كەشە اbai.kz پورتالىندا ءدىنتانۋشى زىكىريا جانداربەكتىڭ "اسىل ارنا" ءھام سايات ىبىراي جىرى" اتتى (قاراڭىز: http://abai.kz/post/view?id=5101) ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆقا ارنالعان اشىق حاتى جاريالانعان بولاتىن. سول اشىق حات اياسىندا ءدىنتانۋشى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ جۇمىسىنا كوڭىلى تولمايتىنىن جەتكىزىپ، باسقارمانى ءبىراز سىن تەزىنە العان ەدى. بۇگىن اتالعان ماقالاعا ءدىني باسقارما رەسمي تۇردە جاۋاپ بەرىپ وتىر. 

قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ ءدىني مەكتەبى قالىپتاسىپ كەلەدى

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى – ەلىمىزدەگى كۇللى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ قاراشاڭىراعى، رۋحاني ورداسى. بۇكىل مەشىتتى ءبىر ورتالىققا بىرىكتىرگەن ءمۇفتيات قوعامدى يماندىلىققا ۇندەپ قانا قويماي، بارشا ۇلتتار مەن ۇلىستاردى بىرلىككە شاقىرادى.

اللاعا شۇكىر، كورشى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا ءبىزدىڭ ءدىني سالاداعى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىمىز از ەمەس. سونىڭ بىرەگەيى رەتىندە ايتارىم، بارلىق مەشىتتە ءبىر مەزەتتە ءبىر تاقىرىپتا جۇما ۋاعىزىنىڭ جۇرگىزىلۋى. 2500 مەشىتتە ءدىني باسقارما بەكىتكەن تاقىرىپتا عانا جۇما ۋاعىزى ايتىلادى. كەيبىر ەلدەردە ايماق-ولكەگە ءبولىنىپ، ءبىر-بىرىنە باعىنا بەرمەيتىن، ۇيلەسىم تاپپاعان ءدىني قىزمەت جۇيەسى قالىپتاسقان. بۇل تۇرعىدا ءبىزدىڭ ەل كوش ىلگەرى. ءبىر ورتالىققا ۇيىعان قۇلشىلىق ۇيلەرىندەگى سان-سالالى جۇمىس جاندانىپ كەلەدى.  

ءبىز 2013 جىلى ء«دىن مەن ءداستۇر» يدەياسىن كوتەردىك. بۇل يگى باستاما كوپشىلىك قولداۋعا يە بولدى. ءدىني مەرەكەلەردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزبەن ۇيلەستىرىپ تويلاۋدىڭ مادەنيەتى قالىپتاستى. قۇربان ايت، ورازا ايت، ءماۋلىت مەرەكەلەرى ۇلتتىق سيپاتتا اتالىپ وتەدى. يمامدار ۋاعىزدى تەك شاريعي تۇرعىدان عانا ەمەس، تاعىلىمعا تولى تاريحىمىزبەن، ادەپكە ۇندەيتىن ادەبيەتىمىزبەن، ءماندى مادينەتىمىزبەن ۇشتاستىرىپ ايتۋعا داعدىلاندى. بىرەر جىلدىڭ كولەمىندە ء«دىن مەن ءداستۇر» ساباقتاستىعى باستاماسى ومىرشەڭ يدەياعا اينالىپ ۇلگەردى.

ء«دىن مەن ءداستۇر» كىتابى تەك ءدىني ورتانىڭ عانا ەمەس، رۋحانييات، مادەنيەت، ادەبيەت، تاريح سالاسىنداعى وقىرمانداردىڭ، جالپى حالىقتىڭ ىقىلاسىن تۋدىردى.  بۇل باستامانى تورالقا ماجىلىسىندە 2018 جىلعا دەيىن جالعاستىرۋ تۋرالى قارار قابىلدادىق. كەشەگى تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭ مەن 2000 جىلدارداعى يمامدار مەن قازىرگى ءدىن قىزمەتكەرلەرىن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. قازىرگى يمامداردا قابىلەت، دەڭگەي باسقا. ىسكەرلىك، بايسالدىلىق، شەشەندىك ونەر قالىپتاستى. ءبىلىم مەن كوزاراس كوكجيەگى كەڭەيدى.

اقىن-جىراۋلارىمىزدىڭ وسيەتتى ولەڭدەرى، دالانىڭ دارا پەرزەنتتەرىنىڭ پاراساتتى پايىمدارى مەن تولعامدارى ءدىني ورتادا كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ كەلە جاتقانى قۋانتادى. جۋىردا «قازاق تاريحىنداعى يسلام»، ء«داستۇرلى يسلام جاۋھارلارى» اتتى عىلىمي-تانىمدىق، تاريحي كىتاپتار ازىرلەنىپ، باسپاعا جولداندى.

اللاعا شۇكىر، الميساقتان بەرى مۇسىلمانبىز. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز اللانىڭ ءدىنىن ەرتەدەن ءوز ەركىمەن قابىلداعانىن ەرەكشە اتاپ وتكەنىمىز ءجون. قاراھان اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ساتۇق بوعراحاننىڭ يسلامدى قابىلداپ، قول استىنداعىلارعا ءدىندى قابىلداۋعا شاقىرۋى، وسى يگى ءىستىڭ باستاماسى بولدى.

اۋەل باستان يمان حالىق جۇرەگىنە نىق ورناعاندىقتان كەشەگى اتەيستىك قوعامدا حالىق ءماجبۇرلى تۇردە ءوز دىنىنەن ازداپ الشاقتاعانىمەن، ەشقاشان تۇبەگەيلى قول ءۇزىپ قالعان جوق. سەبەبى، تامىرىن تەرەڭگە تارتقان يمان نەگىزدەرى ەرتە مە، كەش پە، ءبۇر جارىپ شىعاتىنى بەلگىلى ەدى. قۇدايعا شۇكىر، كوك تۋىمىزدى جەلبىرەتكەن ەگەمەندى كۇنگە دە قول جەتكىزىپ وتىرمىز.  سوندا دا كەشەگى كەڭەس زامانىندا كوپتەگەن قۇندى ءدىني كىتاپتاردىڭ وتقا تاستالعانى ءالى كۇنگە كوڭىلىمىزدى كۇپتى ەتەدى.

ەجەلدەن ءابۋ حانيفا ءمازھابىن بەرىك ۇستانىپ، يمام ماتۋريدي جولىن ارداقتاعان اتا-بابامىزدىڭ جولى ءبىز ءۇشىن قاشان دا قاستەرلى. ەندى اتا-بابالارىمىزدان قالعان اسىل جاۋھارلاردى قايتا جارىققا شىعارۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىر. الەم كىتاپحانالارىنىڭ سيرەك قورلارىندا شاڭ باسىپ جاتقان قولجازبالار مەن كونەكوز قاريالاردىڭ ساندىقتارىندا سارعايىپ جاتقان ەسكى كىتاپتاردى جارىققا شىعارۋ ارقىلى بابالار اماناتىن ورىنداۋ – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ مىندەتى دەر ەدىك. سەبەبى، سول ەڭبەكتەر ارقىلى يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىنا تارالۋ تاريحىنا تەرەڭ بويلاپ، ءداستۇرلى جولىمىزدى نىقتاي تۇسەتىنىمىز انىق. وسىناۋ يگى نيەتتەن تۋعان ء«داستۇرلى يسلام جاۋھارلارى» اتتى كىتابى قازاق رۋحانياتىنا وزىندىك ۇلەسىن قوسادى دەگەن سەنىمدەمىن.

وسى جىلدىڭ 19 اقپانىندا ەلوردامىز استانادا تۇڭعىش رەت يمامدار فورۋمىن وتكىزدىك. مۇنى ەلىمىزدىڭ ءدىني سالاسىنداعى تاريحي وقيعا دەپ اتاۋعا بولادى.

بارلىق ايماقتان كەلگەن يمامداردىڭ، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسقان فورۋمداعى نەگىزگى ءسات – تاريحي ءتورت قۇجاتىمىزدىڭ قابىلدانۋى. ول قۇجاتتار «قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ تۇعىرناماسى»، «يمام كەلبەتى»، «مۇسىلماننىڭ بەينەسى»، «يمامنىڭ قىزمەتتىك ەتيكاسى» دەپ اتالادى.

قابىلدانعان قۇجاتتاردىڭ ىشىندە تۇعىرناماعا ەرەكشە توقتالىپ كەتكىم كەلەدى. بۇل بەينەبىر ەلىمىزدەگى مۇسىلمانداردىڭ باعدارشامى ىسپەتتى قۇندى قۇجات، ءدىني باعىت، جۇرەر جولىمىز.

نەگىزگى ءدىني ۇستانىمدارىمىزدى اشىپ كورسەتتىك. ۇستانار ءتول ءمازھابىمىز، قۇقىقتىق مەكتەبىمىز ءابۋ حانيفا، ال ءدىني سەنىمدە ماتۋريدي اقيداسى ەكەنىن ايقىنداپ بەردىك. تۇعىرنامادا «نىگىزگى ءدىني ۇستانىمدار»، «يسلام نەگىزدەرى»، «شاريعات نەگىزى (فيقھ)»، «يسلام ەتيكاسى (اھلاق)»، «يسلام، زايىرلى مەملەكەت جانە زايىرلى قوعام»، «يسلام جانە ۇلت»، «يسلام جانە سالت-ءداستۇر»، «يسلام جانە وتباسى»، ت.ب. تاقىرىپتار توڭىرەگىندە مۇسىلمان قاۋىمعا باعىت-باعدار بەرىلدى.

ءدىني باسقارما ەشقانداي ەلدىڭ ءوز ىشىندە قالىپتاسقان ءدىني كوزقاراسىن، ۇستانىمىن، جولىن، مەكتەبىن ۇلگى تۇتىپ، وعان باسىمدىق بەرگەن ەمەس، بەرمەيدى دە. ءار ەلدىڭ وزىندىك ءداستۇرى، ءدىني جولى بار. ءبىز، ءدىني سالاداعى ساراپشىلار، تەولوگ-عالىمدار قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ قالىپتاسقان ءدىني مەكتەبىنىڭ ءرولىن ارتتىرۋدى قولعا الدىق. ول – ورتا ازيا مەكتەبى. قازاق مۇسىلماندىعىمەن ۇشتاسىپ، ۇيلەسىم تاپقان مەكتەپ ءداستۇرىمىز بەن سالتىمىزدى، جالپى ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن ەرەكشە ورىنعا قويادى. ويتكەنى، ءدىن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى، قالىپتاسقان جاعداياتتاردى جوققا شىعارمايدى نەمەسە ونىڭ جويىلىپ كەتۋىن كوزدەمەيدى.

ءدىني باسقارمانىڭ ءدىن مەن ءداستۇردى ۇيلەسىممەن ناسيحاتتاۋ، قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ قالىپتاسقان ءدىني مەكتەبىنىڭ ءرولىن ارتتىرۋ، يمامداردىڭ قارىم-قابىلەتىن كوتەرۋ، قوعامدى ىزگىلىككە ۇيىتۋ سىندى اسىل مۇراتتارى مەن يگى ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋدا قوعام بولىپ، ءبىر ەلدىڭ بالاسىنداي اتسالىسقانىمىز ابزال. ءاربىر تۇلعا قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنە وتىرىپ، جاماعاتتى بۇلىككە ەمەس بىرلىككە باستاپ، ورتاق ماقساتقا ۇلەس قوسسا – ونىڭ پاراساتتىلىعىنىڭ، ادامگەرشىلىگىنىڭ بەلگىسى.

ەرجان قاجى مالعاجىۇلى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي

Abai.kz