«الاعان قولىم بەرەگەن». قازاق تاۋىپ ايتقان دەيمىز-اۋ! بىراق، سول «الۋ» مەن «بەرۋگە» قۇمارتقان حالىقتىڭ بولاشاعى نە بولماق؟ قۇداي قولداپ، كىشكەنتايلى بولاسىز دەلىك. پەرزەنتحانانىڭ ەسىگىن اشا سالا دارىگەرلەرگە كوك قاعازدىڭ قۇلاعىن كورسەتۋگە ءتيىسسىز. بالاڭىز بالاباقشاعا بارسا دا، مەكتەپتە وقىسا دا، ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسسە دە، قالا بەردى جۇمىسقا ورنالاسسا دا، قىزمەتىنەن جوعارىلاسا دا پارا بەرۋ – پارىزىڭىز. ول پارىزدى قازا قىلۋعا دارمەنىڭىز جوق. كوشەدە الا تاياق ۇستاعان جولساقشىسىنىڭ ءوزى اقشانىڭ كولەڭكەسىن كورسە بولدى، زاڭىڭىزدى ءداپ ءبىر ءوزىنىڭ جەتى اتاسى جازعانداي اتتاپ وتە بارادى. بەرۋشى، قالتاسىنىڭ ءتۇبىن قاعۋشى – حالىق. ال، الۋشى كىم؟ مەملەكەتتىك قىزمەتكەر! دەمەك، ءبىزدىڭ «الاعان قولىمىز بەرەگەن» ەمەس، «بەرەگەن قولىم بەرەگەن»... بولىپ بارادى. 

پارا ءھام اشىق ساۋدا...

قازىرگى قازاق قوعامىنا قاراساڭىز ءداپ ءبىر بازاردا جۇرگەندەي سەزىنەسىز. شىنىن ايتۋ كەرەك، تاۋەلسىزدىڭ العانعا دەيىن «پارا» دەگەن اسا ءبىر جانتۇرشىكتىرەتىن جامان ءسوز ەمەس-تۇعىن. جالپى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق بۇل سوزگە «اقشا» ۇعىمى سينونيم بولا الادى.  بىراق، زامان وزگەردى. زامان وزگەرگەن سوڭ ۇعىم دا باسقا سيپاتقا يە بولدى. كەزىندە قازاق بولىس بولىپ، شەن الۋ ءۇشىن پارا بەرۋشى ەدى... ەندى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن پارا ۇسىناتىن ىندەتكە شالدىقتى. دۇرىسى مەملەكەتتىك ورگانداردان وزىنە قاجەتتى اقپاراتتى الۋ، وزىنە ءتيىستى قىزمەتتى پايدالانۋ ءۇشىن قارجى شىعىنداۋعا مىندەتتى. بالكي، جابايى كاپيتاليزمدى كىنالارمىز. سول جابايى كاپيتاليزم ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ورگانداردى بازارعا اينالدىرىپ جىبەردى. مەملەكەت ءار بالانى تەگىن وقىتۋعا مىندەتتى. سويتە تۇرا ۇستازدار قاۋىمى پارا دامەتەدى. مەملەكەت بارىمىزگە تەگىن مەديتسينالىق جاردەم كورسەتۋگە ءتيىستى. سويتە تۇرا گيپوكراتتىڭ شاكىرتتەرى قالتا قالىڭداتۋدىڭ جولدارىن تاۋىپ العان. ءتىپتى، قازىر كەز-كەلگەن مەمقىزمەتكەر ءار قويعان قولىن، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلاردى، شىققان شەشىمدەرىن ساتۋدان ارلانبايدى. وسىندايدا «پاراقورلىق دەگەنىمىز داستۇرگە اينالىپ بارا جاتقان جوق پا؟» دەگەن سۇراق كوكەيگە كەلىپ تىرەلەدى.

پارامەن ۇستالساڭ، پارامەن قۇتىلاسىڭ...

ساياسات دەگەن «اعاش اتتى» ەرتتەپ مىنگەندەردىڭ، ياعني مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قولى مەن ارى قايتكەن كۇندە تازا بولماق؟ قايتكەن كۇندە مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ەلىمىزدىڭ ايناسىنا اينالادى؟. ءدال بۇگىنگى «بەتتۇزەر» اينامىزعا قاراساڭىز، جانىڭىز تۇرشىگەدى. ماسەلەن، وتكەن جىلى قارجى پوليتسياسى (سول كەزدەگى) ورگاندارى اينالدىرعان جارتى جىلدىڭ ىشىندە 1 800-دەن استام سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىسىن انىقتاپتى. اتالمىش قىلمىس وتكەن جىلدارمەن سالىستىرعاندا 2,2 پايىزعا ارتىپتى-مىس. سولاردىڭ ىشىندەگى 1 650 لاۋازىمدى تۇلعا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپتى. بۇل رەسمي دەرەك. ال، بەيرەسمي دەرەكتەر نە دەيدى؟. ونى ەكشەپ جاتقان ەشكىم جوق. بىراق، كوپ ايتىلا بەرمەيتىن ء«بىر انىق» بار. پارا الۋدىڭ «اكۋلالارى» وزگە تەڭىزگە ەش بوگەتسىز ءوتىپ كەتەدى دە، ماي تاباعا شاباقتار شىجعىرىلادى. ءتىپتى، شورتاندار پارامەن ۇستالىپ، پارامەن قۇتىلاتىنى جايلى دا ءجيى ەستيمىز. مۇنداي فاكتىلەر كوبەيگەن سايىن قۇزىرلى ورگانداردىڭ تىزگىنىن ۇستاعان شەندىلەر مەن شەكپەندىلەردىڭ ار-ۇياتىن وياتىپ، مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدى جەدەل قولعا الۋ كەرەكتىگى بايقالادى.

قازانعا قاقپاق كەرەك...

«قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى». شەندىلەردى يتكە بالاۋدان اۋلاقپىز. دەسە دە، ولار مەملەكەت قازانىنىڭ قاقپاعىن ۇستاپ وتىرعاندىقتان، حالىق الدىنداعى بار جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋى كەرەك. بىزدە وسى جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسى كەمشىن ءتۇسىپ وتىر. حالىقتىڭ ءوز مەملەكەتىنە، ءوز مەملەكەتتىك قىزمەتكەرىنە دەگەن سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسەرمەۋ ءۇشىن شەندىلەردى تەك قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ از. شىنىن ايتۋ كەرەك، وسىعان دەيىن پارامەن ۇستالعان قانشاما شەنەۋنىك ءىستى بولدى. دەسە دە، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك شەندىلەرگە تۇپكىلىكتى ساباق بولا المادى. ولار، كەرىسىنشە، «ەكى قاراپ ءبىر شوقيتىن» قارعانىڭ ساقتىعىن جاساۋدى ۇيرەنىپ الدى. سوندىقتان دا، ناسيحات جۇمىستارىن جانداندىرۋ ماسەلەسىن قولعا العانىمىز ءجون. ياعني سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ بارار جەرى تەمىر تور ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ ارقىلى تەزگە سالعانىمىز دۇرىس. 

اشارشىلىق كورگەن حالىق پاراقور بولادى

قازاق ءمارت حالىق. ۇيىنە كەلگەن قوناقتان بۇيىمتاي سۇرايدى. استىنا ات مىنگىزەدى. شاپان جابادى. بىرەۋمەن قۇدا بولسا، كيىت كيگىزەدى. قالىڭمال الادى. وسى «الىس» پەن «بەرىستىڭ» استارىندا پاراقورلىق جاتقان جوق پا؟ ارينە، سالت-ءداستۇردى مانسۇقتاۋدان اۋلاقپىز. تەك ءبىز سىي مەن سياپاتتىڭ اراسىن پاراقورلىقتان اجىراتقانىمىز ءجون سەكىلدى.  مىسالى، مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ «سىياقى» سۇراۋى بۇگىن عانا تۋىنداعان ماسەلە ەمەس. قازاقى پارانىڭ ءتۇپ-تامىرى سوناۋ پاتشالىق ۇكىمەتتىڭ تۇسىنان باستالادى. مىسالى، بابالارىمىزدىڭ اۋلىناي نەمەسە اعا سۇلتان بولۋى ءۇشىن وتار-وتار قوي ايداپ، سايلاۋ سايىن شىعىندالعانى جايلى دەرەكتەر جەتەرلىك. بىراق، ول كەزدە ەشكىم دە «بيەنى بۇگىمەن، تۇيەنى تۇگىمەن» جۇتقان جوق. ءبىر قىزىعى قازىرگى قازاق قوعامىنداعى پاراقورلىقتىڭ دەندەۋىن كەيبىر پسيحولوگتار اشارشىلىقپەن بايلانىستىرعىسى كەلەدى. اشارشىلىق پەن جوقشىلىقتى كوپ كورگەن ەلدىڭ ازاماتىنىڭ كوزى ەشقاشاندا بايلىققا تويمايدى-مىس.    

ءتۇيىن

اتاقتى فرانتسۋز فيلوسوفى شارل لۋي مونتەسكە: «كوپتەگەن عاسىرلار تاجىريبەسى كورسەتكەندەي، قولىندا بيلىگى بار ادام، قىلمىس جاساۋعا بەيىم تۇرادى جانە دە ءتيىستى شەككە جەتپەيىنشە، سول باعىتتا ارەكەت جاساي بەرەدى» دەگەن ەكەن. ارينە، بۇدان قۇتىلار ءبىر عانا جول بار. ەگەر دە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار ورنىعىپ، بار بيلىك حالىقتىڭ قولىنا كوشسە، جەمقورلىق تا وزدىگىنەن جويىلادى. ءبىز وسى جولعا تۇسۋگە ءتيىسپىز. 

قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz