق مالداردى ىرىلەندىرۋگە جاردەم بەرۋ. مۇنداعى ماماندار اسىل تۇقىمدى قويلاردىڭ قانىن اۋىستىرۋدا تاجىكستاننان قۇنى 300 000 تۇراتىن قوشقار الىپ كەلىپتى.

– «ورداباسى» قويىنىڭ تۇقىمىن بىزدەر جوعالتپاۋىمىز كەرەك. بۇگىندە ادامدار قۇيرىق-مايدى حولەستەريندى كوتەرەدى دەپ جەمەيتىن بولعان. ال، بۇل قويدا «ەدىلباي» قويى سەكىلدى قۇيرىق جوق، ەتىن سانى مەن قابىرعاسىنا جينايدى، – دەيدى شارۋاشىلىقتىڭ مال-دارىگەرى سلامبەك بايزاقۇلى.

بۇگىندە شارۋاشىلىقتا 6 مىڭنان استام قوي، 200 ءىرى قارا، 400 باس جىلقى بار. شارۋاشىلىق مەملەكەتتەن وتكەن جىلى 5 ملن 200 مىڭ، بيىل 5,5 ملن تەڭگە العان. الداعى ۋاقىتتا مالشىلار ءىرى قارا مەن جىلقى تۇقىمىن دا اسىلداندىرماقشى.

ايگۇل كەرىمبايقىزى

Abai.kz