شىنجاڭ قازاقتارى وزدەرى قونىستانعان بايتاق دالانى اتا-بابامىزدان قالعان ەجەلگى مەكەنىمىز دەپ بىلەدى. سوندىقتان دا بولار، ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋعان قيلى كەزەڭدەردە قازاقستان جەرىندە قۋعىن-سۇرگىن كورگەن قازاقتاردىڭ كوبى سولاي قاراي بوستى. اسىرەسە كەڭەستەر وداعىنىڭ ورناۋىنا بايلانىستى قىزىل يمپەريانىڭ ءتىس-تىرناعىنان قاشقان تالاي بوزداق سونداعى قانداستارىنىڭ باۋىرىنا پانالادى.

1916 جىلى ورىستاردىڭ (پاتشالىق رەسەيدىڭ) اسكەر الۋىنا قارسى شىققان البان رۋى مەن قىرعىزدار قارۋلى كوتەرىلىس جاساپ قىرعىنعا ۇشىرادى. بۇل تاريحتا «قارقارا كوتەرىلىسى» نەمەسە «البان قىرىلعان» دەگەن اتتارمەن بەلگىلى. قىرعىنعا  ۇشىراپ، جان ساۋعالاعان 200 مىڭعا تارتا قازاق-قىرعىز ارت-ارتىنان شىنجاڭعا قاشىپ ءوتتى. الباندار ىلە ءوڭىرىن مەكەندەدى.

جۇسىپبەكقوجا شايحىسلامۇلى، اسەت نايمانبايۇلى سەكىلدى ايگىلى اقىندارمىزدىڭ قىتاي جەرىنە قاشىپ ءوتۋى دە وسى جىلدارعا تۇسپا-تۇس كەلەدى. وسىدان كەيىنگى جەردە 1917 - 1920 جىلدار ارالىعىنداعى كەڭەستەر وداعىنىڭ ورناۋى مەن ازامات سوعىسىنىڭ ورىن الۋىنا بايلانىستى اقتار مەن   قىزىلداردىڭ قىرقىسى تۇسىندا دا تالاي قازاق اۋىلى بوسقىندىق كۇيگە تاپ بولدى.

شىنجاڭ قازاقتارى وزدەرى قونىستانعان بايتاق دالانى اتا-بابامىزدان قالعان ەجەلگى مەكەنىمىز دەپ بىلەدى. سوندىقتان دا بولار، ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋعان قيلى كەزەڭدەردە قازاقستان جەرىندە قۋعىن-سۇرگىن كورگەن قازاقتاردىڭ كوبى سولاي قاراي بوستى. اسىرەسە كەڭەستەر وداعىنىڭ ورناۋىنا بايلانىستى قىزىل يمپەريانىڭ ءتىس-تىرناعىنان قاشقان تالاي بوزداق سونداعى قانداستارىنىڭ باۋىرىنا پانالادى.

1916 جىلى ورىستاردىڭ (پاتشالىق رەسەيدىڭ) اسكەر الۋىنا قارسى شىققان البان رۋى مەن قىرعىزدار قارۋلى كوتەرىلىس جاساپ قىرعىنعا ۇشىرادى. بۇل تاريحتا «قارقارا كوتەرىلىسى» نەمەسە «البان قىرىلعان» دەگەن اتتارمەن بەلگىلى. قىرعىنعا  ۇشىراپ، جان ساۋعالاعان 200 مىڭعا تارتا قازاق-قىرعىز ارت-ارتىنان شىنجاڭعا قاشىپ ءوتتى. الباندار ىلە ءوڭىرىن مەكەندەدى.

جۇسىپبەكقوجا شايحىسلامۇلى، اسەت نايمانبايۇلى سەكىلدى ايگىلى اقىندارمىزدىڭ قىتاي جەرىنە قاشىپ ءوتۋى دە وسى جىلدارعا تۇسپا-تۇس كەلەدى. وسىدان كەيىنگى جەردە 1917 - 1920 جىلدار ارالىعىنداعى كەڭەستەر وداعىنىڭ ورناۋى مەن ازامات سوعىسىنىڭ ورىن الۋىنا بايلانىستى اقتار مەن   قىزىلداردىڭ قىرقىسى تۇسىندا دا تالاي قازاق اۋىلى بوسقىندىق كۇيگە تاپ بولدى.

وتكەن تاريحتىڭ پاراقتارىنا ۇڭىلگەندە قىتايدىڭ التاي جەرىندەگى كەرەيلەردىڭ اراسىنا بارىپ قايتقان اعا سۇلتان قۇنانباي: «ءتۇبى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىر تياناعى وسى ەل بولار-اۋ» دەيتىن ءسوزىن ەسكە الساق، الاش كوسەمدەرى احمەت بايتۇرسىنۇلى (1873-1937), مىرجاقىپ دۋلات(1885-1935), سادىق امانجولوۆ، رايىمجان مارسەكوۆ باستاعان توپتىڭ 1918 جىلى مامىردا تارباعاتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىنا بارىپ قايقانى دا تەگىن بولماسا كەرەك. اسەتتىڭ وسى باس قوسۋدا شىعارعان «الاشقا» اتتى اتاقتى ولەڭ-تولعاۋى سول تاريحتىڭ ءبىر كۋاسى بولىپ بىزگە جەتىپ وتىر.

مۇحامەتجان تىنىشباەۆ (1879-1937) جازعان «قازاق» ۇنقاعازىنىڭ (گازەتىنىڭ) 1917 جىلعى 6-جەلتوقسانداعى №254 سانىندا: قازاقستانداعى 44 بولىس ەلدە 47 مىڭ 759 ءتۇتىن بولعانىن، سودان قاشقانى 40 مىڭ 250 ءتۇتىن، قىرىلعانى 95 مىڭ 200 جان ەكەندىگىن جازادى. ال، ەندى ءبىر دەرەكتەردە 1927-1953 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا 103 مىڭ ادامنىڭ قۋعىنعا ۇشىراپ، 25 مىڭ ادامنىڭ اتىلعانى، قازاقتاردىڭ 42 پايىزىنىڭ اشتىقتان قىرىلعانى جانە ءبىر ميليونعا جاقىن ادامنىڭ بوسىپ كەتكەنى ايتىلادى.

ەندى ءبىر دەرەك كوزىنىڭ مالىمەتىنشە 1930-1933 جىلدارى نەگىزىنەن قازاقتار تۇراتىن اۋىل حالقىنىڭ 3 ميلليون 379, 5 مىڭ ادامعا كەمىگەنى ءسوز بولادى. وسى الاپات اشارشىلىق جىلدارى قازاقستان شەكاراسىنان شىعىپ، بوسقىنشىلىققا ۇشىراعان شارۋالار سانى - 1 ميلليون 31 مىڭعا جەتكەنى تۋرالى دا دەرەك بار.

ال، امەريكاندىق تاريحشى ر. كونكۆەست قازاقتار اراسىنداعى ادام شىعىنى جايىندا ءوز زەرتتەۋىندە: «1926 جىلعى ساناق بويىنشا كەڭەستەر وداعىندا 3 ميلليون 963 مىڭ 300, 1939 جىلعى ساناق بويىنشا 3 ميلليون 100 مىڭ 900 قازاق بولدى. سوندا حالىقتىڭ تابيعي ءوسىمىن ەسكەرسەك، اشارشىلىقتان، ءتۇرلى قۋعىن-سۇرگىننەن قازاقتار 1,5 ميليون ادامدارىن جوعالتقان. 1930 جىلى حالىق سانى 4 ميلليون شاماسىندا بولدى دەسەك جانە دۇنيەگە كەلمەگەن نارەستەلەردى، قىتايعا اۋعانداردى ەسەپتەن شىعارىپ تاستاعاننىڭ وزىندە اشتىقتان ولگەندەردىڭ سانى 1ميلليوننان كەم تۇسپەيدى» دەپ جازادى.

دەمەك اتالعان مالىمەتتەرگە نەگىزدەلگەندە، كەڭەستەر وداعى قۇرىلعاننان كەيىنگى ءار ءتۇرلى سوعىس اپاتتارى مەن قۋعىن-سۇرگىن سالدارىنان شەتەل اسىپ كەتكەندەردىڭ جالپى سانى 500 مىڭ توڭىرەگىندە بولسا، سونىڭ ىشىندە تەك قانا 1917 جىلدان كەيىنگى قىتاي اسىپ كەتكەندەرىنىڭ سانىنىڭ ءوزى  200 مىڭنان اسقان ەكەن.

ءستاليننىڭ بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن وزىنە قارسىلاردىڭ كوزىن قۇرتىپ، پارتيانى ءوزىنىڭ باعىتى بويىنشا ىستەۋگە جۇمىلدىرۋىمەن جۇمىس باستاعان ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى (نكۆد) جازالاۋشى ورگان رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىققان ەدى.  مىنە وسىنداي قىزىل يمپەريانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان شاعىندا ف. گولوششەكيننىڭ (1876-1941) 1925-1933 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا بيلىك جۇرگىزۋى  ۇلت زيالىلارىنىڭ باسىنا قارالى كەزەڭنىڭ قارلى داۋىلىن ءۇيىردى.

1925 جىلى قىركۇيەكتە ف.ي.گولوششەكيننiڭ قازاق ولكەلiك كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىلىعىنا كەلۋi رەسپۋبليكانىڭ قوعامدىق-ساياسي ءومiرiن كۇرت وزگەرتiپ، قازاق حالقىن زور قايعى قاسiرەتكە ۇشىراتتى. 1928 جىلى 44 ادام - «بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدار» ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. جۇماباەۆ، ج. ايماۋىتوۆ بار بۇرىڭعى الاشوردا قايراتكەرلەرi تۇتقىندالسا، 1930 جىلى م. تىنىشباەۆ، ح.دوسمۇحامبەتوۆ بار تاعى دا 40-قا جۋىق ادام تۇرمەگە جابىلدى.1937-1938 جىلدارى بۇل ءۇردiس جاپپاي ەتەك الدى. تiپتi بولشەۆيكتەرگە مۇلدە قارسى بولماعان، سول ۇكىمەتتىڭ سويىلىن سوعىسقان ت.رىسقۇلوۆ، و. يساەۆ، و. جاندوسوۆ، س. سەيفۋللين، ءى. جانسۇگiروۆ، س. اسفەندياروۆ، ت.ب. باستاعان قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى دا  قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراپ، بارلىعى دا اتۋ جازاسىنا كەسiلدi.

بۇل زۇلماتتار ارانىن كۇن سايىن اشا ءتۇسىپ، قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ قوماقتى ءبىر توبى كوكتەي ورىلىپ، جەتپەي جاتىپ جەلكەسىنەن قيىلدى.

قازاقستانداعى سۇمدىق اشارشىلىق جايىندا ستالينمەن پiكiر الىسقاندا ف.ي.گولوششەكيننىڭ: «بiز ستالينگە قازاقستانداعى ادام توزگiسiز اشارشىلىقتان بۇكiل قازاق حالقى قىرىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعانىن ايتقانىمىزدا، "ول سارى پالەلەردەن تەك سونداي جولدارمەن عانا قۇتىلۋعا بولادى" - دەپ جاۋاپ بەردi»، - دەگەنىنىڭ (قازاق ادەبيەتi, 01.12.2006) ءوزى-اق  زۇلماتتىڭ ءتۇپ-توركىنىنىڭ قايدا جاتقانىن ايقىن اڭعارتسا كەرەك.

وسىنداي جانتۇرشىگەرلىك تاسىلمەن  جۇرگىزىلگەن تاركىلەۋ، الاش قوزعالىسى جەتەكشىلەرىن جاپپاي قۋدالاۋ، تۇتقىنداۋ، جەر اۋدارۋ جانە اۋىلشارۋاشىلىعىن زورلاپ ۇجىمداستىرۋ، كۇشتەپ وتىرىقشىلاندىرۋ، قولدان جاسالعان اشتىق سەكىلدى زۇلماتتار سالدارىنان ەلى ءۇشىن، جەرى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن تالاي ۇلت زيالىسى شەت جۇرتقا باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولدى.  قازاقستان جەرىندەگى كوپتەگەن قازاق اۋىلدارى ارت-ارتىنان شىنجاڭعا قاشىپ باردى.

قىتاي اسقانداردىڭ كوپ ءبولىمى ىلە، تارباعاتاي، التاي وڭىرىندەگى بۇرىننان بار قازاق باۋىرلارىنا بارىپ پانالادى.

ايتالىق 1929 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان جەرىنەن ابدىكارىم بولىس ءوز بالالارى قامبار، شابدان، كۇيەۋ بالاسى عازەز قالبانوۆ جانە ىسقاق يزەتۇلى، تىلەنشى، ابدىرازاق، قابدىراش، مامەتەك ءبيدىڭ نەمەرەلەرى ايدارحان، مۇحتارحان  باستاعان ءبىر توپ اداممەن قىتاي اۋماعىنا قاراستى التاي ايماعىنا قاشىپ وتكەن. ابدىكەرىم ەرەجەپۇلى بولسا سانكت-پەتەربۋرگ ورمان شارۋاشىلىعى ينسيتۋتىندا وقىعان، مەملەكەتتىك دۋماعا دەلەگات رەتىندە ەكى دۇركىن قاتىسقان، 28 جىل بويى سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ وسكەمەن-زايسان ۋەزىنىڭ شىڭعىستاي بولىسىن باسقارعان، الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى ەدى. ءوز كەزىندە ءاليحان بوكەيحان، مۇستافا شوقاي، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتارمەن دە جاقىن وتكەن. ال بالالارى قامبار سانكت-پەتەربۋرگتەن زاڭگەر ماماندىعى بويىنشا ۋنيۆەرسيتەت تاۋىسسا، شابدان ماسكەۋ كوممەرتسيالىق ينسيتۋتىن بىتىرگەن بولاتىن. ال كۇيەۋ بالاسى عازەز قالبانوۆ سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنەن وقىپ، پروكۋرور، سوت، ادۆوكات جۇمىستارىن اتقارعان ەدى.  ولار التايعا بارعاننان كەيىن اباق كەرەيدىڭ ءتورت ءبيىنىڭ ءبىرىنىڭ مۇراگەرلىك ورنىنداعى قاناپيا ءماميۇلىنىڭ  اۋىلىن پانالاپ، بارعان ەلىنىڭ مادەنيەت ىستەرىنە دە وزىندىك ۇلەستەرىن قوستى.

ستاليندىك زۇلماتتىڭ قاندى قۇرىعى 1937 جىلى شىنجاڭ جەرىنە دەيىن جەتىپ، قامبار، شابدان، عازەز، تىلەنشى، ىسقاق، ايدارحان، مۇحتارحان، ءسالىم جانازاروۆ   باستاعان ءبىر توپ ادامدى شىڭ سىسايدىڭ قولىمەن تۇتقىنعا الىپ نوبوسيبريسكي تۇرمەسىندە ولتىرگەن ەكەن. ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن كەڭەس وداعى جەرىمەن شەكتەلىپ قالماي جات جۇرتقا كەتكەن قازاقتاردىڭ سارى ىزىنە ءشوپ سالىپ، ولاردىڭ باسىنادا اقىر زامان كەلتىرىپ وتىرعان. شىنجاڭدا شىڭ سىساي بيلىك قۇرعان داۋىردە بۇل زۇلمات مەيلىنشە اسقىنىپ، قازاقتاردىڭ قۋعىندالۋى مەن تۇرمەلەنىپ-ءولتىرىلۋى ەڭ جوعارعى دەڭگەيگە جەتكەن. ول كەزەڭ اقىت ءۇلىمجىۇلى، ءشارىپحان كوگەداەۆ  باستاعان ەل سەركەلەرىنىڭ باسىن الىپ، تاڭجارىق جولدىۇلىن تار زىندانعا تاستاعان اۋىر قاسىرەتىمەن ەستە قالدى.  1917 جىلدان 1958 جىلعا دەيىنگى شىنجاڭدا جۇرىلگەن كوپتەگەن ساياسي قوزعالىستار مەن قىرعىنداۋلاردىڭ تۇگەلگە جۋىعى «كەڭەس وداعىنىڭ تسەناريى» بويىنشا ءجۇردى نەمەسە سول زۇلماتتىڭ قىتايلىق بەينەلەنۋى بولىپ وتىردى.

قۋعىن-سۇرگىن سالدارىنان قىتاي جەرىنە قاشىپ وتكەن ەندىگى ءبىر توپ شاكەرىم قاجى اۋىلىنىڭ ادامدارى ەدى. 1931 جىلى 2 قازان كۇنى شاكەرىم قاجى قاراسارتوۆ جاعىنان جازىقسىز اتىلعان سوڭ، زيات شاكارىمۇلى، بەردەش ءازىمبايۇلى تاكەجانوۆ، ماناكەش ءازىمبايۇلى، قوجاقاپان، تولەۋقازى قاتارلىلار اۋەلى تارباعاتايعا، ونان سوڭ التايعا قاشىپ بارادى. وكىنىشكە وراي، زياتتا 1938 جىلى ستاليندىك بۇيرىقتىڭ قۇلى بولعان شىڭ سىساي جاعىنان قولعا الىنىپ، ءىز-ءتۇزسىز جوعالتىلدى. بەردەش ءازىمبايۇلى كەڭەس وداعى مەن قىتاي اراسىنداعى دوستىق تۇسىندا ياعنىي 1956 جىلى زياتتىڭۇلى مەرەكەنى ەرتىپ، قازاقستانعا ورالدى.

بۇدان باسقا ىلگەرىلى-كەيىندى بولىپ التايعا جان ساۋعالاپ بارعان سەيىتقازى نۇرتاەۆ، كارىم دۇيسەباي، ءسالىم جانازاروۆ، مىرزاحمەت، قۇسايىن، احمەتقالي جايساڭباەۆ، جۇپتىباي ساعىندىقوۆ التايدان باسقا جەرلەردى پانالاعان رايىمجان مارسەكوۆ قاتارلى اسىلدىڭ قيىقتارى بار ەدى. ولاردىڭ دا الدى بولىس بولسا، ارتى ۋنيۆەرسيتەت تاۋىسقان اسىل تەكتى تۇقىمنان تاراعان اسا ءبىلىمدى جاندار بولعان. بۇلاردان سىرت مۇستافا شوقاي باستاعان الىس-جۋىق شەتەلدەرگە باس ساۋعالاعان قازاق زيالىلارى دا از بولعان جوق. ءتىپتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە تەنتىرەپ كەتكەن ءماجيت ايتباەۆ سياقتى تۇلعالار وتانىنا ورالا الماي ءومىر-باقي زارلاپ ءوتتى.

اتى اتالعاندار عانا ەمەس، ىلگەرىندى كەيىندى كەڭەستەر وداعى وزىنە قارسى وق اتقان نەمەسە قاشىپ كەتكەن ءار پەندەنىڭ سارى ىزىنە ءشوپ سالىپ، 1938, 1939, 1940 جىلدارى بارعان ەلدەرىندە ارت-ارتىنان قولعا الدىردى، قىرعىندادى. بۇل قاندى جازالاۋ موڭعول جەرىندەگى قازاقتار اراسىندا دا جالعاسىن تاپتى.

جوعارىدا ايتىلعان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ءبىرى احمەتقالي جايساڭباەۆقا ازىراق توقتالار بولساق، اكەسى جايساڭباي اسا ساۋاتتى، باي كىسى بولىپ، قازىرگى شىعىس قازاقستان جەرىندە 12 جىل بولىس بولعان ەكەن. احمەتقالي «باي، كۋلاك، حالىق جاۋى» سەكىلدى جالالارمەن قولعا الىنىپ وسكەمەن تۇبىندەگى «كرەپوست» تۇرمەسىنە تۇسەدى. تۇرمەدەن قاشىپ شىعىپ، ولدا ءور التاي جەرىنە تارتادى. وندا بارعان سوڭ حاليفا التايدىڭ ۇستازى بولىپ «التايدان انادولىعا» بوسقان ەلمەن بىرگە كەتەدى. 1943 جىلى پاكستاننىڭ دير ايماعىنىڭ جاندۋل دەگەن جەرىندە اۋرۋدان قايتىس بولدى. بالالارى قازاقستان، قىتاي، تۇركيا ءۇش ەلگە شاشىلىپ،  تورعايداي توزدى.

بۇل ارادا احمەتقاليعا وراي ايتا كەتەرلىك ءبىر جاعداي بۇگىنگى ەۋروپا قازاقتارىنىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولعان قىتايداعى قازاقتاردىڭ تۇركياعا قاراي كوشۋى - شىن مانىندە كەڭەس قىزىلدارىنان قاشۋدان باستالعان بولاتىن. 1934-1941 جىلدار ارلىعىنداعى ەلسىحان باتىردىڭ باستاۋىنداعى كوش تۋرالى ايتار بولساق، مۇسىلمان ەلدەرىن، تۇركى حالقىن بەتكە الىپ قىزىل يمپەريادان قۇتىلاتىن جالعىز ەسىك - ءۇندىستان، پاكستان، اۋعانستان ارقىلى تۇركياعا ءوتۋ بولعان. دەمەك، كەڭەس وداعى تەريتورياسىندا وتىرعان قازاقتار عانا ەمەس، دۇنيەنى جالماعان قىزىل تاسقىننان قاشقان قانداستارىمىز تاكلاماكان ءشولىن كەسىپ، گيمالاي تاۋىن اسىپ جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تارىداي شاشىلدى.

وسىنىڭ ءبارىن ايتىپ، ازدا بولسا جەكە ادامدار تاعدىرىنا توقتالۋىمىز كەڭەستىك زۇلماتتىڭ كەسىرلەرىنىڭ قانداي بولعانىن كورسەتۋ ەدى. قازاق سىندى قايسار حالىق تاعدىردىڭ قيىن سىناعىنا كوبىرەك ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ ەرلىك رۋحىن دالەلدەۋ ءۇشىن ورىس جانە قىتاي سىندى ەكى الپاۋىت ەلدىڭ اراسىندا ادەيى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان سياقتى. بۇل حالىقتى جەر بەتىنەن قۇرتىپ جىبەرمەكشى بولعان الەمنىڭ قوجاسىنا اينالماق بولعان كەڭەستىك بيلىك تە ءوز تۇبىنە ءوزى جەتىپ، ءتۇپ-تامىرىمەن قوپارىلا قۇلادى. تاريحتىڭ جەڭىلىسىنە ۇشىرادى.

تارىداي شاشىلعان قاندى تاريحىمىزدىڭ قايتالاماۋىن تىلەسەك تە، تاسقا باسىلعان ەرلىگىمىزدى ەشكىمنىڭ وشىرە المايتىنىنا ماقتانعىمىز كەلەتىنىندە دە ءشۇبا جوق! ويتكەنى ءبىز كومۋنيزيمنىڭ قىپ-قىزىل ورتىنە كەرىلگەن قىل كوپىردەن سۇرىنبەي ءوتىپ، يمپەريالاردىڭ ارىپتەسىنە ايلالعان قازاق دەگەن حالىقپىز.

ءجادي شاكەن،

جازۋشى.