رەسەي باق-تارى 2015 جىلعى 5-اقپان، جۇما كۇنى "مى دولوجيلي پرەزيدەنتۋ، چتو ۆ پروشەدشەم گودۋ ۆ سترانە روديلوس 1 ملن 947 تىسياچ دەتيشەك، تاكوگو كوليچەستۆا روجدەني نە بىلو ەششە ۆ يستوري روسسي… گلاۆا مينيستەرستۆا تاكجە وتمەتيل، چتو ۆ سترانە ترەتي گود پودرياد روجداەموست سوحرانياەتسيا نا ۋروۆنە 1,9 ملن دەتەي" دەپ قۋانىشتارى قوينىنا سىيماي، از-كەم اۋرە بولىستى. ال بىزدە شە؟ سۇيىنشىلەرگە سىلتاۋ تاپپاي ءجۇرمىز.  ۇلتتىڭ سانى بىرنەشە جۇزدىك مىڭمەن عانا «مىسىق تابانداپ» جىلجيدى.  نە ءۇشىن بۇلاي؟ بۇل رەتتە «بۇلايعا» بۇلدار سەبەپ قايسى؟ مىنە، بۇگىنگى اڭگىمە دە وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋگە ارنالماق…

وسىدان تۋرا ەكى جىل بۇرىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا (باق) وسى دەموگرافيا ماسەلەسى  ءجيى-ءجيى  قوزعالعان  بولاتىن. وعان دا ورىندى سەبەپ جوق ەمەس، ناقتىراق ايتقاندا ، 2013 جىلى وزبەك  اعايىندار  الا تاقياسىن اسپانعا الدەنەشە رەت اتىستى. سەبەبى، بۇل جىلى ءوز-اعامىز وزدەرىنىڭ 30 ميلليونعا  جەتكەنىن جارتى الەمگە جاريا ەتتى.  ماسەلەن، 2013 جىلى «جاس الاش»  گازەتىندە  ديلارا  يسا  ەسىمدى جۋرناليستىڭ «قازاقتىڭ وزبەكتەن قاي جەرi كەم؟» دەگەن ماقالاسى جارىق كورگەن. سول ماقالادا: «وزبەكستان حالقىنىڭ سانى 30 ميلليونعا جەتتi. بۇل تۋرالى كورشi ەلدiڭ ستاتيستيكا اگەنتتiگi حابار تاراتتى. تاۋەلسiزدiگiن العان جىلى وزبەكستان حالقىنىڭ سانى 21 ميلليونعا جەتپەيتiن. اراعا 22 جىل سالىپ، 30 ميلليوندى ەڭسەردi. بۇل جەتiستiك، ارينە. ال قازاقستان حالقىنىڭ سانى 22 جىلدا، بۇرىنعى كورسەتكiشپەن سالىستىرعاندا، ءالi بiر ادامعا كوبەيگەن جوق»  دەپ اششى دا بولسا شىندىقتىڭ بەتىن اشۋعا تىرىسقان (جاس الاش №37 (15807) 14 مامىر، سەيسەنبى 2013).

ال وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە ارەگىدىك توقتالىپ، ەلدەگى دەموگرافيالىق جاعدايدىڭ جاي جاپسارىن  بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن تالداپ جازىپ جۇرگەن جۋرناليست  فازىلبەك  ءابساتتارۇلىنىڭ  بۇل تۇستاعى جازباسى دا ارىپتەسىمىز ديلارانىڭ ايتقان اقيقاتىمەن استارلاس. انىعىندا، سول ماقالاسىندا ءابساتتارۇلى: «قازاقستان ءوزىنىڭ دامۋىن وزبەكستان سياقتى ەلدەرمەن سالىستىرىپ قارقىندى دامىپ جاتقانىن ءجيى ايتادى. ەندى سول بيلىكتىڭ ادەتىنە سالىپ حالىق ساناعىن دا وزبەكستانمەن سالىستىرىپ كورسەك. وزبەكستاننىڭ حالىق سانى 1991 جىلى  20 ملن. 708 مىڭدى قۇراسا،  2012 جىلعى 1-قازانداعى دەرەك بويىنشا  29 ملن. 874  مىڭ بولعان ەكەن. بيىلعى جىلدىڭ سوڭىنا قاراي 30 ملن.عا جەتەتىنىن ەسكەرسەك 22 جىلدا وزبەكستان 10 ملن-عا كوبەيەدى. ال قازاقستان 22 جىلدا بۇرىنعى 17 ملن-عا جەتەدى. حالىق سانى ەڭ باستى ساياسات ەكەنىن، ەلدىڭ دامۋ كورسەتكىشى ەكەنىن ەسكەرسەك، ءبىزدىڭ وسى كۇنگە دەيىنگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرىمىزگە كۇدىكتەر ۇيالايدى» دەگەن ەدى .

ارينە، بۇل جەردە ستاتيستيكانىڭ جالپاق سانىنا قاراپ، وسپەدىك، ونبەدىك دەسەك ءسال-ءپال ۇستىرتتىك بولار. ونىڭ ۇستىنە، بيىلعى جىلى تەلەجۋرناليستەرمەن كەزدەسۋ بارىسىندا ەلباسىنىڭ: «…كەزىندە تاۋەلسىزدىك العان تۇستا 1991-1995 جىلدار ارالىعىندا  قازاقستاننان  3,5 ملن. حالىق كوشىپ كەتتى. سول كورسەتكىش بويىنشا حالىق سانى 14 ملن-عا دەيىن تۇسكەن. قازىرگى ۋاقىتتا، قايتا قالپىمىزعا كەلىپ جاتىرمىز. ونىڭ ىشىندە 1 ملن-نان استام قانداستارىمىز سىرتتان كەلىپ جاتىر…» دەگەنىن  كوڭىلگە جاماپ-جاسقاپ العانبىز.

ناتيجەسىندە، جاڭاعى بارلىق اريفمەتيكالىق ورنەكتىڭ قوسىندىسىن 2013 جىلدىڭ  1-ناۋرىزداعى 16 ملن. 953 مىڭ ادامنان ازايتىپ كورىڭىزشى؟ ءوسىم بار ما؟ بار. بىراق كوڭىل كونشىتپەيدى، تىم باياۋ. مۇنى سول جۋرناليستەرمەن كەزدەسۋىندە نازارباەۆتىڭ ءوزى دە ەپتەپ مويىنداعان. وندا ەل پرەزيدەنتى: «تايلاند ەلى العاش تاۋەلسىزدىك العان كەزدە حالقى 16 ملن. بولسا، قازىر 65 ملن-عا جەتكەن. بار بولعانى 40-50 جىلدىڭ ىشىندە حالىق سانىنىڭ ءوسىمى ايتارلىقتاي وسكەن. ءبىزدىڭ ەلدەگى 2050-جىلعا جوسپارلاعان باعدارلامادا 2020-جىلعا قاراي حالقىمىزدىڭ سانى  20 ملن-عا جەتسە ەكەن دەپ ويلاعانمىن…» - دەگەنى بار.

مۇندايدا، «ويلاعانمىن» دەپ قاي كەزدە، قالاي ايتۋدى بىلەتىن جۇرت:«كۇپىرشىلىگىنە كۇمانى بار ەكەن-اۋ» دەسكەن جالتاقتاسىپ. ەل دە، ەلباسى دا كۇمان قىلماي قايتسىن، قىر استىندا قىلپ بەرگەن 2020 جىل دا جيىرما ماۋسىمدا-اق جەتەدى. بيىلعى 1-قاراشاداعى ەل حالقىنىڭ سانى نەبارى 17 ميلليون 377 مىڭ عانا. وسى ورايدا، ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ (سك) توراعاسى  سمايىلوۆتىڭ سولاقاي ستاتيستيكاسىنا دەن قويساق،  ەلىمىزدە بيىلعى جىلى 368 مىڭ ءسابي دۇنيەگە كەلگەن كورىنەدى. الايدا، سول 368 مىڭنان  سك باسشىسى ءاليحاننىڭ ءوزى مالىمدەگەن 120 مىڭدىق ورتاشا ءولىم كورسەتكىشىن ازايتىپ، ودان قالعان 248 مىڭ ادامنان شەتەلگە كەتكەن 30 مىڭ (28868) ادام مەن كەسىرلى زاڭنىڭ كەسىرىنەن وسى جىلى ەلگە ورالا  الماي  قالعان 20 مىڭ قانداستىڭ قوسىندىسىن كەمىتسەڭىز  200 مىڭدىق ءوسىم كورسەتكىشى قالادى. ال وسى ەكى ءجۇز مىڭدى «قىر استىنداعى» بەس جىلعا (2015-2020)  كوبەيتىپ كور… كوردىڭىز بە، ءبىر-اق ميلليون. ەلدىڭ دە، ەلباسىنىڭ دا كۇمانى راستالادى. بۇعان دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ ء(دسجام) ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆانىڭ تىڭ مالىمدەمەسىن قوسىپ قويىڭىز. مينيستر دۇيسەنوۆا كەلتىرگەن بولجامعا سايكەس، 2030-جىلعا قاراي، قازاقستان حالقىنىڭ سانى 20,3 ملن. ادامدى قۇرايتىنعا ۇقسايدى.

قۇدايدىڭ «قۇزىرەتىن» قولىنا قۇپ الىپ، بولجاپ باققان تامارا حانىمعا سەنەر بولساق، وسىدان 15 جىل وتكەندە عانا  ەل پرەزيدەنتىنىڭ 2020-جىلعا ارتقان ءۇمىتى اقتالاتىن كورىنەدى.  ەل حالقى  2030-جىلى  قازىرگىدەن  3 ميلليونعا، ورتاشا  ەسەپپەن 15 جىلعا بولسەڭ  جىلىنا بار بولعانى 200 مىڭعا وسەدى ەكەن (وسىندايدا ءبىزدىڭ جوعارىداعى كەلتىرگەن 200 مىڭدى قۇرايتىن ەسەبىمىز الداماعان بولىپ شىعادى).

ەگەردە، ءدسجام باسشىسىنىڭ «ساۋەگەيلىگىنە» سەنبەس بولساڭ،  ماناعى سك توراعاسى ءاليحان سمايىلوۆقا دا ارا-تۇرا جۇگىنۋگە بولاتىنداي. سەبەبى ول دا  داپ-دايىن «كورىپكەل».  سول الەكەڭنىڭ ايتۋىنشا  2015-جىلدان باستاپ  قازاقستانداعى بالا تۋ سانى تومەندەي باستايدى ەكەن. ونىڭ سەبەبى «90-جىلدارداعى دەموگرافيالىق داعدارىس كەزىندەگى دۇنيەگە كەلگەن بالالاردىڭ رەپرودۋكتيۆتى جاسقا ءتۇسۋى» دەلىنگەن.

بولجامدا  «2014-جىل  تاۋەلسىز  قازاقستان  تاريحىنا  بالا  تۋ كورسەتكىشى بويىنشا رەكورد ورناتىلعان جىل بولىپ ەنۋى بەك مۇمكىن» دەسەدى. ويتكەنى، ەلىمىزدە وسى جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا-اق دۇنيەگە 198 مىڭ ءسابي كەلگەن.

سوندا  2014-جىلدىڭ  جارتى  جىلدىعىنداعى  بۇل  198 مىڭ ءسابي البا-جۇلبا دەموگرافيامىزدىڭ قاي جىرتىعىن جاماعانداي؟  ەگەردە  الەكەڭ ايتقان  الگى  شىندىق  راستالسا، 2015- جىلدان  كەيىن  وسى «198 مىڭ ءسابي تۋعان جىل» دەيتىن اتى بار  رەكوردتى  مەدەت  تۇتساڭ – تۇت، تۇتپاساڭ  ءوزىڭ ءبىل!

نەگە بۇلاي؟ بۇل ءبىزدىڭ ءاۋ باستا تاقىرىپقا تۇزدىق بولعان سۇراعىمىزدىڭ ماقالا الدىنداعى  كەيىپ-كەسكىنى ەدى. باقساق، وسى سۇراققا بۇل ارالىقتا ءبىراز جاۋاپ تاپقانعا ۇقسايمىز. بۇل رەتتە ەل دەموگرافياسى توڭىرەگىندە توپتالعان توپ-توپ تۇيتكىلدى ايتپاي قالۋعا تىپتەن قاقىمىز جوق!

مۇمكىن، «اناۋ ايتقانداي» رەپرودۋكتيۆتى جاسقا تۇسكەنىمىزدىڭ دە ءوز ء«الۋايى» بار شىعار. الايدا، ودان  بولەك  اسىرە  ءولىم-ءجىتىم  ماسەلەسى  ەل دەموگرافياسىن  ەداۋىر  ەسەڭگىرەتىپ  تۇرعانى  بەلگىلى.

بۇنىڭ ىشىندە الابوتەن ايتا كەتەىن ءجايت،ەلىمىزدە ون جىلدا (2002-2012) جول كولىك اپاتىنان 32 مىڭ ادام كوز جۇمعان. بىلاي قاراساڭىز، قازىرگى اۋدانداردىڭ كوبىنىڭ ورتاشا  حالىق  سانى  30-40 مىڭ اينالاسىندا. وكىنىشكە وراي، ءبىز وسى «32 مىڭدىق» كورسەتكىشپەن مولشەرى ءار ون جىلدا ءبىر اۋدان حالقىن  جوعالتىپ  كەلەدى  ەكەنبىز. ءتىپتى توعىز جىل بويى جالعاسقان اۋعان سوعىسىنىڭ وزىندە 15 مىڭداي  سارباز  قازا  تاپقان  دەسەدى…

ول-ول ما، ءتىلسىز جاۋ وت پەن سۋدى ايتپاعاندا، ەلدىڭ بۇگىنگى مەديتسيناسى دا ءبۇتىن ەلدىڭ باسىنان قايعى بۇلتىن ارىلتۋعا قاۋقارسىز. حالىق مەديتسيناعا سەنبەيدى (الەۋمەتتىك ساۋالدار 80 پايىز حالىقتىڭ ەل مەديتسيناسىنا سەنبەيتىنىن، سونىڭ سالدارىنان ەل ازاماتتارى   شەتەل  اسىپ  ەمدەلۋ  ءۇشىن 200 ميليون  شىعىندايتىنىن  ايتادى. رەسمي   اقپاراتتار  ساپاسىز مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ فاكتىلەرى بويىنشا بۇدان بۇرىن 352 قىلمىستىق ءىس تىركەلگەنىن  راستايدى). سول سەبەپتى ، ساپاسىز مەديتسينالىق كومەك كەسىرىنەن جىل سايىن قازا بولاتىنداردىڭ سانى جىلدىق ءولىم كورسەتكىشىنىڭ جارتىسىنان استامىن قۇرايتىنى ايتىلىپ ءجۇر. ماسەلەنكي، باسقاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، ءبىر كەزدە ۇلتتىق ارنانىڭ تاڭعى «تاڭشولپان» باعدارلاماسىندا  سپيد-كە  قارسى  كۇرەس  ورتالىعىنىڭ  مامانى  توقتارۇلى ەركىنبەكتىڭ ەلدى شوشىتقانداي قىلىپ وسى دەرت بويىنشا  20000-نان ارتىق ادامنىڭ تىركەلگەنىن ايتۋى تەگىننەن-تەگىن ەمەس.

بۇل ماناعى جول اپاتىمەن قوسقاندا دەموگرافياعا سالقىنى تيگەن تاعى ءبىر تۇيتكىل. ءۇشىنشى  ماسەلەنى  قر  ينجەنەرلىك  اكادەمياسىنىڭ  مۇشە-كوررەسپوندەنتى، پروفەسسور امانگەلدى  مومىشەۆتىڭ ءباسپاسوز بەتىندەگى دالمە-ءدال دايەكتى ءسوزى ارقىلى بەرەر بولساق: «… بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلدە اجىراسۋشىلار كوپ. ءبىر جىلدا قۇرىلعان نەكەنىڭ  30-35 پايىزى اجىراسۋعا دەيىن  بارادى ەكەن. ءبىز بۇعان  جاستاردى  كىنالايمىز. ولار نەگە اجىراسادى؟ سەبەبى، الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن، باسپانا جوق، جالاقى ماردىمسىز. وسىدان كەلىپ اجىراسۋدىڭ ۇلەسى ارتىپ وتىر. ال اجىراسقاننان كەيىن قايتا قوسىلۋشىلار مۇلدە  جوق  دەسە بولادى.سوسىن بىزدە جاساندى تۇسىك جاساتۋ كوپتەپ كەزدەسەتىن بولىپ ءجۇر» دەپ، ءبىزدىڭ  ايتپاقشى بولعان ەل وسىمىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىرعان ءۇشىنشى ماسەلە  «جانۇيالىق  جىردى» ايتقان بولاتىن…

P.S. سونىمەن ءار جىل سايىن قازاقستان حالقى شامامەن 200 مىڭعا ءوسىپ وتىرسا، الداعى 5 جىلدا ەلىمىزدەگى جالپى جان سانى 1 ميلليون ادامعا كوبەيتىن كورىنەدى. سوندا، 2020 جىلى قازاقستان حالقى 20 ميلليونعا قالاي جەتپەكشى؟ بالكىم، بۇل ماسەلەنى الىستاعى اعايىن-جۇرتتى ەلگە ورالتۋ ارقىلى شەشۋگە بولاتىن شىعار؟ مىسالى،  قحر-داعى 1,5 ميلليون قازاق كوشىپ كەلىپ6 دەموگرافياعا ۇلەس قوسىپ كەپ جىبەرسە؟..  وسى سۇراققا اسا مارتەبەلى ءماجىلىس توراعاسى - قابيبوللا جاقىپوۆ مىرزا نە دەر ەكەن؟

قوزىباي قۇرمان 

Abai.kz