ابىلقايىر حان — سوناۋ ءحVىىى عاسىردىڭ ىشىنەن باستاپ بۇگىنگە دەيىن ءۇزىلىسسىز زەرتتەلىپ كەلە جاتقان تۇلعا. نەلىكتەن ونىڭ تۇلعاسى توڭىرەگىندە سان الۋان، قاراما-قايشى پىكىرلەر ايتىلادى؟ ابىلقايىرتانۋداعى وزەكتى ماسەلەلەر قانداي؟
وسى جانە باسقا دا ساۋالدارمەن ءبىز ماحامبەت وتەمىسۇلى اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى «قازاقستان تاريحى جانە ولكەتانۋ» عىلىمي ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جاڭابەك جاقسىعاليەۆتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

«سۇمدىق اۋىر ۋاقىت…»

— ابىلقايىر حان ساياسات ساحناسىنا كوتەرىلگەن كەزەڭ — قازاق ءۇشىن قانداي ۋاقىت ەدى؟
— ءحVىىى عاسىردىڭ باسى — حالقىمىزدىڭ ازاماتتىق تاريحىنداعى اسا ءبىر كۇردەلى كەزەڭ. ءبىر رۋ ەمەس، ءبىر تايپا ەمەس، تۇتاس ۇلتتىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇردى. تاريحي دەرەكتەرگە سەنسەك، قازاق حاندىعىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا حالىقارالىق جاعدايدىڭ ءدال وسىنداي شيەلەنىسكەن كەزى بولعان ەمەس.
كەشەگى ماركستىك-لەنيندىك كەڭەس تاريحناماسىندا قازاق ورداسىنا تولاسسىز جاسالعان جوڭعار جورىقتارىنا ەرەكشە ءمان بەرىلدى دە، پاتشالىق رەسەيدىڭ جۇرگىزگەن استىرتىن يمپەريالىق ساياساتىنا كوپ كوڭىل اۋدارىلمادى. سوندىقتان تاريحي شىندىققا جەتۋ جولىنداعى ىزدەنىستەر مەن وتان تاريحىنا ۇلتتىق كوزقاراس قالىپتاستىرۋ ءداۋىرى ەندى عانا باستالدى.
بايقاعان جانعا ورىس وتارشىلدىعىنىڭ تاريحى ابىلقايىر حان زامانىنان الدەقاشان بۇرىن باستالعان. التىن وردا ىدىراپ، شىڭعىس حان ىرگەسىن قالاعان يمپەريا قۇلاعان كەزدە، وعان بىرنەشە عاسىر باعىنىشتى بولعان ورىس جۇرتى ەسىن جيدى. وسى كەزدە تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ قىرىم، قازان، استراحان، ءسىبىر جانە باسقا حاندىقتارى قۇرىلدى. رەسەي مەملەكەتى اتالعان حاندىقتاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن باعىندىرىپ، وزىنە بودان ەتتى. اقىرى مىسىقتابانداپ ۇلى دالانىڭ شەتىنە جايعاستى. جايعاسىپ قانا قويعان جوق، باسىپ كىرىپ، جايىق پەن ەرتىس وزەندەرىنىڭ بويىنا اسكەري بەكىنىستەرىن تىزبەكتەتە سالۋ ارقىلى سايىن دالانى قوس بۇيىرىنەن ساقينالاپ قورشاي باستادى. ونىڭ ۇستىنە، پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ قازاق جەرىنە شەكتەس جاتقان باشقۇرتتاردى، ەدىل قالماقتارىن، جايىق كازاكتارىن، ءسىبىر اسكەرلەرىن ايداپ سالىپ، ءالسىن-ءالى سوعىس شىعارۋى، رەسەيمەن كورشىلەس جاتقان كىشى ءجۇزدىڭ ساياسي جاعدايىن ودان ءارى شيەلەنىستىردى.
قازاق حاندىعىنىڭ ءحVIىى عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ساياسي جاعدايىن ابىلقايىر حاننىڭ تەۆكەلەۆكە ايتقانىنان انىق بايقاۋعا بولادى: «جىلدار بويى قوڭتايشىمەن سوعىسىپ كەلەمىن، وعان ءالىم جەتەر ەمەس… ونىڭ ۇستىنە، ەدىل قالماقتارى، باشقۇرتتار، بۇحارا جانە حيۋامەن سوعىسا باستادىق. ءتورت جاعىمىزدان بىردەي جاۋ قورشاۋىندا قالدىق». ناق وسى كەزەڭ تۋرالى شوقان ءۋاليحانوۆ بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: ء«حVIىى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگى قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى سۇمدىق اۋىر ۋاقىت بولدى. جوڭعارلار، ەدىل بويىنىڭ قالماقتارى، جايىق كازاك-ورىستارى مەن باشقۇرتتار تۇس-تۇستان قازاق ۇلىستارىن قىرعىنعا ۇشىراتتى، مالىن ايداپ اكەتتى، قازاقتاردى بۇكىل وتباسىلارىمەن تۇتقىنداپ الدى».
قىسقا ايتقاندا، ءحVIىى عاسىردا ورتالىق شىعىستا حالىقارالىق ساياساتتىڭ نەگىزگى كۇشى رەسەي يمپەرياسى بولدى. ءى پەتر ءۇندىستان مەن قىتايدى، بارشا شىعىس پەن ساۋدا جولدارىن يەمدەنۋدى ارماندادى. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ورتا ازيا مەن قازاقستان جەرىن ۋىسىندا ۇستاۋ كەرەكتىگىن جاقسى ءتۇسىندى. سول ماقساتتا ءوزى ۇيىمداستىرعان اسكەري-بارلاۋ ەكسپەديتسيالارى وتە ماڭىزدى مالىمەتتەر جينادى. وسىندايدا ءى پەتردىڭ: «قىرعىز-قايساق ورداسى — بۇكىل ازيا ەلدەرىنىڭ قاقپاسىن اشاتىن كىلت» دەگەن ايگىلى ءسوزى ويعا ورالادى.
وسى رەتتە، ابدەن السىرەگەن قازاق حاندىعىن ساياسي تۇيىقتان شىعارۋدىڭ وزىندىك جولىن ىزدەگەن مۇحاممەد قازى ءباھادۇر ابىلقايىر حان قازاق دالاسىندا بولىپ جاتقان سان الۋان قىسىم مەن قىساستىقتىڭ ارتىندا پەتەربور سارايى تۇرعانىن سۇڭعىلا ساياساتكەر رەتىندە دەر كەزىندە بايقاپ، ەلدى ساقتاپ قالۋ جولىندا رەسەيمەن جاقىنداسۋعا ءماجبۇر بولدى.
بۇل قادام — 1710 جىلدان كىشى ءجۇز حانى، 1726 جىلدان قازاق جاساعىنىڭ باس قولباسشىسى ءھام جوڭعارلارعا قارسى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ جۇرت مويىنداعان كوسەمى، ستراتەگ ءارى تاكتيك، ساياسي تاجىريبەسى وراسان زور ابىلقايىر حاننىڭ ديپلوماتيالىق ايلاسى.
قازاق جەرىنىڭ ءار پۇشپاعىن ولەرمەندەنە قورعاعان ابىلقايىر حاننىڭ ورىس ۇلىقتارىنا: «جايىق وزەنى كەۋىپ قالعانشا، ءتىپتى اقىر زامان كەلگەنشە قازاق حالقى بۇل جەردەن ايىرىلمايدى. ويتكەنى مۇنداي جايلى مەكەندى ولار ەش جەردەن تاپپايدى»، — دەپ شيرىعا ءتىل قاتۋى ونىڭ ساياساتىنان باسقاشا استار ىزدەۋگە ەش مۇمكىندىك بەرمەيدى.

جاۋدىڭ جالعان جازباسى

— ابىلقايىر — قازاق حاندارى اراسىندا تاريحشىلار نازارىن ەڭ كوپ اۋدارعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى. زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىنان كىمدەردى ابىلقايىر بابامىزدىڭ تاريحتاعى ورنىن، حالقىنا ەتكەن قىزمەتىن ءادىل تۇردە ايقىندادى دەپ بىلەسىز؟
— ءيا، بۇل تاريحشىلار مەن عىلىمي-كوپشىلىكتىڭ قالامى ەشقاشان سۋىماعان تاقىرىپ دەسەك قاتەلەسپەيمىز. بىزدىڭشە، ونىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار. نەگىزگى ەكەۋىنە عانا توقتالايىن: بىرىنشىدەن، قالاي بولعاندا دا، ابىلقايىر حان تۇسىنان باستاپ قازاق-ورىس قارىم-قاتىناستارى وزگەشە باعىتقا بۇرىلىپ، بۇرىنعىعا ۇقسامايتىن جاڭا مانگە يە بولدى. وسى تۇستاعى ونىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنا ەرەكشە ءمان بەرىلگەنى سونداي، تاريحي زەرتتەۋلەردە ابىلقايىر حاننىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى تەك قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى تۇرعىسىندا عانا سارالاندى.
ال ەكىنشى سەبەبىن ابىلقايىر حاننىڭ بىرەگەي قۇبىلىس ەكەندىگىنەن، ۇلىلىعى مەن تاريحي بولمىسىنىڭ كۇردەلىلىگىنەن ىزدەۋ كەرەك. ۇلى قولباسشىلىق داڭقىن التى الاش ارداق تۇتقان، وزگەگە ۇقسامايتىن مەريتوكراتيالىق قاسيەتتەرىمەن دارالانعان كورەگەن ساياساتكەر ابىلقايىر حاننىڭ تاريحي بولمىسىن عىلىمي نەگىزدە تولىق جۇيەلەۋ، زەردەلەۋ جانە ساراپتاۋ ءىسى ءوز زامانىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءۇزىلىسسىز جالعاسىپ كەلەدى.
قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى مەيەر، لوبىسەۆيچ، كراسوۆسكي سىندى دۆورياندىق-بۋرجۋازيالىق اعىمداعى ورىس تاريحشىلارى ابىلقايىردى «باققۇمار»، «مانساپقور» دەسە، ەكىنشى جاعىنان، وسى كەزەڭ تۋرالى ەڭبەكتەر جازعان كەلەسى ءبىر ورىس تاريحشىلارى — پەتر رىچكوۆ، الەكسەي لەۆشين، الەكساندر دوبروسمىسلوۆ جانە باسقالارى ونى ساياساتكەر، جەكە تۇلعا رەتىندە جوعارى باعالاعان.
1943 جىلى شىققان «كونە داۋىردەن ءبىزدىڭ كەزەڭىمىزگە دەيىنگى قازاق سسر تاريحى» وقۋلىعىندا: «… ءوز حالقىن ساتقان اۆانتيۋريست ابىلقايىر حان ءوز بيلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن پاتشا وكىمەتىنىڭ كومەگىنە سۇيەندى. تەك قانا ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ قامىن ويلاي وتىرىپ، ول پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىنداعى حالىققا قارسى ساياساتىن جۇرگىزۋشى باستى تىرەگىنە اينالدى»، — دەپ ەش دالەلسىز بايلام جاسالۋى بىلاي تۇرسىن، ابىلقايىردىڭ جەكە باسىنا ادامنىڭ جانى تۇرشىگەتىن نەگىزسىز ايىپتار تاعىلدى.
بىرقاتار تاريحشىلارىمىز وسىنداي بىرجاقتىلىقتىڭ شىلاۋىندا كەتىپ، قايتكەندە دە قازاق دالاسىن وتارلاۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويعان رەسەي يمپەرياسى ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ ەكپىنىن تەجەپ، مەيلىنشە قارسى تۇرعان ابىلقايىر حاننىڭ جانكەشتى كۇرەسىن ەسەپكە الماي، نازاردان تىس قالدىرۋعا تىرىستى. تالاي تاريحشى قازاق حالقىن «قاسىرەتكە دۋشار ەتكەن وپاسىز» ابىلقايىردىڭ «كەمشىلىكتەرىن» تابۋعا بەيىم تۇردى. كەڭەس تاريحشىلارى اۋەلى ابىلقايىر مەن قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى رەسەيگە قوسىلۋدا تەك ءوز پايداسىن كوزدەدى، قالىڭ بۇقارانى قاناۋدى مۇرات تۇتتى دەگەن پىكىرگە دەن قويىپ ءجۇردى.
بەرتىنىرەك تاريحشىلار جاۋلىق تۋرالى پىكىردى شەكتەدى دە، رەسەيگە قوسىلۋدىڭ «وبەكتيۆتى پروگرەستىك سالدارى» جونىندە كوبىرەك ايتا باستادى. اقىرىندا ابىلقايىر قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن وبەكتيۆتى تۇردە ءبىلدىرىپ قانا قويعان جوق، قياداعىنى بولجاي بىلەتىن دانا بيلەۋشى رەتىندە، حالىقتىڭ قامقورشىسى رەتىندە سانالى تۇردە شەشۋشى قادامعا باردى دەگەن تۇجىرىم جاسالدى.
ەل تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە ابىلقايىرتانۋداعى جاڭا ىزدەنىستەردىڭ قاتارىنا كوشىم ەسماعامباتوۆ، يرينا ەروفەەۆا، ابىلسەيىت مۇقتار، سەرىك ماشىمباەۆ، جانۇزاق قاسىمباەۆ، بولاتبەك ناسەنوۆ جانە باسقا تاريحشىلاردىڭ سۇبەلى ەڭبەكتەرى قوسىلدى. تاريحشى يرينا ەروفەەۆانىڭ مونوگرافياسى — ابىلقايىر سىندى كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ شىنايى بولمىسىن تانىتۋعا ارنالعان العاشقى عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ءبىرى. اكادەميك ماناش قوزىباەۆ اتالعان ەڭبەكتىڭ «يمپەريالىق يدەولوگيا سارىنىن كەڭىنەن ۋاعىزدايتىنىن» ايتقان ەدى، سويتسە دە، بۇل زەرتتەۋىندە اۆتور ايگىلى قازاق حانىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنىڭ سونشالىقتى سان قىرلى ءارى زور ءماندى بولعانىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. اسىرەسە ول: «ابىلقايىر ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى تاريحناما ونىڭ وتە بەدەلدى زامانداسى ءھام جاۋى جازعان جازبالاردىڭ ىقپالىمەن ورەسكەل بۇرمالانىپ، حاننىڭ شىنايى تۇلعاسى مەن بولمىسىن انىقتاۋعا كەدەرگى بولىپ كەلدى» — دەپ، تىڭ ويدى العا تارتتى. بۇل جەردەگى ابىلقايىردىڭ جاۋى — ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى يۆان نەپليۋەۆ. ەروفەەۆا كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ وسى «نەپليۋەۆتىڭ ابىلقايىر بەدەلىنىڭ قازاق اراسىندا تومەن ەكەندىگى، حاننىڭ بيلىك قۇمارلىعى مەن قيمىلدارىنىڭ كەرەعارلىعى، ورىس بوداندىعىن جەكە باسىن عانا ويلاپ قابىلداعانى تۋرالى جالعان تەزيستەرىن تىكەلەي كوشىرىپ الىپ»، قايتالاۋمەن كەلە جاتقانىن ءادىل تۇردە اتاپ ءوتتى. شىنىندا دا، نەپليۋەۆتىڭ ابىلقايىرعا بەرگەن، جالپى العاندا، بىرجاقتى باعاسى كەيىنگى ورىس تاريحشىلارىنا سىلتەمە جاسار مىقتى ءبىر دەرەك بولعان ەدى. بۇل، ايتا كەتۋ كەرەك، كەزىندە كەنەسارىنى بىرجاقتى باعالاۋعا ىقپال ەتكەن شوقان جازبالارىنداعى تۇجىرىمعا مەيلىنشە ۇقساس بولاتىن.
ءالى دە بولسا ابىلقايىردىڭ كۇردەلى تۇلعاسى تولىق زەرتتەلدى دەپ ايتۋ قيىن. ابىلقايىرتانۋداعى وزەكتى ماسەلەلەردى زەرتتەۋدى عالىمدار، شىن مانىندە، ەندى عانا قولعا الا باستادى.

نەگە ورتاق پىكىر جوق؟

— جۇرتىن جوڭعارلارمەن كۇرەسكە جۇمىلدىرۋى، جوڭعارلاردان قورعاۋى — ابىلقايىردىڭ ەلىنە سىڭىرگەن ەڭ ۇلكەن ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى. ول اڭىراقايداعى شايقاستا باس قولباسشى بولدى. ال سونىمەن قاتار: «ناق وسى جەڭىستەن كەيىن ءبىرتۇتاس قازاق ەلى بىرنەشە بولىككە ءبولىنىپ كەتتى. وعان تىكەلەي كىنالى ابىلقايىر ەدى. ول ءوزىنىڭ باس حان بولىپ سايلانباعانىنا وكپەلەپ، ات باسىن تەرىسكە بۇردى» — دەيتىن پىكىر ورنىققان. بۇل ەكى پىكىردىڭ اراسىندا قاراما-قايشىلىق، ياعني وسى تۇستا ءبىر شيكىلىك بار سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى؟..
— ءسوز جوق، ابىلقايىر حان — ورداباسى قۇرىلتايىندا قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارى ءبىراۋىزدان اق بوز اتقا وتىرعىزعان باس قولباسشى، بۇلانتى مەن اڭىراقاي شايقاستارىنداعى جەڭىستىڭ نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىسى جانە دەم بەرۋشىسى. گەولوگ مولديار سەرىكباەۆتىڭ دەرەگىنە ساي، قازاق دالاسىندا ابىلقايىر حان اتىمەن تىعىز بايلانىستى جەر-سۋ اتتارىنىڭ كوپتەپ كەزدەسەتىندىگى سونداي، قازاق حاندارى مەن باتىرلارىنىڭ اراسىندا ەشكىم ونىمەن شەندەسە المايدى. مۇنىڭ ءبارى ونىڭ بار عۇمىرى ەلىن، جەرىن قورعاۋ ءۇشىن جورىقتا، ات ۇستىندە وتكەندىگىنەن سىر شەرتەدى. بۇعان ەشكىمنىڭ تالاسى جوق.
وسىنداي داڭقتى تۇلعانىڭ اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىنگى قيمىل-قارەكەتى حاقىندا وتان تاريحى عىلىمىندا مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ جازباسى نەگىزىندە تەرىس پىكىر قالىپتاسقان. بىراق ونىڭ ەشقانداي تاريحي دەرەكپەن دايەكتەلمەگەنىن باسا كورسەتەمىز. اڭىراقاي جەڭىسىنەن سوڭ قايتىس بولعان بولات حاننىڭ ورنىنا «ابىلمامبەتتىڭ باس حاندىققا سايلانۋى» جايلى ءوز پىكىرىن بىلدىرە كەلە تاريحشى بىلاي دەيدى: «ۇمىتكەر ۇشەۋ ەدى. ءبىرىنشىسى — بارلىق قازاق اسكەرىنە قولباسشىلىق جاساعان جانە تاماشا جەڭىستەرگە جەتكەن كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىر; ەكىنشىسى — بولاتتىڭ ءىنىسى شاحمۇحاممەد (سامەكە), تۇركى-موڭعول مەملەكەتتەرىندەگى ءداستۇر عۇرىپ بويىنشا پاتشالىق ەتۋشى اۋلەتتىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى تاققا وتىرۋعا ءتيىستى، دەمەك، سامەكە نەگىزگى ۇمىتكەر; ءۇشىنشىسى — بولاتتىڭ ۇلى جاس ابىلمامبەت. بولاتتان كەيىن، مىنە، وسى ابىلمامبەت ءۇش ءجۇزدىڭ حانى اتالدى. شاماسى، حان سايلاۋشىلاردىڭ ءسال كوپشىلىگى (دەنى بولماسا دا) وسى ابىلمامبەتكە داۋىس بەرگەن. ارينە، مۇنداي كەمسىتۋگە مەيلىنشە نامىسقوي، كەكسە حان ابىلقايىر شىداي الماعان; مۇنداي سايلاۋعا ابىلمامبەتتىڭ اكەسىنىڭ ءىنىسى سامەكە دە ريزا بولا المايدى. سوندىقتان دا ابىلقايىر كەتكەننەن كەيىن ىلە-شالا سامەكە دە ءوز قاراۋىنداعىلارمەن مايداندى تاستاپ شىعادى». وسى پىكىردەن شىعا كەلە اۆتور، كىشى ءجۇز حانىنىڭ رەسەيگە ەلشى جىبەرۋىن قازاق حاندارىنىڭ اراسىنداعى بيلىككە تالاسپەن بايلانىستىرادى.
الايدا قازىرگى وتان تاريحى عىلىمى دامۋى تۇرعىسىنان قاراساق، قازاق تاريحشىسىنىڭ بۇل تۇجىرىمى كۇمان تۋدىرادى. ويتكەنى ابىلمامبەت 1730 جىلى اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىنگى ۋاقىتتا سۇلتان دارەجەسىندە بولعان. ول 1739 جىلى عانا حان سايلانعان. الەكسەي تەۆكەلەۆ 1732 جىلعى 5 قاڭتاردا سىرتقى ىستەر القاسىنا جازعان حابارلاماسىندا بىلاي دەيدى: «ولاردىڭ سامەكە، كۇشىك دەگەن حاندارى، باراق، ابىلمامبەت دەگەن ەكى سۇلتانى بار». دۆورياندىق-بۋرجۋازيالىق ورىس تاريحناماسىنىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى پەتر رىچكوۆ ونىڭ حان بولىپ تاعايىندالعان ۋاقىتى 1739 جىل دەپ كورسەتسە، 1740 جىلى كنياز ۋرۋسوۆپەن بولعان سۇحباتتا جانىبەك باتىر ابىلمامبەتتى تۇركىستاندا 1739 جىلى حان سايلاعاندارىن، ونى سۇيەگەن ارعىن-التاي، كەرەي-ۋاق سياقتى مىقتى رۋلار ەكەنىن مالىمدەدى. كەلتىرىلگەن تاريحي دەرەكتەر جانە باسقا دا كوپتەگەن مالىمەتتەر ابىلمامبەتتىڭ اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن حان بولىپ سايلانعانى جونىندەگى تىنىشباەۆ تۇجىرىمىن جوققا شىعارادى. ال ول ءدال وسى رەنىشتەن كەيىن ابىلقايىر رەسەيگە ەلشى جىبەردى دەگەن پىكىردە بولدى.
ءبىر نازار اۋدارارلىق نارسە، تىنىشباەۆ تۇجىرىمىنىڭ تاريحي ادەبيەتتە اينا-قاتەسىز شىندىق رەتىندە ورنىققانى سونداي، جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەردەگى قازاقستان تاريحى وقۋلىقتارىنا قازاق حاندارىنىڭ بيلىككە تالاسىن كورسەتەتىن ساستوبە (سايرامعا جاقىن) قۇرىلتايىنىڭ ەنگىزىلۋى ەشقانداي سىن كوتەرمەيدى. بۇل جاس جەتكىنشەكتەردىڭ ۇلتتىق تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋعا تەرىس اسەر ەتىپ جاتقانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. تاريحتا ءالى باسى تولىق اشىلىپ، تۇبەگەيلى تياناقتالماعان، عىلىمي نەگىزدە جۇيەلەنىپ ۇلگەرمەگەن دۇنيەلەردى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگىزىپ جىبەرۋ — تىم اسىعىستىق پەن سالعىرتتىعىمىزدىڭ بەلگىسى.
ال قىتاي دەرەكتەرى ابىلقايىر حاننىڭ سولتۇستىك-باتىسقا كەتكەنىن جازعانمەن، ءوز ورنىنا باۋىرى بۇلقايىر سۇلتاندى 70 مىڭ ساربازبەن قالدىرعانىن ايتادى جانە بۇلقايىر سۇلتان شۋ جانە تالاس مەكەندەرىندەگى جوڭعارلاردى تالقاندادى دەيدى.
اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن اعا حان سايلاۋعا ارنالعان قۇرىلتايدىڭ وتكەنىن ايعاقتايتىن مالىمەتتىڭ بولماۋى، جوعارىداعى ايتىلىپ جۇرگەن اڭگىمەنىڭ جاي، اشەيىن دولبار ەكەنىن اڭعارتقانداي. ەگەر دە حان سايلاۋ ءراسىمى ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا وتكىزىلىپ، ۇلى حان اق كيىزگە كوتەرىلىپ، ۇلىقتالار بولسا، ابىلقايىر حان كانديداتۋراسىنىڭ وزگە ۇمىتكەرلەردەن شوقتىعىنىڭ بيىك ەكەنىن جانە ونىڭ ەش بالاماسىز ء«وتىپ» كەتەتىنىن جاقسى ۇققان جادىك اۋلەتىنىڭ سۇلتاندارى بۇل سايلاۋدى بولدىرتپاعان سەكىلدى. مۇنداي پىكىرلەر بىزدەن دە بۇرىن ايتىلعانىن وقىرماننىڭ ەسىنە سالامىز.
— ابىلقايىر حاننىڭ اننا يوانوۆناعا جازعان تاريحي حاتىنىڭ تۇپنۇسقاسى بۇرمالانعانى انىقتالعان كەزگە (2000-جىلداردىڭ باسى) دەيىن-اق، كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر، تاريحشىلار ونى «ساتقىن» اتاماي، كەرىسىنشە، قازاق حالقىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا تىعىرىقتان شىعار جول ىزدەگەن تۇلعا رەتىندە كورسەتتى. دەگەنمەن، كوپشىلىك ساناسىندا ابىلقايىر تۇلعاسىنا قاتىستى «مۇزدىڭ ءالى دە ەرىمەۋىنە»، سىزدىڭشە، نە سەبەپ؟ كەيبىر تاريحشىلارىمىز دا ابىلقايىر بوداندىق سۇراماعانىمەن، ءتۇپتىڭ-تۇبىندە بوداندىققا اپارعان ناق سونىڭ حاتى ەدى ء(بارىبىر سول كىنالى!) دەگەن پىكىردەن قايتپاي وتىر. بىراق ونداي حات ابىلقايىرعا دەيىن دە جازىلعان عوي؟ جانە سول زاماندا ورىسقا انت بەرگەن جالعىز قازاق بيلەۋشىسى ابىلقايىر ەمەس ەكەنى دە بەلگىلى؟
— بۇل — ورىندى سۇراق. ەلىمىزدەگى مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت – قازاق حالقىنىڭ سانى ارتقان سايىن، قوعام، اسىرەسە جاس ۇرپاق تاراپىنان بۇل سۇراق كۇن تارتىبىنە سان مارتە قويىلىپ، وعان شىنايى جاۋاپ ىزدەۋ ءالى سان مارتە تالقىدان وتەرى جانە كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ وبەكتيۆتىلىگىنە قوعامدىق سۇرانىستىڭ وسە بەرەرى انىق.
بۇگىندە ابىلقايىر حان ساياساتىنان كىنارات ىزدەۋشىلەر ناق وسى توڭىرەكتى شيىرلاپ ءجۇر. ورىس وتارشىلدىعىنىڭ بارلىق زارداپتارىن ابىلقايىر حاننىڭ موينىنا ىلە سالۋ، ونى باستى كۇناھار ساناۋ تاريحي شىندىققا قانجار سۇعۋمەن بىردەي.
عالامتور سايتتارىنداعى ابىلقايىر حانعا قاتىستى ماقالالاردان كەيىنگى توقتامايتىن تولاسسىز تالاس-تارتىستار ايتۋلى تۇلعاعا دەگەن ورتاق ۇلتتىق پىكىردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن قالىپتاسپاعانىن كورسەتەدى. بۇل — ءبىزدىڭ سانامىزدىڭ وتارشىلدار جازعان تاريحتان، سول كەزدە قالىپتاسقان پىكىرلەردەن ءالى دە ارىلماعاندىعىنىڭ كورىنىسى، سونداي-اق، وكىنىشكە قاراي، بۇل جەردە ءترايباليزمنىڭ سالقىنى دا بار.
شىن مانىندە ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ابىلقايىر حاننىڭ حاتىنا دەيىن باستالىپ كەتكەندىگىن العا تارتقان ساناۋلى كاسىبي تاريحشىلاردىڭ سالماقتى پايىمىن ەسەپتەمەگەندە، جالپى قوعامدىق ءھام ۇلتتىق سانا مۇنى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، جان-جاقتى سارالايتىنداي جوعارى دەڭگەيگە ءالى كوتەرىلە قويعان جوق. ال ابىلقايىر حان ساياساتى حاقىندا ايتىلار اقيقات، بىزدىڭشە، ناق وسى جەردەن باستالۋ كەرەك.
ابىلقايىر حاننىڭ اتىشۋلى حاتىنىڭ دۇرىس اۋدارماسىن بەلگىلى تاريحشى امانتاي يسين باسپاسوزدە جاريالادى. مۇنى كوزىقاراقتى وقىرمان جاقسى بىلەدى. سوندىقتان ول حاتتىڭ ءماتىنىن قايتالاپ بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى.
ايگىلى حاتتى ارنايى وقىعان تاريحشى-ماماننىڭ ايتۋىنشا، قاتە اۋدارىلعان، وزگەرتىلگەن نەمەسە اۋدارىلماعان سوزدەردەن تىس، رەسمي اۋدارما سالقىنىن تيگىزگەن، حاتتىڭ وزىندە جوق، بەلگىلى ساياسي ماقسات ءۇشىن قوسىپ جىبەرگەن سوزدەردى تابۋعا دا بولادى. وسىلايشا حاتتىڭ بىرنەشە جەردەن وزگەرىسكە ۇشىراعانى انىقتالدى.
ابىلقايىر حاتىنىڭ دۇرىس اۋدارماسىن جاساعان عالىمنىڭ پىكىرىنشە، «ابىلقايىر حان — رەسەيگە بودان بولۋ يدەياسىن ۇسىنۋشى ەمەس، قالىپتاسقان تاريحي جاعدايدان ءوز حالقىنا ءتيىمدى جول ىزدەۋشى عانا. ول ءماجبۇر بولدى. زامانىندا «كىشى زالال» بولاتىنداي دۇرىس جول تابا ءبىلدى. باسقا جول ەلدىڭ بولشەكتەنۋىنە، سولتۇستىك بولىكتەرىنەن ايىرىلۋىنا اپارار ەدى. باسقا ەل كوسەمدەرىنە قاراعاندا، ابىلقايىر رەسەي پاتشالىعى تۋرالى مول ماعلۇمات ءبىلدى… حان وزگە ساياسات ۇستانسا، بالكىم، قازاق جەرى ورنى تولماس بولشەكتەنۋگە تۇسەر مە ەدى… شەبەر ساياساتتىڭ باستاماسىن ابىلقايىر حان سالىپ كەتكەنىن مويىنداۋ كەرەك. ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي حان ابىلقايىر حان ساياساتىنىڭ جاڭعىرتپاسىن جاساپ، حالىققا تونگەن رەسەي قاۋپىنەن ارىلتتى، الىپ پاتشالىقپەن ءتىل تابىسىپ، دوستىق ورناتىپ، نەگىزگى جەر يەلىكتەرىن ساقتاپ قالدى…». ءيا، باسقاسىن ايتپاعاندا، ابىلقايىردىڭ ۇلكەن بالاسى نۇرالىمەن قۇرداس، كورەگەن حانىمىز ابىلايدىڭ ءوزى ابىلقايىردىڭ ۇلى حان ەكەنىن مويىنداعان بولاتىن. مۇنى مۇراعات دەرەكتەرى دالەلدەيدى.
سونداي-اق، ابىلقايىر حاننان كەيىن رەسەيگە انت بەرگەن قازاقتىڭ حان-سۇلتاندارىنىڭ ءبارىن، كەزىندە قويشىعارا سالعاراۇلى ايتقانداي، ساتقىن دەي الماسىمىز تاعى بەلگىلى. قالاي بولعاندا دا ابىلقايىر حان رەسەيدىڭ قۇلاقكەستى قۇلى بولعان جوق. ول ولە-ولگەنشە دەربەستىگىن ساقتاپ، ءوز ساياساتىن جۇرگىزدى.
ابىلقايىر حان تۇلعاسى توڭىرەگىندەگى «سەڭنىڭ قوزعالماي جاتۋىنىڭ» تاعى ءبىر سىرى ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ساياساتىن اشكەرەلەيتىن قۇجاتتاردىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان تولىق تالداۋعا الىنباۋىنا بايلانىستى ما دەگەن دە وي كەلەدى. ورىس وتارشىلدىعى — ءالى قاۋزالماي جاتقان تاقىرىپ. ونىڭ ۋاقىتى كەلەدى.
دەمەك، ابىلقايىر حان ساياساتىن ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ءبىرتۇتاس تىزبەگىندە قاراستىرعان ابزال. تەك سوندا عانا ابىلقايىر حان تۇلعاسىنا بەرىلەر ءادىل باعاعا سۇرلەۋ سالىنارى حاق.

سۇحباتتاسقان ينديرا وتەمىس.

دەرەك كوزى: http://www.aktobegazeti.kz