قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ءتۇپ قازىعى – قازاق مەكتەپتەرى. بۇگىنگى وقۋشىلار ەرتەڭ وسى ەلگە يە بولىپ، تىزگىندى قولعا الادى. سوندىقتان بارلىق مەكتەپتەردىڭ نەگىزى قازاق مەكتەپتەرىنەن الىنۋى كەرەك.

قازىرگى ورتا ءبىلىم بەرۋ ءۇردىسى ەلىمىزدەگى كوپتەگەن وڭ وزگەرىستەردەن ەڭ كەنجە قالدى دەسەك تە بولادى. شيكىزات ساتىپ، ەكونوميكامىزدى قارىشتاتىپ دامىتىپ جاتىرمىز. ەرتەڭ شيكىزات بىتكەن سوڭ، ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتىڭ ارى قاراي الەمدىك باسەكەگە توتەپ بەرىپ، ەلىمىزدى شيكىزاتسىز دامىتۋعا بىلىمدەرى، قابىلەتتەرى جەتە مە؟.. بۇل – ويلاناتىن شارۋا.

عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، ادام بالاسى 25 جاسقا دەيىن عانا، اسىرەسە 18-گە دەيىن بۇكىل ءبىلىمنىڭ قورى ميعا قۇيىلىپ، اسا دارىندىلارى بولماسا، قالعاندارىنىڭ قابىلداۋ قابىلەتى 25-تەن سوڭ توقتاپ، باياۋلايدى ەكەن. سوندا ءبىز 18 جاسقا دەيىن مەكتەپتەردە ۇلتتىق پەداگوگيكادان اۋلاق، ادامدىق قاسيەتتەردەن جۇرداي، تۇككە تۇرعىسىز بىلىمسىماق اقپاراتتارمەن بالانىڭ باسىن تولتىرادى ەكەنبىز.

كەڭەس وداعى بالا جازا الاتىن، وقي الاتىن بولسا بولدى، «ساۋاتتى» دەپ ماقتادى. ال بىزدە قازىر قالىپتاسقان وقىتۋ جۇيەسىنىڭ قاتەلىگىنەن بالانىڭ بىلىمگە دەگەن قابىلەتى اشىلمايدى. لوگيكالىق ويلاۋ جۇيەسى قالىپتاسپاي، بىلىمگە دەگەن قۇلشىنىس ارتپايدى. كەرىسىنشە، ءوز بەتىنشە ىزدەنبەيتىن، گازەت-جۋرنال، ادەبي كوركەم كىتاپتار وقىمايتىن، بولاشاقتا ولار دا اتا-انا بولعاندا، بالالارىنىڭ بولاشاعىنا نەمقۇرايدى قارايتىن، مەملەكەتتىك تۇرعىدان ويلاي المايتىن، جوعارى ءبىلىمى بولا تۇرا، قابىلەتى تەك «قازان-وشاقتان» اسا المايتىن دارەجەگە جەتكىزەتىن – ءبىزدىڭ وقىتۋ جۇيەمىز.

سەكسەن جىل بويى كەڭەستىك «جاتتاندى ءبىلىم بەرۋ تەورياسى» بۇكىل حالىقتى ورتاشا عانا ساۋاتتىلىققا وقىتىپ كەلدى. حالىقتىڭ شالا ساۋاتتى بولۋى كەڭەس وداعى ءۇشىن ءتيىمدى بولدى. ورتاشا ءبىلىمدى حالىقتى باعىندىرۋعا، ايداۋعا جەڭىل بولادى.

وسىدان 40–50 جىل بۇرىن قالىپتاسقان كەڭەستىك وقىتۋ جۇيەسىنىڭ «دىڭگەگىنە» اينالعان ۆ. شاتالوۆتىڭ «تىرەك سيگنالدارىن پايدالانا وقىتۋ»، سكاتكين مەن لەرنەردىڭ «وقىتۋدىڭ 5 ءتۇرلى ادىستەرىن» پايدالانىپ كەلەمىز. مۇنىڭ قورىتىندىسى «جاتتاندى ءبىلىم» جۇيەسىنە اكەلىپ سوقتىردى.

«جاتتاندى ءبىلىم» دەگەن نە؟

بالا بالاباقشاعا اياق باستى. وقىپ، جازا الماعاندىقتان، تاربيەشى وقىپ، ء«تۇسىندىرىپ» بەرەدى.

بالا مەكتەپكە باردى. دايىندىق توبى. بالا وقي المايتىندىقتان، مۇعالىمى وقىپ بەرەدى، «تۇسىندىرەدى».

ءبىرىنشى سىنىپ – بالا وقىپ، جازا الادى. بىراق مۇعالىم وقىپ، ء«تۇسىندىرىپ» بەرەدى.

ون ءبىرىنشى سىنىپقا دەيىن وقۋشى جازىپ، وقي السا دا، مۇعالىم ء«تۇسىندىرىپ» بەرەدى.

بىلىمسىزدىك، مىنە، وسى ء«تۇسىندىرىپ» بەرۋدەن باستالادى. وقىپ، جازا الاتىن بالاعا مۇعالىمنىڭ وقىپ-ء«تۇسىندىرىپ» بەرۋى – اقىلعا سىيمايدى. ويتكەنى جاس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى سول سىنىپتىڭ وقۋشىسىنا ارنالعان وقۋلىقتى مۇعالىم وقىپ، ء«تۇسىندىرىپ» بەرەدى. وقۋلىق مۇعالىمگە ەمەس، وقۋشىعا ارناپ جازىلعان. سوندىقتان وقۋشى ءماتىندى ءوزى وقىپ، وقىعانىن ءتۇسىندىرىپ نەمەسە ەسەپتى ءوزى شىعارىپ بەرۋى ءتيىس. كەرىسىنشە، مۇعالىم ساباق ماتىنىنە ساي قوسىمشا مىڭداعان ماتەريالدارمەن قارۋلانىپ، وقۋشى ويىن تولىقتىرىپ، سۇيەمەلدەپ وتىرۋى كەرەك.

ۇستازدىڭ تەك وقۋلىق ماتەريالدارىمەن عانا شەكتەلۋ وقۋشىنى دا، مۇعالىمدى دە ساۋاتسىزدىققا ۇشىراتادى. ويتكەنى وقۋلىق ءبىلىم ەمەس، انادان-مىنادان جارتىكەش، ءاربىر عىلىم سالاسىنان، وندا دا 11 جىل بويى قايتالانبايتىن ءبىر رەتتەن عانا اقپارات بەرەدى. سوندىقتان مۇعالىمنەن وقۋشىعا ءبىلىم ەمەس، تەك اقپارات بەرىلەدى.

ءبىلىم – بەرىلەتىن زات ەمەس. ءبىلىم الىنادى. ول – ۇستازدىڭ ءوز بەتىنشە تالماي ىزدەنىپ جيناعان ءبىلىمى مەن جانە ونى ماعىنالاپ، ماندەپ جەتكىزە ءبىلۋى. قۇندى جازىلعان وقۋلىق ماتەريالى ۇعا بىلەتىن وقۋشىنىڭ سانا-سەزىمى، تۇيسىگى، قابىلەتى، دارىنى شاما-شارقى جەتكەنىنە دەيىن عانا الادى. سوندىقتان ء«بىلىم بەرۋ» دەگەن ءسوز تىركەسىنىڭ ءوزى مۇلدەم تەرىس، قاتە تۇسىنىك.

مىنە، وسى «ساباقتى ءتۇسىندىرۋ» ادىستەمەسى بالالاردى بىلىمسىزدىككە ۇشىراتىپ، ءوز بەتىنشە ويلاۋ قابىلەتىنەن ايىرىپ، ميلارىنا جۇك تۇسىرمەي، مۇعالىمنىڭ ايتقانىن قايتالاۋمەن عانا شەكتەلىپ، 11 جىلىن مەكتەپ پەن ءۇيىنىڭ اراسىنا كىتاپ تاسىپ، ەكى ارالىقتى شاڭ قىلۋمەن بوسقا وتكىزۋدە.

سوندا 11 جىل بويى «مۇعالىم ءتۇسىندىرىپ بەرمەسە»، وقۋشى ءوز بەتىنشە كىتاپ بەتىن اشپايدى. ۇيىندە دە «اعاي/اپاي ساباقتى ءتۇسىندىرىپ بەرگەن جوق»، – دەپ دايىندالمايدى. اتا-اناسى دا: «مۇعالىم ءتۇسىندىرىپ بەرۋ كەرەك ەدى، ساباق تۇسىندىرمەيتىن ناشار مۇعالىم» – دەپ، بالاسىنىڭ كوزىنشە مۇعالىمدى جەردەن الىپ، جەرگە سالادى. ەگەر ءپان مۇعالىمى اۋىرىپ نەمەسە ءبىر جاعداي بولىپ، ساباققا كەلە الماسا دا، كىتاپ بەتىن اشپايدى. وسى تۇسىنىك بالانىڭ دا، اتا-انانىڭ دا ساناسىن ابدەن ۋلاپ تاستاعان. بارلىق وقۋشىلاردىڭ 5 پايىزى عانا ء«وزىم وقۋىم كەرەك» دەگەن ويدا بولادى. زيالى قاۋىم مەن جۋرناليستەردىڭ «حالىق نەگە گازەت وقىمايدى؟» دەپ باس قاتىرۋى، قوعامدا جاماندىقتىڭ كوپ بولۋى كىتاپ، گازەت-جۋرنالدىڭ بەتىن اشپايتىنداردىڭ كوپ بولۋى – وسىدان. كوبىنەسە مۇعالىمدەر بۇگىنگى ايتقان ساباعىن ەرتەڭىنە ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن قايتالاپ ايتىپ بەرەتىن بالانى «زەرەك»، «دارىندى» بالا دەپ ماقتايدى.

قالعاندارى دا كىتاپ بەتىن اشپاي-اق، وسى «زەرەكتىڭ» ءۇي تاپسىرماسىن ايتقاندارىن قايتالاپ، «3» نە «4» دەگەن باعاسىن الادى. قازىرگى ءبىلىم بەرۋدىڭ شىنايى بەتى وسى.

بىزدەگى ء«بىلىم تۋرالى» زاڭ ساۋاتسىز جازىلعان. ول زاڭ بويىنشا ءبىلىم مينيسترلىگى ءبىلىم جۇيەسىن تىكەلەي باسقارا المايدى. اكىمدەر نە ايتادى –سول بولادى. ياعني، ول جەردەن ءبىلىم ىزدەۋدىڭ كەرەگى جوق.

جاپوندار 1980 جىلدارى ءاربىر وقۋشىنى تولىق كومپيۋتەرمەن قامتاماسىز ەتتى. ونداعى ويلارى – بالالارىنان الەمدەگى ەڭ ءبىلىمدى جاستى قالىپتاستىرۋ ەدى. بىراق، ءبىر وكىنىشتىسى، 2000 جىلى «كومپيۋتەرلىك ءبىلىمدى» زەرتتەگەندە، 20 جىلدىق ء«بىلىم شىڭىنا شىعۋ» ارماندارى وكىنىشپەن اياقتالدى. كومپيۋتەرمەن جان-جاقتى ءبىلىمدى بولادى دەگەن وقۋشىلار، كەرىسىنشە، ويشا ەكى جاي سانداردى قوسا الماي، تۇككە تۇرعىسىز سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الماعان. كومپيۋتەردىڭ بارلىق «دايىن ءبىلىمى» 90 پايىز بالانى ويلاۋ قابىلەتىنەن ايىرىپ، توپاستاندىرعان. ءبىزدىڭ «جاتتاندى ءبىلىم» مەن كومپيۋتەردىڭ «دايىن ءبىلىمى» دە بىلىمدىلىككە جەتەلەمەيدى. ءوز بەتىنشە تالماي، ىزدەنىپ وقيتىن بالالار عانا جەتىستىككە جەتەدى دە، قالعاندارى تەك «ساۋاتتى» بولادى.

باتىس عالىمى انرە فەرەرانىڭ «ادامدار مەكتەپتى قالاي قۇرعان» دەپ اتالاتىن اڭىزىندا: «بالا تابيعاتتى جاقسى كورەدى، سوندىقتان ونى ءتورت قابىرعاعا قاماپ قويدى. بۇلدىرشىندەر ءوز جۇمىسىنىڭ ماعىناعا يە ەكەندىگىن ۇعىنعىلارى كەلەدى، سوندىقتان ونىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ ەش پايدا اكەلمەۋىنە قولدارىنان كەلگەندەرىن ىستەدى. ول قوزعالىسسىز تۇرا المايدى، ونى قوزعالماستاي جاسادى. ول قولىمەن جۇمىس جاساعىسى كەلەدى، ال وعان تەوريالار مەن يدەيالاردى ۇيرەتە باستادى. ول سويلەگەندى ۇناتادى – وعان ۇندەمەۋدى بۇيىردى. ول تۇسىنۋگە تىرىسادى – ال وعان جاتتاپ الۋدى تاپسىردى. ول وزدىگىنەن ءبىلىم ىزدەر ەدى – ال ولارعا ءبارى دايىن كۇيىندە بەرىلدى. وسىلايشا بالالار باسقا جاعدايدا ۇيرەنە المايتىن ارەكەتتەردى ۇيرەندى; ولار وتىرىك ايتىپ، قۋلانۋدى ۇيرەندى.

سونىمەن مىناۋ بولدى: كەيبىر ادامدار سەلقوس، ەنجار بولا باستادى دا، ومىرگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن جوعالتتى. ولار باقىت پەن دەنساۋلىقتان ايىرىلدى. ماحاببات پەن مەيرىمدىلىك ءىز-ءتۇسسىز جوعالدى. ال ويلار قۇرعاقتانىپ، قاراپايىمدانىپ، جان قاتىگەزدەندى، جۇرەك ىزادان بۋلىقتى...» دەپ جۇرەگى قان جىلاپ جازدى. اۋليە ەكەن، ايتقانى كەلدى.

بىزدە مەكتەپ پروبلەمالارىمەن ونداعان پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەر، رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق (قالالىق) ءبىلىم جەتىلدىرۋ ينستيتۋتتارى، ءۇش عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى مەن بىرنەشە زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ باسىن قوسقان ى. التىنسارين اتىنداعى قازاقتىڭ ءبىلىم اكادەمياسىندا مىڭداعان عالىمدار قىزمەت ىستەيدى. ولار عىلىم كانديداتى، دوكتور، پروفەسسور، اكادەميك اتاقتارىن الۋ ءۇشىن جاڭالىق اشقان جوق پا؟.. ءبىز نەگە وسى عالىمداردىڭ اشقان جاڭالىقتارىن سەزىنبەيمىز؟ بىزگە تەك ءبىلىم ساپاسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا ك. وكۋننىڭ «پروبلەمالىق وقىتۋ»، «سوروس–قازاقستان» باعدارلامالارى نەگىزىندەگى «سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ»، ج.قاراەۆتىڭ «سارالاپ، دەڭگەيلەپ وقىتۋ»، م.جانپەيىسوۆانىڭ «وقىتۋدىڭ مودۋلدىك تەحنولوگياسى» كەڭىنەن تاراتىلدى.

بىراق بۇلار جاپپاي قولدانىلىپ كەتكەن جوق. ولاردىڭ جاپپاي قولدانىسقا تۇسپەۋىنە كەڭەستىك «جاتتاندى ءبىلىم» وقىتۋ ادىستەمەسى جول بەرمەدى. ۇلتتىق پەداگوگيكانى – «كەڭەستىك پەداگوگيكا» مەكتەپ ەسىگىنەن سىعالاتپاي وتىر. مۇمكىن، جەكە مەنشىك مەكتەپتەردە جاڭا يننوۆاتسيالىق تاسىلدەرمەن وقىتاتىن شىعار، بىراق ولارداعى مۇعالىمدەر دە «كەڭەستىك پەداگوگيكادان» ءنار العاندار. ماكارەنكونىڭ تاربيە بەرمەيتىن كەڭەستىك «تاربيە تەورياسى» دا قازاق مەكتەپتەرىنە ۇلتتىق تاربيەنى كىرگىزبەي وتىر. پەداگوگ عالىمدارىمىز شالا  ساۋاتتى بولعاندىقتان، وسىنىڭ ارا-جىگىن اجىراتا الماي، سودان مۇعالىمدەر شاتاسىپ ءجۇر.

سوندىقتان الەمنىڭ ۇستازى ءال-ءفارابيدىڭ:»ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرۋ كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، ول كەلەشەكتە ونىڭ ومىرىنە اپات اكەلەدى» – دەگەن ماڭگىلىك قاعيداسى دا مەكتەپكە «جولاي الماي» ءجۇر.

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

استانا قالاسى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» (پروەكت «DAT» №35 (306) وت 15 وكتيابريا 2015 گ.