اقتوبە وبلىسىندا مارتوكتىكتەر اۋداننىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتتى. 1935 جىلدىڭ 31 قاڭتارىندا قاز سسر جوعارعى كەڭەسى وڭىرىمىزدە مارتوك جانە نوۆورەسەي اۋداندارىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلى شىعارادى. بۇگىندە سەكسەن جىلدىق تاريحى بار مارتوك اۋدانى ءوزىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندە ۇلكەن جولدى ءجۇرىپ ءوتىپ، وبلىستىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى.
اۋداننىڭ مەرەيتويىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىنعا ولكەنىڭ ءوسىپ-ونۋىنە ءار جىلى ءوزىنىڭ سۇبەلى ۇلەسىن قوسقان مارتوكتىك ازاماتتار مەن ازاماتشالار، جەرگىلىكتى تۇرعىندار قاتىستى. مەيرەيتويدا ەسكى تانىستارىن كورگەن قوناقتاردىڭ جۇزىنەن قۋانىش سەزىمى بايقالدى.
مەرەكەلىك شارا اۋدان ورتالىعىندا اۋعان سوعىسىنا قاتىسقان جاۋىنگەرلەرگە قويىلعان ەسكەرتكىشتى سالتاناتتى جاعدايدا اشۋمەن باستالدى. اۋعان سوعىسىنا مارتوك ولكەسىنەن 87 ازامات قاتىسقان. ونىڭ ەكەۋى — جاقسىعالي تاجىعۇلوۆ پەن اناتولي رۋداي سوعىستان ورالماعان. ەسكەرتكىشتىڭ سالتاناتتى اشىلۋ راسىمىندە اۋدان اكىمى نۇرجاۋعان قالاۋوۆ قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەدى.
— سوناۋ ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋعان الاساپىران كەزدە وتاندى قورعاۋ جولىندا مارتوكتىكتەر دە ايانىپ قالعان جوق. ۇلى وتان سوعىسىنا 3 مىڭعا تارتا جەرلەسىمىز اتتاندى. سونىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى ەلگە قايتىپ ورالمادى. قازىر اۋداندا سول ءبىر سۇم سوعىستىڭ بەل ورتاسىندا بولعان ەكى-اق ارداگەرىمىز قالدى. ولار — ۆلاديمير سىچەۆ پەن ۆاسيلي لاۆرەنيۋك. ءبىز ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان جانە اۋعان سوعىسىنان ورالماعان جاۋىنگەرلەرىمىزدىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتەمىز، ولاردىڭ ەسىمدەرىن ءاردايىم ماقتان تۇتامىز، — دەدى ول.
مەرەيتويعا ارنالعان ماڭىزدى شارانىڭ ءبىرى اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ كەڭ زالىندا ۇيىمداستىرىلدى. زالدا ينە شانشار جەر بولمادى. قۇرمەتتى قوناق رەتىندە شاقىرىلعانداردىڭ كوبىسى — ارداگەرلەر. ولاردىڭ اراسىندا ءبىر كەزدەرى ەڭبەگىمەن ەل ەسىندە قالعان مالشىلار، مەحانيزاتورلار مەن شارۋاشىلىق يەلەرى دە بار. ەسەلى ەڭبەكتىڭ يەلەرى بۇگىندە اۋدان تاريحى بەتتەرىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن الادى.
سالتاناتتى شارادا ءوڭىر باسشىسى ن.قالاۋوۆ بايانداما جاسادى. ءوز سوزىندە ول اۋدان تاريحىنا توقتالىپ، العاشقى ۇجىمشار، مارتوكتىكتەردىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسۋى جايىندا از-كەم اڭگىمەلەدى. مارتوكتەن بەس كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى شىققان. ولار — الەكساندر باتۋرين، كونستانتين گۋبين، ميحايل كوجەمياكين، ەۆدوكيم مازكوۆ جانە فەدور وزميتەل. سونداي-اق بۇل وڭىردەن بەس بىردەي سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى شىققان. ولار — نيكولاي گوروبەتس، ەۆدوكيا يۆوششەنكو، يۆان پونومارەنكو، ماريا چەپيگينا جانە گريگوري شۆەد.
اگرارلىق سالا — اۋداننىڭ نەگىزگى ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ باستى كورسەتكىشى. بيىلدىڭ وزىندە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا 7,5 مىڭ توننا ەت، 39,2 مىڭ توننا ءسۇت ءوندىرىلىپ، 5,4 ميلليون دانا جۇمىرتقا، 20,8 مىڭ توننا ءداندى جانە 1,7 مىڭ توننا مايلى داقىلدار جينالعان.
ونەركاسىپ سالاسىندا دا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي جەتىستىكتەر بار. بۇگىندە اۋداندا بۇل باعىتتا 11 كاسىپورىن جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ دەنى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن قايتا وڭدەۋمەن اينالىسادى. بۇلار — «مارتوك ءسۇت»، «العاباس» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىكتەرى مەن بىلعارى زاۋىتى، سونداي-اق جيھاز جاسايتىن جانە تەحنيكا جوندەۋمەن اينالىساتىن «رەمونتيك» كاسىپورنى. قازىر اۋداندا وبلىسقا اتى بەلگىلى «ايس»، «راد-اگرو»، «رودنيكي» جانە باسقا دا ءىرى اگروكەشەندەر جۇمىس جاسايدى.
ءوڭىر باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، اۋداننىڭ ەڭ باستى بايلىعى — ونىڭ حالقى. مارتوكتىكتەردىڭ اراسىندا وماربەك بەرديەۆ، الەكساندر ۆاريۋتا، رامازان دىلماعامبەتوۆ، ناعاشىباي ەرداۋلەتوۆ، تاتيانا مياكيشەۆا، اناتولي كاليۋجنىي، اناتولي يابلۋنوۆسكي، رافحات ميفتاحۋتدينوۆ، ۇسەن جامانشالوۆ، راۋل مير-حايداروۆ، اققاعاز دوسجانوۆتاردىڭ ەسىمى ەلگە جاقسى تانىس. ولار — اۋداننىڭ دامۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان جاندار.
سالتاناتتى شارادا نۇرجاۋعان قالاۋوۆ اۋداننىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني دامۋى جولىندا ولشەۋسىز ەڭبەك ەتكەن جانە تەر توگىپ جۇرگەن ءبىر توپ ازاماتتار مەن ازاماتشالاردىڭ ەسىمىن اتادى. عابيبوللا ويناقۇلوۆ «اۋداننىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتانسا، قىمبات سۇيىنعاليەۆا، يۆان كلاسسەن، شاميل سارينوۆ، ۆاسيلي بوندارەۆ، الفيا ءجۇسىپوۆا، ۆيكتور گونچارۋك، مۇرات اينازاروۆ، ۆالەري بوبىر، اكىمالا قارابالين، سەرىك جاقسىباەۆتار «جىل ادامى — 2015» قۇرمەتىنە لايىق دەپ تانىلدى.
سالتاناتتى ماراپاتتاۋ راسىمىنەن كەيىن جىلى لەبىزدەرگە كەزەك بەرىلدى. پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى مارات تاعىموۆتىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى اۋداننىڭ مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاعان جەدەلحاتى وقىلدى. ءوز كەزەگىندە جازۋشى راۋل مير-حايداروۆ ءسوز سويلەدى. ول مارتوك وڭىرىندە وتكەن بالالىق شاعىن ەسكە ءتۇسىرىپ، مارتوكتىڭ جانى جايساڭ ادامدارى جايلى اڭگىمەلەدى. ول قايدا جۇرسە دە تۋعان ەلدىڭ توپىراعى ىستىق ەكەنىن، مارتوكتى ساعىناتىنىن جاسىرمادى. كەشتە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى، قوناقتاردى اۋداننىڭ بۇرىنعى اكىمى بولعان سەرىك بوتاعارين دە مەرەيتويمەن قۇتتىقتاپ، جىلى لەبىزىن ءبىلدىردى. سالتاناتتى شارانىڭ سوڭى جەرگىلىكتى ونەر ۇجىمدارىنىڭ كونتسەرتتىك باعدارلاماسىن تاماشالاۋعا ۇلاستى. مەرەكەلىك شارادا جەرگىلىكتى اقىنداردىڭ سوزىنە جازىلعان «تۋعان جەر»، «مارتوگىم»، «مارتوك ءۆالسى»، «مارتوك ءانۇرانى» شىرقالدى. تەاتر جانە حور ۇجىمدارىنىڭ ونەرى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى.
ادەتتە ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنەن جارىس وتەدى دەسە، كوپشىلىكتىڭ ات جارىسىن تاعاتسىزدانا كۇتەتىنى بەلگىلى. مەرەيتوي قۇرمەتىنە ۇيىمداستىرىلعان بايگەگە 16 سايگۇلىك قاتىستىرىلدى. جۇيرىكتەردىڭ اراسىنان توپ جارىپ كەلگەن مالىش اتتى سايگۇلىك رودنيكوۆكا اۋىلىندا جاراتىلعان. شاباندوزى جاناربەك اقشىراقوۆتىڭ توزىمدىلىگىنە، ەپتىلىگىنە ەل ريزا بولدى. تاي جارىس تا تارتىستى ءوتتى. زۆەزدوچكا اتتى تايدى تىزگىندەگەن عاسىر قىستاۋبايۇلىنىڭ ات ۇستىندەگى ونەرىنە، جۇيرىكتىڭ شابىسىنا جۇرتشىلىق ءتانتى بولدى. سول سياقتى قىز قۋ، اۋدارىسپاق سەكىلدى ۇلتتىق ويىندار ۇيىمداستىرىلدى. اسىرەسە، كوكپاردى قىزىقتاپ كورگەندەر كوپ بولدى. اقتوبە جانە مارتوك اۋدانىنىڭ حازرەتوۆكا اۋىلى بولىپ ەكى توپقا بولىنگەن كوكپار ويىنى 6:6 ەسەبىمەن تەڭ اياقتالدى. اۋىر سالماقتاعىلار اراسىندا ۇيىمداستىرىلعان كۇرەستە داۋرەن ەرمەكوۆ تۇيە پالۋان اتاندى. بۇل كۇنى توعىزقۇمالاق، اسىق اتۋ سەكىلدى ۇلتتىق ويىنداردان دا تۋرنيرلەر ۇيىمداستىرىلدى.

مۋاپىق بورانقۇلوۆ،
ەلەنا ونيسكوۆا،
اقتوبە وبلىسى،

مارتوك اۋدانى.

Abai.kz