رەداكتسيادان: الەۋمەتتىك جەلىدەگى (FB) پاراقشاسىندا  پۋبليتسيست جانىبەك قوجىق «شال»، «كەمپىر» ءسوزىنىڭ توركىنىنە ءۇڭىلىپ، ورىندى ماسەلە كوتەرىپتى.  كۇندەلىكتى تۇرمىستا، اۋىز ەكى تىلدە رەتتى، رەتسىز قولدانالا بەرەتىن شال مەن كەمپىر ءسوزى قانداي ماعىناعا يە ەكەن؟.. وقىپ كورەلىك.  

كەمپىر

 قازىرگى جاستار  «شال»، «كەمپىر» ءسوزىنىڭ  تۇپكى ماعاناسىن تولىق بىلمەگەسىن، ۇلكەندەر «ۇيات بولادى، قويىڭدار» دەمەگەسىن ءبىر-ءبىرىن «كەمپىر»، «شال» دەپ ايتىپ ءجۇر. جاستار تۇگەلى ۇلكەن استاردا «اتا ۇلدارىنا» شاپان تاراتقاندا، كوپ جەرلەردە «انا رۋدىڭ شالىنان كىم بار»، «مىنا رۋدىڭ شالدارىنان كىم بار؟!» دەپ ايقايلاپ جاتادى. اقساقال دەگەن قاستارلى ءسوز ۇمىتىلىپ، شال دەگەن ءسوز باسىپ بارادى. قازىر، بالالارىمىز، اكە، شەشە دەگەن ارداقتى ءسوزدىڭ ورنىنا ء«بىزدىڭ ءۇيدىڭ كەمپىر، شالى دەيتىن بولدى. ءبىر بىرىنەن «شال قايدا؟»، دەپ سۇراسا، «شال اۋىلدا جوق» دەپ جاتادى. بۇل سوزدەرگە قۇلاعىمىز ۇيرەنىپ بارادى.

وسىدان 25 جىلداي بۇرىن وندى اۋىلىندا (ماڭعىستاۋ وبلىسى) ۇلكەن توي بولدى. اعاش ءۇيدىڭ ءىشى تولعان اقساقالدار، قاق توردە ىبىراي ناعاشىم وتىر. ىبەكەڭ وتە اڭگىمەشىل، شەجىرەشى كىسى. ءبىر كەزدە قولعا سۋ قۇياتىن بالا كەلدى. اسابا جىگىت: ء«بىرىنشى سۋدى شالداردان باستاپ قۇي»، -  دەپ بالاعا بۇيرىق بەرىپ تۇردى. ىبەكەڭنىڭ تومەنگى جاعىندا وتىرعان ۇلكەن كىسىلەر «شال» دەگەن سوزگە شامدانىپ قالىپ ەدى،  اسابا جىگىت: «نە، سەندەر شال بولماعان دا كىمسىڭدەر؟» -  دەدى. توردە وتىرعان ىبىراي ناعاشىم: ء«اي، بالا، ءسوزدىڭ ماعاناسىن بىلمەسەڭ ايتپا، مەنىڭ جاسىم 85-تە. بىراق 80-گە كەلگەنشە شال بولعانىم جوق، قالاي تۇسىنسەڭ سولاي ءتۇسىن»، - دەدى. اسابا جىگىت ۇيالىپ قالدى، ۇلكەندەر كۇلىپ جاتىر. جاقىندا شەتپەدەگى ءوزىمنىڭ قاتتى قۇرمەتتەيتىن سالت ء–داستۇردى جاقسى بىلەتىن ناعاشى اعامنان شال ءسوزىنىڭ انىقتاماسىن سۇرادىم. سوندا ونىڭ ماعان ايتقانى: «شال كۇندىز ماقتانشاق، كەشكە جاسقانشاق، تۇندە قىزعانشاق بولادى»، - دەدى. كەيدە ۇلكەندەر جاعى: «ەي، مىناۋ جاسىنا جەتپەي شال بولىپتى عوي»، - دەپ جاتسا، ەندى بىردە، ء«اي، ونى شال دەمەڭ، جاقىندا بالالى بولدى عوي»، -  دەپ تە جاتادى. كەيدە ايەلى قايتىس بولعان جاسى ۇلكەن ادامدارعا دا: «ول ءالى شال ەمەس شىعار، توسەك جاڭعىرتسا بولادى عوي» دەپ جاتادى. كوبىنە ۇلكەن كىسىلەر شال دەگەنگە شامدانسا، ال قازىرگى جاس جىگىتتەر «شال» دەگەن سوزگە ماقتانادى. شال ءسوزىنىڭ تۇپكى ماعاناسى «تۇنگى توسەككە جاراماي قالعان ەر ادام» دەگەن ءسوز. قادىرلى،ءىنى- كەلىندەرىم، سىزدەر انالارىڭدى، سۇيگەن جارلارىڭدى كەمپىرگە تەڭەمەي-اق، اناشىم، شەشەم، جارىم، جۇبايىم، كەلىنشەگىم، زايىبىم دەسەڭدەر بولادى. ال، كەلىندەر، كۇيەۋلەرىڭدى «شالىم»، ء«بىزدىڭ شال»، ء«بىزدىڭ ءۇيدىڭ شالى» دەگەنشە، «كۇيەۋىم»، «وتاعاسى»، «جارىم»، «بالالارىمنىڭ اكەسى» دەگەندەرىڭ ءجون. ارينە، مەن ءتىل مامانى ەمەسپىن بىراق، اقساقالداردان ەستىپ، سۇراپ جاساعان تۇجىرىمىم. قاتە بولسا، كەشىرىم سۇرايمىن. بىراق، ءبىز بىلگەنىمىزدى جاستارعا ايتىپ، جازىپ وتىرۋىمىز قاجەت.

كەمپىر

 قازاق  «كەمپىر» دەپ كۇيەۋى قايتىس بولعان ەگدە جاسقا كەلگەن ايەلدى ايتادى. قازاقتا ء«پىرسىزدىڭ ءپىرى - شايتان، ايەلدىڭ ءپىرى - كۇيەۋى» دەگەن ماقال بار. كەمپىر ءپىرى كەم ايەل دەگەندى بىلدىرەدى. قازاق جەتىمىن جىلاتپاعان، جەسىرىن قورلاتپاعان حالىق. كۇيەۋى قايتىس بولعان كەلىنشەكتى «جەسىر» دەپ اتاعان. بىراق، كۇيەۋىنىڭ ءبىر جىلدىق اسىن بەرگەننەن كەيىن. ەل اقساقالدارى جيىلىپ جەسىردى قاينىسىنا، نە قايناعاسىنا اتاستىرعان. ال، ەگدە جاستاعى ايەلدىڭ بالالارى ەر جەتىپ، قىزدارى بوي جەتكەن كەزدە كۇيەۋى قايتىس بولسا، كەمپىر دەپ اتاعان. قازاق ولاردى قۇرمەتتەپ سىيلاعان. كۇيەۋى قايتىس بولعان كەمپىرلەر ءۇي بيلىگىن دە، ءتۇز بيلىگىن دە وزدەرى العان. قازىر ۇلكەن كىسىلەردىڭ «كەمپىرىممەن اقىلداسايىن»، ء«بىزدىڭ ءۇيدىڭ كەمپىرى شەشەدى»، «كەمپىر بىلەدى» دەپ جۇرگەن سوزدەرى سودان قالعان. ال، كۇيەۋى ءتىرى ادامدى ەشكىم كەمپىر دەمەگەن. كەيبىر اجەلەرىمىز دە كەمپىر دەگەن سوزگە اشۋلانىپ قالاتىنى سوندىقتان. بىراق قازىر كوپ ءسوزدىڭ شىنايى ماعىناسى ۇمىتىلدى. قازاق حالقىندا كۇيەۋىنەن ايىرلىسۋ دەگەن بولماعان. «اتىڭ جامان بولسا، ساتىپ قۇتىلارسىڭ، قاتىنىڭ جامان بولسا، قايتىپ قۇتىلاسىڭ؟» دەگەن ءسوز سودان قالعان.    مىنە، كەمپىر ءسوزىنىڭ توركىنىندە وسىنداي جوسىعى بار.

Abai.kz