ابايدىڭ ارشىنىنا تولعان ات قانداي؟
ابايتانۋدىڭ قازىرگى كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىر پاراسى - اقىن ولەڭدەرىنىڭ ءماتىنناماسىنا بايلانىستى بايىبىن تاپپاعان تۇستارى. اۆتوردىڭ تۇپنۇسقالىق قولجازباسى ساقتالماعاندىقتان، بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلۋى كۇردەلى بولۋى - زاڭدىلىق. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اباي شىعارمالارىنىڭ ءماتىنناماسى مەن اقىننىڭ شىعارماشىلىق لابوراتورياسى اراسىندا ۇزىلمەس بايلانىس بار. دەمەك، قازىر جارىق كورىپ جۇرگەن شىعارمالاردىڭ ءماتىنىن قالىڭ وقىرمانعا بەلگىسىز، ەرتەرەكتە جينالىپ، عىلىم يگىلىگىنە قوسىلماعان نۇسقالارمەن سالىستىرا زەرتتەۋ جەمىستى بولار ەدى.
ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە جارىق كورگەن شىعارمالارى قاتارىندا «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق...» جانە «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا...» دەپ باستالاتىن ەكى ولەڭى دە عىلىم ءۇشىن اسا قىمبات نۇسقالار.
ابايتانۋدىڭ قازىرگى كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىر پاراسى - اقىن ولەڭدەرىنىڭ ءماتىنناماسىنا بايلانىستى بايىبىن تاپپاعان تۇستارى. اۆتوردىڭ تۇپنۇسقالىق قولجازباسى ساقتالماعاندىقتان، بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلۋى كۇردەلى بولۋى - زاڭدىلىق. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اباي شىعارمالارىنىڭ ءماتىنناماسى مەن اقىننىڭ شىعارماشىلىق لابوراتورياسى اراسىندا ۇزىلمەس بايلانىس بار. دەمەك، قازىر جارىق كورىپ جۇرگەن شىعارمالاردىڭ ءماتىنىن قالىڭ وقىرمانعا بەلگىسىز، ەرتەرەكتە جينالىپ، عىلىم يگىلىگىنە قوسىلماعان نۇسقالارمەن سالىستىرا زەرتتەۋ جەمىستى بولار ەدى.
ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە جارىق كورگەن شىعارمالارى قاتارىندا «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق...» جانە «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا...» دەپ باستالاتىن ەكى ولەڭى دە عىلىم ءۇشىن اسا قىمبات نۇسقالار.
بۇل ولەڭدەر 1897 جىلى قازاندا باسىلىپ شىققان «كنياز ءبىلان زاعيدا» دەگەن قيسسانىڭ ماتىنىنەن تابىلعان. «كىتاپتى باستىرۋشى بەكتۇرعان سيقىمبايۇلى، ولەڭ ەتۋشى - جانۇزاق اقىن» دەپ كورسەتىلگەن. بۇل نۇسقالاردى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن كورنەكتى ءباسپاسوز جانە ادەبيەت تاريحشىسى ۇشكولتاي سۇبحانبەردينا، ماتىندەردى تالداپ، تۇسىنىك بەرگەن پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ [1, 6-8 بب ]. قيسسا تىنىنە جىمداستىرىلا قوسىلىپ، باستى كەيىپكەرلەر كنياز دەگەن جىگىت پەن زاعيپا دەگەن قىزدىڭ جۇمباق ايتىسى تۇرىندە تۇتاس بەرىلگەن بۇل ەكى ولەڭنىڭ اۆتورى قازاق اقىنى اباي ەكەنى ايتىلمايدى. «قيسساداعى ولەڭدە كەزدەسەتىن وزگەرىستەر، ولەڭ جولدارىنداعى سوزدەردىڭ ورنىن اۋىستىرۋلار، «كەيىنگى اۆتوردىڭ» وزىنشە «جاڭا جولدار» قوسۋى مۇندا ءجيى كەزدەسەدى»[1, 8 ب].
زەرتتەۋشى م.مىرزاحمەتوۆ ابايدىڭ شىعارمالارىنىڭ قيسساعا قوسىلعاندا ەداۋىر وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا بايلانىستى بىلاي دەپ جازادى: «...سيقىمبايۇلىنىڭ اباي ولەڭىنىڭ گارمونياسىن بۇزىپ، وزىنشە ومبىلاپ جۇرۋىنە، ولەڭ جولدارىن كوبىرەك اۋىستىرۋىنا قاراعاندا بۇل ەكى ولەڭ كىتاپ اۆتورىنىڭ قولىنا ەل اۋزىنان، بىردەن-بىرگە جەتكەن ءتارىزدى»[1, 8 ب]. بۇل پىكىردىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەندىگىن ايتا وتىرىپ، تولىق كەلىسپەيتىن دە جايىمىز بار. ماسەلەنىڭ باسىن اشۋ ءۇشىن قيسساعا قوسىلىپ باسىلعان نۇسقا مەن وزىمىزگە ءمالىم نۇسقانى سالىستىرا وتىرىپ، تەرەڭىرەك زەرتتەۋ قاجەت. سوندا عانا اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە كىتاپ بولىپ، جۇرتقا تاراعان بۇل ەكى شىعارمانىڭ قادىرىنە جەتۋگە بولادى.
ادەتتە، ءار ۋاقىتتا باسىلعان نۇسقالارداعى ايىرماشىلىقتار تۋرالى ءسوز ەتكەندە كوشىرۋشى نەمەسە باستىرۋشى ايىپتى بولىپ جۇرەدى. ابايدىڭ ءوز قولىمەن جازىپ قالدىرعان، تۇزەگەن، مىنەگەن قولتاڭباسى جوق ەكەنى، ابايدىڭ اقىندىق لابوراتورياسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى ەسكە الىنبايدى. دەمەك، بۇرىنعى جانە قازىرگى نۇسقالاردى سالىستىرا باعالاعاندا، بىرىڭعاي باستىرۋشىنى جازعىرماي، باستىرۋشىنىڭ قولىندا بولعان نۇسقانىڭ دا قاسيەتتەرىن، ولەڭدىك ۇزدىك ورنەكتەرىن دە بايقاپ، ەسكەرىپ وتىرعان ءجون.
ءبىزدىڭ سالىستىرا زەرتتەۋىمىز وسى باعىتتا. قيسساداعى «سىناعانداعى اتتىڭ سىنى» دەگەن تاقىرىپپەن باسىلعان نۇسقانى «قيسسادا»، ال 1995 جىلعى اكادەميالىق جيناقتاعى ولەڭدى «جيناقتا» دەپ الدىق.
سونىمەن:
قيسسادا: شوقپارداي كەكىلى بار، قامىس قۇلاق،
قوي مويىن، قويان جاقتى بوكەن قاباق
جيناقتا: ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..
قوي مويىندى، قويان جاق، بوكەن قاباق.
بۋىن سانى تۇگەل، تەك «تى» جالعاۋى جيناقتا «مويىندى» بولىپ قوسىلعان. ولەڭدىك قاسيەتى بۇزىلماعاندىقتان، باستىرۋشى وزگەرتكەن جاعدايدىڭ وزىندە كەشىرىممەن قاراۋعا ابدەن بولادى.
قيسسادا: شىعىڭقى اۋىز-ومىرتقاسى جالى مايدا،
ءۇزىلىپ ويلىق جەلكە تۇرسا ساعاق.
جيناقتا: اۋىز ومىرتقا شىعىڭقى، مايدا جالدى،
وي جەلكە ۇڭىرەيگەن بولسا ساعاق.
ارينە، قيسساداعى سۋرەت سولعىنداۋ. بىراق، «ساعاعىنان ۇزىلگەن» تىركەس تە وسال ەمەس، «ۇڭىرەيگەن ساعاقتىڭ» بەينەلىلىگى كۇشتىرەك بولسا دا، ۇعىمعا قيىنداۋ.
كورنەكتى ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەتحانوۆ تا «وي جەلكە، ۇڭىرەيگەن بولسا ساعاق»،- دەگەن جولعا كۇدىك كەلتىرەدى [2, 49 ب]. كۇدىك كەلتىرەدى دە، سادۋاقاس شورمانوۆتىڭ نۇسقاسىمەن كەلىسە وتىرىپ، وسى جول:
«... ءۇزىلىپ ويدىق جەلكە، تۇرسا ساعاق»،- تۇرىندە ولەڭنىڭ بويىندا، ءوز ورنىندا تۇر دەپ سانايدى.
دەمەك، ءبىزدىڭ توپشىلاۋىمىز نەگىزسىز ەمەس.
ءبىراز شەگىنىس جاساپ، اباي ولەڭدەرىن جازىپ العان سادۋاقاس شورمانوۆ جانە ونىڭ قولجازباسى تۋرالى ماعلۇمات بەرە كەتسەك ارتىق ەمەس. ارينە، بۇل - اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى جونىندەگى پىكىرىمىزدى دالەلدەيتىن بىردەن-ءبىر دالەل دەگەن ءسوز بولماسا كەرەك.
سادۋاقاس مۇساۇلى شورمانوۆ جان-جاقتى ءبىلىمدى، شىعىس-باتىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن جاقسى بىلەتىن، قازاق ادەبيەتىنىڭ قادىر-قاسيەتىنە جەتىك مامان دەسە بولعانداي تۇلعا ەكەنىنە اكادەميك الكەي مارعۇلان كۋالىك ەتەدى [3]. الەكەڭنىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا، ابايدىڭ تۇرعىلاسى ءارى جاقسى تانىس، قۇداندالى ازامات سادۋاقاس شورمانوۆ اباي ولەڭدەرىن ەرتە باستان-اق جازىپ الىپ، جيناپ جۇرگەن.
سول سادۋاقاس پەتەربۋرگكە ءبىر بارعان ساپارىندا، 1897 جىلى اباي ولەڭدەرى جازىلعان داپتەردى «پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، شىعىستانۋشى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن زەرتتەۋشى عالىم پ.م.مەليورانسكيگە سىيعا تارتقان. قازىر (1963 ج.-ز.ت.) بۇل داپتەر سالتىكوۆ-ششەدرين اتىنداعى كىتاپحانادا اكادەميك ا.ن.ءسامويلوۆيچتىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇر» [3].
الەكەڭ س.شورمانوۆ قولجازبالارىنا، ول جيناعان اباي ولەڭدەرىنىڭ ءماتىنى دۇرىستىعىنا كەپىل بەرە جازعان. «سادۋاقاستىڭ جازبالارىندا ابايدىڭ 17 ولەڭى بار. جالپى كولەمى - 576 جول». سولاردىڭ ىشىندە ءبىز قاراستىرىپ، تەكسەرىپ وتىرعان ەكى ولەڭ بار.
1995 جىلعى اكادەميالىق جيناقتى قۇراستىرۋشىلاردىڭ كوز جەتكىزۋىنە قاراعاندا «سادۋاقاس قولجازباسىنداعى اباي ولەڭدەرىن جيناقتاردا باسىلعان نۇسقالارىمەن سالىستىرعاندا، اقىن سوزدەرىنىڭ كوپشىلىگى سادۋاقاس قولجازباسىندا ءدال بەرىلىپ، دۇرىس جازىلعانى انىق بايقالادى» [4, 249 ب].
ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، سادۋاقاس شورمانوۆ جازبالارىن كوپكە ءمالىم مۇرسەيىت قولجازبالارىنان مۇلدە بولەك نۇسقا رەتىندە دەربەس قاراستىرۋ قاجەت.
سوندىقتان دا اباي ولەڭىنىڭ ءبىر عانا جولىنىڭ ەكى نۇسقاسى جونىندەگى پىكىرلەرىمىزدى تياناقتاۋ ءۇشىن س.شورمانوۆ (1854-1927) قولجازباسىنا جۇگىندىك. جانە ونىمىز ناتيجەسىز دە ەمەس. تاعى ءبىر مىسال مىناداي:
قيسساداعى: جىعىلماي ءѕام سۇرىنبەي جۇرسە كوسەم،
يەك قاعىپ بەلدەۋدە تۇرسا اسەم، -
دەگەن ەكى جول
جيناقتا: تىعىلماي ءام سۇرىنبەي جۇرسە كوسەم،
يەك قاعىپ ەلىرىپ باسسا اسەم.
ءبىرىنشى نۇسقاسىندا اتتىڭ «جىعىلىپ-سۇرىنبەي» كوسەم ءجۇرۋى تۋرالى ايتىلادى. ەكى ءسوزدىڭ اراسىنداعى دەفيستىڭ ورنىنا «ءѕام» شىلاۋىنىڭ قوسىلۋىنا قاراي، ەكىنشى نۇسقادا مۇلدە باسقا ماعىنا پايدا بولعان.
«تىعىلماي» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى اشىق. «بۇگەجەكتەمەي، بوساڭسىماي، ءتىپتى قاتار كەلە جاتقان ەكىنشى اتقا «تىعىلماي»، «سۇيكەنبەي» دەربەس، كەربەز باسىپ ەركىن ءجۇرۋى دەپ تۇسىنەمىز. وسىنداي كوسەم ءجۇرىستى اتتىڭ تۇرپاتى كوزىڭىزگە ەلەستەيدى. بۇل جەردە جيناقتاعى نۇسقانىڭ ءمانى ايقىن، ءسانى كوركەم.
تاعى ءبىر ەسكەرتە كەتەرلىك تەڭەۋ «باسسا كوسەم» تىركەسىنە قاتىستى. 1909 جىلعى العاشقى كىتاپتان باستاپ، 1995 جىلعى اكادەميالىق جيناققا دەيىن:
«تىعىلماي، ءام سۇرىنبەي جۇردەك كوسەم،
يەك قاعىپ، ەلىرىپ جۇرسە اسەم»
بولىپ كەلگەنى ءمالىم. مۇنداعى «جۇردەك كوسەم» تىركەسىندە ەڭ بولماسا جۇردەكتەن كەيىن ءۇتىر قويىلسا، جاقسى ات ءارى جۇردەك، ءارى كوسەم دەگەن ماعىنا بەرەر ەدى. بىراق، «جۇردەك» ءسوزى «كوسەمگە» سينونيم بولا المايدى. كۇشەيتكىش شىراي تۇلعاسىنداعى سىن ەسىم دەپ قابىلداساق قيسىنعا كەلەدى. «جۇرسە اسەمنىڭ» كەمشىلىگى جوق، تەك ءبىرىنشى جولداعى «جۇردەككە» قاراپ، قايتالانىپ كەلگەن سەلكەمدىك دەپ قابىلداۋعا بولار.
وسى جاعدايدى بايقاعان قۇراستىرۋشىلار سادۋاقاس نۇسقاسىن تەكسەرگەندە:
تىعىلماي، ءام سۇرىنبەي جۇرسە كوسەم،
يەك قاعىپ، ەلىرىپ باسسا اسەم،
ەكەنىن تاپقان.
باس-اياعى جۇمىر، سۋرەت كەستەسى كەلىستى وسى ەكى جول جيناققا ەنگىزىلگەن. اباي ولەڭىنىڭ اسىل نۇسقاسى قالپىنا كەلگەن. «اسەم باسۋ» اتقا جاراسىمدى ەكەنى دە (سۇرجەكەي اسەم باسىپ، ەلەڭدەيسىڭ) ايتىلاتىنى ەسكەرىلگەن» [5, 266 بب].
قيسسادا: سالپى ەرىن، تەكە مۇرىن، ۇزىن ءتىستى،
قابىرعالى، جوتالى بولسا كۇشتى.
ءبوپ-بولەك ويىندى ەتى، ومىراۋلى،
بۇركىتتەي تويات العان سالقى ءتوستى.
جيناقتا: تەكە مۇرىن، سالپى ەرىن، ۇزىن ءتىستى،
... ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..
ويىندى ەتى ءبوپ-بولەك، ومىراۋلى،
توياتتاعان بۇركىتتەي سالقى ءتوستى.
جيناقتاعى نۇسقانىڭ ينۆەرسياسى ايقىن، توگىلىپ تۇرعانى راس. بىراق، قيسساداعى:
ءبوپ-بولەك ويىندى ەتى، ومىراۋلى،
بۇركىتتەي تويات العان سالقى ءتوستى،-
دەگەن جولداردىڭ دا كەمدىگى كورىنبەيدى. ابايدىڭ ءوز قولىنان شىققان دەسەك تە ولقى ەمەس. اسىرەسە، «بۇركىتتەي تويات العان» دەگەن تەڭەۋدىڭ دالدىگى، ۇعىمعا جەڭىلدىگى قىزىقتىرادى.
قيسساداعى: جۋان ءسىڭىر باقايلار، جۇمىر تۇياق،
شىنتاعى قابىرعادان تۇرسا اۋلاق.
جەر سوعار باۋىر ءسىڭىرى ءالدى كەلىپ،
جاۋىرىن ەتسىز بىتسە، تاقتايداي-اق.
جيناقتا: جۋان، تاقىر باقايلى، جۇمىر تۇياق،
.............................................................
جەرسوعارلى، ءسىڭىرلى، اياعى تىك
جاۋىرىنى ەتسىز، جالپاق، تاقتايداي-اق.
قيسساداعى «جۋان ءسىڭىر باقايلار» جيناقتا «جۋان، تاقىر بايقايلى» بولىپ اۋىسۋىنا دا نازار اۋدارارلىق جايلار بارشىلىق.
باقايدىڭ جۋان بولۋى ەكى نۇسقاعا دا ءتان. بىرىنشىسىندە، باقايلاردىڭ «جۋان ءسىڭىرلى» بولىپ كەلۋى قۋاتتالادى. بۇل زاڭدى. مالدىڭ باقايى كورىنىپ تۇرمايدى، ءسىڭىرى جۋان بولسا - الدىلىكتىڭ بەلگىسى. ال، جيناقتا بۇل تەڭەۋ مۇلدە باسقاشا رەڭككە بولەنگەن. مۇندا باقايلار ءارى جۋان، ءارى تاقىر بولۋى شارت سياقتى.
بايىپتاپ قاراساق، باقايدىڭ جۋاندىعى ما، الدە باقاي سىڭىرلەرىنىڭ جۋاندىعى ما؟ اڭگىمە نەدە؟ ءارى باقايدىڭ تاقىرلىعى دەگەن نەنى بىلدىرەدى؟ تۇسىنىكسىزدەۋ ەمەس پە؟ البەتتە، پوەزيا پروزا ەمەس، عىلىم ەمەس - بەينەمەن، ورنەكپەن كەستەلەنەتىن ءسوز ونەرى ەكەنىنە داۋ جوق. دەگەنمەن، قيسساداعى «ءسىڭىرى جۋان باقايدى»، «تاقىر باقايدان» قۇندىراق كورەتىنىمىزدى جاسىرمايمىز.
سوندا، ابايدىڭ ءسوز ورنەگىن باسقا بىرەۋ جوندەپ جىبەرگەن بە؟ دەگەن ساۋال دا تۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ جاۋابىمىز: ەكەۋى دە اباي نۇسقاسى، ەكى تۇپنۇسقا. بىرەۋى العاشقىسى، ەكىنشىسى اقىننىڭ رەداكتسياسى بولۋى مۇمكىن. ارينە، بۇل بايلامعا ءبىز تەك «باقاي» توڭىرەگىندەگى ىزدەنىسپەن عانا كەلىپ وتىرعامىز جوق. ءارى قاراي تالدايىق.
قيسساداعى: تار مىقىن، تالعاق جايا، قالباعايلى،
الدى-ارتى بىردەي كەلسە ەرگە جايلى...
جيناقتاعى: كەڭ ساۋىرلى، تار مىقىن، تالعاق جايا...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
قيسساداعى «تار مىقىن، تالعاق جايا...» قانداي ادەمى. قاتاڭ «ت» ارپىنەن باستالاتىن ەكى سىن ەسىم، ءبىرىن-ءبىرى كۇشەيتىپ، تاسقا قاشاعانداي ايقىن، ءداپ-ءدال سۋرەت قۇراعان. ەستىلۋى قانداي اسەرلى. «كەڭ ساۋىرلى، تار مىقىم...» دا وسال ەمەس. سويتسە دە، «تار مىقىن، تالعاق جاياعا» جەتپەي جاتقانىن مويىنداماسقا شارا جوق.
«اباي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» [6, 365 بب] «جالباعايلى» سوزىنە «مىقىن سۇيەگى شىعىڭقى» دەگەن تۇسىنىك بەرىلىپتى. ال، «تالعاق» دەگەن ءسوز جوق. ەگەر وسى ءبىز تالداپ وتىرعان جولدى ابايدىڭ وزىنە قايتارساق، اقىننىڭ سوزدىك قورىنا تاعى ءبىر قازاق ءسوزى قوسىلار ەدى. قازىرگى قولدانىستا جوق، كونەرگەن ءسوز رەتىندە لەكسيكامىزدا بولماعاندىقتان، بۇل «تالعاققا» ءبىز دە تۇسىنىك بەرە المادىق. سونداي-اق، جيناقتاعى نۇسقادا اتتىڭ جاياسى-نىڭ سىنى تۋرالى ايتىلمايدى. ولاي بولسا، اباي-اقىنعا بىرەۋ سىرتتان ءسوز قوسىپتى دەگەننەن گورى، اۋەلدە بار ءسوز كەيىن بەلگىسىز سەبەپتەرمەن قىسقارىپ قالعان دەسەك قيسىنى كەلەتىندەي.
مۇنىڭ ەكىنشى ءبىر مىسالى رەتىندە كەيبىر جيناقتا جوق، قيسسادا بار مىنا سىندى دا ۇسىنۋعا بولادى:
بالتىرى بولسا جۋان، شاقپاق ەتتى،
ساندى كەلسە، دوڭگەلەك بولسا كوتتى.
ءجۇنى قىسقا، باۋىرى بولسا جازىق،
ارتى تالتاق، ۇمالى، ۇلپەرشەكتى.
جيناقتا: ۇرشىعى تومەن بىتكەن، شاقپاق ەتتى،
ءوزى ساندى، دوڭگەلەك كەلسە كوتتى.
سىرتى قىسقا، باۋىرى جازىق كەلىپ،
ارتى تالتاق، ۇماسى ۇلپەرشەكتى.
ەكى نۇسقادا ەداۋىر الشاقتىق بايقالادى. جيناقتا اتتىڭ بالتىرى قانداي بولۋى كەرەكتىگى مۇلدە ايتىلمايدى. ونىڭ ورنىنا:
«ۇرشىعى تومەن بىتكەن، شاقپاق ەتتى»،
دەگەن جول جازىلعان.
قيسساداعى: «ءجۇنى قىسقا، باۋىرى بولسا جازىق»
دەگەن ابدەن-اق تۇسىنىكتى سۋرەت جيناقتا: «سىرتى قىسقا (؟)» تۇرىندە بەرىلگەن. جاقسى اتتىڭ تىقىر ءجۇنى قۇندىزداي جىلتىراپ تۇراتىنى، قازاناتتىڭ، قويتورىنىڭ جۇندەس، باۋىر ءجۇنى سابالاق كەلەتىنىن ءار قازاق بىلەدى. ال، «سىرتى قىسقا» دەگەن نە ماعىنا بەرەدى؟ نەنىڭ «سىرتى قىسقا؟» اتتىڭ تۇرقى ما؟ جوق. جىلقىنى ماقتاعاندا «ەسىك پەن توردەي» دەپ كوسىلە سويلەمەۋشى مە ەدى اتام قازاق. بايگى اتى بولسا «قارشىعاداي عانا شاپەتى، ىقشام، جەڭىل جىلقى» دەۋشى ەدى. جانە دە اباي اتتىڭ تۇرقى ۇزىن-قىسقالىعىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قايداعى ءبىر «سىرتى قىسقا» دەگەن ءسوزدى قولدانا ما؟ ەگەر، ءتىپتى، «سىرتقى ءجۇنى قىسقا» دەگەندى ايتقىسى كەلسە دە، «سىرتى قىسقا» دەگەن ەكىۇشتى ماعىنالى ءسوز تاڭداي ما؟
وسى ورايدا، ابايدىڭ كوكبايعا ايتتى دەگەن ءبىر اڭگىمەسى دە بار: كوكباي اقىن «سابالاق» داستانىن ابايعا تانىستىرعاندا، «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق» ولەڭىندە سيپاتتالعان اتتى ابىلاي جىرىنا كىرگىزبەك بولىپ سۇراعاندا: «بۇل شىركىننىڭ ءوزى دە مەس بولىپ كەتتى عوي»، دەپ ءوزى سۋرەتتەگەن اتتىڭ سىنىنا كوڭىلى تولماعان. ياعني، تۇرقى قىسقا، جەڭىل ات ەمەس، دەگەنى.
دەمەك، قيسساداعى «ءجۇنى قىسقا» دەگەن تىركەس ءوز ورنىن تاپسا ەكەن دەيمىز. تاعى وسى «ءجۇن» تۋرالى مىناداي ءبىر مىسال ويعا ورالادى. «جاز» ولەڭىنىڭ «دالا ۋالاياتى» گازەتىنە باسىلعان نۇسقاسىندا «شالعىننان ءجۇنى قىلتىلداپ» دەگەن جول ابايتانۋشىلار تاراپىنان ءبىرتالاي تالاس تۋدىرىپ، اقىرى «شالعىننان جونى قىلتىلداپ» بولىپ باسىلىپ كەتتى. وسى كىتاپتا بۇل تۋرالى پىكىرىمىزدى بىلدىردىك.
قيسسادا: ارتى تالتاق، ۇمالى، ۇلپەرشەكتى
بولىپ باسىلعان جول، جيناقتا:
ارتى تالتاق، ۇماسى ۇلپەرشەكتى
تۇرىندە بەرىلىپ ءجۇر. ۇڭىلە قاراعان ادام جيناقتاعى: «ۇلپەرشەكتى، مايلى ۇمانى» كوزگە ەلەستەتەدى. جىلقىنىڭ ۇلپەرشەگى ۇماسىنىڭ مايى ەمەس، ەڭ العاشقى قازىنىڭ، تەلشىكتىڭ مايى. ۇمادا ماي بولادى، ونى ماقتايدى، دەپ ەستىگەن ەمەسپىز. ولاي بولسا، قيسساداعى «ۇمالى، ۇلپەرشەكتى» دەگەن سوزدەر ءۇتىر ارقىلى، سويلەمنىڭ بىرىڭعاي مۇشەلەرى تۇرىندە بەرىلگەنى دۇرىس كورىنەدى. ال، «ۇماسى ۇلپەرشەكتى» دەگەن تىركەس جەتە نازار اۋدارىلماعاندىقتان كەتكەن سەلكەمدىك قانا.
قيسسادا: جۇپ-جۋان شىدەرلىگى، بوتا تىرسەك،
ءبىر اتتى ءدال وسىنداي ءمىنىپ جۇرسەك،
توڭكەرىپ ەكى كوزىن توستاعانداي،
جۋاس بولسا، بەلدەۋدە بايلاپ قويىپ.
جيناقتا: شىدەرلىگى جۋانداۋ، بوتا تىرسەك
بەينە جەل تىنىشتى، ەكپىندى ءمىنىپ جۇرسەك،
ەكى كوزىن توڭكەرىپ، قابىرعالاپ،
بەلدەۋدە تىنىش تۇرسا، بايلاپ كورسەك.
بۇل شۋماقتىڭ ەكى نۇسقاسىنىڭ ايىرماشىلىعى انادايدان كورىنەدى. «جۇپ-جۋان» مەن «جۋانداۋ» ەكەۋى دە بوتا تەرسەككە قاتىستى بولعانىمەن، «جۋانداۋدىڭ» سىپايى ەكەندىگى دايەكتى. «جۇپ-جۋان» ءتىپتى پوەزيا اتاۋلىدان الىس، دوڭبەكتەي دورەكى سىن ەسىم. جيناقتاعى ەكىنشى جولدا اۆتور ويى شاشىراڭقى. «بەينە جەل» مەن «ەكپىندىنىڭ» بىرەۋى قالسا دا، اتتىڭ اياعىن جەڭىل باساتىنىنا يلاناسىڭ. ال، «تىنىشتى» - ءۇستى جايلى جىلقى دەگەن ماعىنادا قولدانىلعان. ۇيقاسىنداعى اقاۋلار، بۋىن سانىنىڭ ارتىقتىعى - اۆتور ماتىنىنە بوگدە قول ارالاسقانىنىڭ دالەلى.
قيسساداعى: «توڭكەرىپ ەكى كوزىن توستاعانداي» دەگەن سۋرەت جيناقتاعى «ەكى كوزىن توڭكەرىپ، قابىرعالاپ» دەگەنگە ەسە بەرمەيدى. بىراق، ماتىندە بار سوزدەردى ەسكەرمەۋگە حاقىمىز جوق، «توڭكەرىپ ەكى كوزىن» دەگەننەن كەيىن، سول ەكى كوزدىڭ - «توستاعانداي» ەكەندىگىن ايتۋ ارتىق بولعاندىقتان، بۇل جولدىڭ «ەكى كوزىن توڭكەرىپ، قابىرعالاپ» دەپ اۆتور-اقىن اتتىڭ كەربەزدەنىپ بۇيىرىنە قابىرعالاپ قارايتىن سۋرەتىن بەرگەن. سوندا، بەلدەۋدە «ەكى كوزىن توڭكەرىپ، قابىرعاسىنا قاراپ قويىپ، تىنىش تۇرۋى» اتتىڭ جاقسىلىعىنىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى ەكەن. بۇل تەڭەۋ قيسساداعى «جۋاس بولسا بەلدەۋدە بايلاپ قويىپتان» الدەقايدا قۋاتتى. زاتى «جۋاس» ات كوپ، بىراق ولاردىڭ ءبارى جاقسى ات ەمەس. اتتىڭ بايلاۋدا تىنىش تۇرۋى ءتارتىبىنىڭ، تاربيەسىنىڭ جاقسىلىعى، دەگەنمەن جۋاستىعىنىڭ دالەلى بولا المايدى. ال «بايلاپ قويىپ» دەگەندە نە ماعىنا، نە ۇيقاس جوق.
قيسساداعى: الشىسىنان تىماقتى كيگىزگەندەي،
شادلاندىرىپ جىگىتتى كۇلگىزگەندەي.
دەگەن اداسىپ جۇرگەن ەكى جولدى تالداۋعا ۋاقىت شىعىن ەتپەسەك تە بولار. ويتكەنى جيناقتاعى:
اياڭى تىماقتى الشى كيگىزگەندەي،
كىسىنى بول-بول قاعىپ جۇرگىزگەندەي.
شاپقان اتقا جەتكىزبەس بوكەن جەلىس،
ىزا قىلدىڭ قولىما ءبىر تيگىزبەي. -
دەگەن شۋماقتىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، ۇلكەن شابىت ۇستىندە قۇيىلعان اسقاق پوەزيا ەكەنىنە باس يەمىز. ولەڭنىڭ ەڭ سوڭعى ءتۇيىنى، «شوقپارداي كەكىلىنەن»، «قامىس قۇلاعىنان» باستاپ سۋرەتتەلگەن جاقسى اتتىڭ ەر جىگىتكە ارمان بولعان قاسيەتى وسىنداي اياڭى مەن جەلىسى-اق شىعار. قيسسادا اباي اڭساعان جاقسى اتتىڭ سىنىن تولىقتىرا تۇسەتىن تاعى ءبىر شۋماق بار. دەنە ءبىتىمى، مىنەز-قۇلقى، ءجۇرىسى سۋرەتتەلەگەن اتتىڭ ءتۇسى قانداي بولۋ كەرەك؟ اقىن مۇنى ەسكەرمەي كەتە الا ما؟ وقيىق:
قاردان اق، ماقپالدان قارا بولسا،
ادەمى مىنگەن سايىن جاراۋ بولسا،
سات دەسە مىڭ تىللاعا ساتپاس ەدىم،
قيمايتىن دوستىم كەلىپ قالاماسا،-
دەگەن شۋماقتا جاقسى اتتىڭ ءباسىنىڭ قانشالىقتى قىمبات ەكەندىگىن ايعاقتايدى.
بۇل شۋماق جونىندە جيناقتى قۇراستىرۋشىلار ەشتەڭە ايتپايدى. ونىڭ ەسەسىنە «اباي» جۋرنالىندا باسىلعان قيسساداعى نۇسقاعا: «بۇل شۋماق، ءسوز جوق، قيسسا اۆتورىنىڭ قوسپاسى، ويتكەنى، بۇل ولەڭنىڭ قارپىلماعان ىرعاعى مەن ۇيلەسىمىنەن كورىنىپ تۇر» دەگەن كەسىمدى تۇسىنىك بەرىلگەن. ياعني، بۇل جولدار اباي اقىندىعىنا جات، دەگەن ءسوز. ءبىز مۇنداي پىكىرگە كەلىسە المايمىز. وزگەسىن بىلاي قويعاندا:
سات دەسە مىڭ تىللاعا ساتپاس ەدىم،
قيمايتىن دوستىم كەلىپ قالاماسا.
دەپ اعىنان جارىلسا، ابايدىڭ اۆتورلىعىنا جات بولا ما؟
«قارپىلماعان ىرعاق پەن ۇيلەسىم» دەگەندە سىنشى ءبىرىنشى جولدىڭ ءبىر بۋىنى جەتپەي، اقساپ تۇرعانىن كورسەتسە كەرەك. كىم بىلەدى، تۇپنۇسقاسىنداعى «اپپاق» دەگەن ءسوز اق بولىپ «تۇزەتىلىپ» كەتتى مە ەكەن؟ سوندا بۇل جول:
قاردان اپپاق، ماقپالدان قارا بولسا،
تۇرىندە بەرىلسە 11 بۋىنى تۇگەل، ادەمى تىركەس، جاراسىمدى تەڭەۋ بولىپ شىعار ەدى.
وسىلايشا، «شوقپارداي كەكىلى باردىڭ» ءبىز كورىپ جۇرگەن نۇسقاسى، اقتىق، تولىق ءماتىن ەمەس-اۋ، دەگەن تۇجىرىم جاسايمىز.
1995 جىلعى اكادەميالىق جيناقتى قۇراستىرۋشىلار تاراپىنان: «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق» ولەڭىندە ءالى دە تەكستولوگيالىق تالداۋ جاساپ، انىقتاۋدى قاجەت ەتەتىن سوزدەر بار» [5, 265 بب] دەگەن وي ايتىلۋى دا تەگىن ەمەس. ءبىزدىڭ ىزدەنىسىمىز سول مىندەتتىڭ اتقارىلۋىنا از دا بولسا سەبىن تيگىزسە دەپ، بۇل ولەڭدى ءتۇسىنۋ، يگەرۋ ماقساتىنداعى تالپىنىسىمىز وسى ارنادا..
زارقىن سىزدىقۇلى تايشىباي،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان
مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. اباي» جۋرنالى، 1992, №3, 6-8-بەتتەر.
2. اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى جايىندا ا.، 1954, 49-بەت.
3. الكەي مارعۇلان. «قازاق ادەبيەتi»، 1963, 6-تامىز.
4. اباي. شىعارمالارىنىڭ ەكi تومدىق تولىق جيناعى. قر ۇعا م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى دايىنداعان. جالپى رەداكتسياسىن باسقارعاندار: ز.احمەتوۆ پەن س.قيراباەۆ، جاۋاپتى شىعارۋشىسى ج.ىسماعۇلوۆ. ءIى-توم، 1995, 160-161-بەتتەر.
5. اباي، سول باسىلىم، ءى-توم، 1995, 249-بەت.
6. ا.، 1968, 365-بەت.
