بۇگىنگى كۇنى حالىقارالىق ەكسپەرتتەردىڭ پايىمداۋى بويىنشا، ءبىزدىڭ ەلىمىز ءتيىستى رەفورمالاردى بەلسەندى جانە ءساتتى  جۇزەگە اسىرۋشى مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا جاتادى. وسى ورايدا، قازاقستاننىڭ بارلىق سالا بويىنشا دامۋ دەڭگەيىنىڭ كورسەتكىشى ء وز ەلىمىزدىڭ سالالىق ماماندارىنىڭ جانە ستراتەگيالىق ورتالىقتاردىڭ تالداۋى  بويىنشا ەمەس، دۇنيەجۇزىلىك  بانكتىڭ «Doing Business» رەيتىنگىنىڭ قورىتىندىسى نەگىزىندە باعالاناتىنىن كوپ ادامدار بىلە بەرمەيدى.

اتاپ ايتساق، 2015 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتالمىش رەيتينگتە 11 ينديكاتور  بويىنشا 53 ورىننان 41 ورىنعا كوتەرىلدى. ياعني، دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەگى ءوز پوزيتسياسىن 12 پۋنكتكە جاقسارتتى.

بۇل رەيتينگ جىل سايىن الەمنىڭ 189 مەملەكەتى اراسىندا جۇرگىزىلىپ وتىرادى. وسى ينديكاتورلاردىڭ باعالاۋى ناتيجەسىندە ءار ەلدىڭ حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق دارەجەسى،  بيزنەس پەن ينۆەستيتسياعا قولايلى كليماتى، سىرتقى ساۋدانى دامىتۋداعى جەتىستىگى، سالىق تولەۋشىلەر ءۇشىن جاساپ وتىرعان قولايلى جاعدايلارى، باقىلاۋ فۋنكتسيالارىنىڭ ازدىعى جانە كەدەرگىسىز جۇمىس ىستەۋ قاعيداتتارى ايقىندالادى. مىسالى، ءبىزدىڭ ەلىمىز الەمدىك رەيتينگ بويىنشا يتاليا (45), يزرايل (53), تۇركيا (55), ليۋكسەمبۋرگ (61) سياقتى مەملەكەتتەردەن كوش بويى وزىپ كەتتى. ال ەندى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە ەلدەردىڭ ىشىندە (رەسەي – 51, بەلورۋسسيا – 44, قىرعىزستان – 67) الدىڭعى ورىنعا شىقتى. بۇل ارينە، ەلباسىمىزدىڭ تالاي جىلدارعى سىندارلى ساياساتى مەن ەلدەگى تۇراقتىلىقتىڭ، تاتۋلىق پەن بىرلىكتىڭ جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ ءساتتى جۇرگىزىلۋىنىڭ ناتيجەسى ەكەنىندە داۋ جوق. سەبەبى، شيرەك  عاسىرعا دا جەتپەيتىن مەرزىمنىڭ ىشىندە بىرنەشە مىڭ جىلدىق تاريحى بار جانە مەملەكەتتىلىگى  باياعىدا قالىپتاسقان الدىڭعى قاتارلى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ الدىنا شىعۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك ەكەنى ءسوزسىز. ەندى ءسوزىمىز تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، ءار ەلدىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى رەيتينگىن انىقتاۋ بارىسىندا قانداي ينديكاتورلار ەسەپكە الىنادى، قانداي كريتەريلەردى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك، سوعان توقتالايىق.    

مىسالى، 2010 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ  «دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ «Doing Business» رەيتينگىنىڭ ينديكاتورلارىن مەملەكەتتىك ورگاندارعا بەكىتىپ بەرۋ تۋرالى» №164-ءو وكىمى شىقتى. وندا «كاسىپورىندار اشۋ»، «مەنشىكتى تىركەۋ»، «قۇرىلىسقا رۇقسات الۋ»، «تولەم قابىلەتسىزدىگىن شەشۋ»، «كرەديت الۋ»، «ينۆەستورلاردى قورعاۋ»، «حالىقارالىق ساۋدا»، «سالىق سالۋ»، «كەلىسىمشارتتاردى ورىنداۋ»، «ەلەكترمەن جابدىقتاۋ جۇيەسىنە قوسىلۋ»، «قىزمەتكەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ» سياقتى نەگىزگى ينديكاتورلار سالا-سالا بويىنشا ءاربىر مينيسترلىكتەردىڭ قۇزىرىنا بەكىتىلىپ بەرىلدى. وسى ينديكاتورلاردىڭ  ىشىندە ۇشەۋى قارجى مينيسترلىگى مەملەكەتتىك كىرىس كوميتەتىنىڭ ورىنداۋ قۇزىرىنا جاتادى. ول – «سالىق سالۋ»، «حالىقارالىق ساۋدا» جانە «تولەم قابىلەتسىزدىگىن شەشۋ» ينديكاتورلارى. وسى ورايدا، حالىقارالىق  ستاندارت تالاپتارى نەگىزىندە مەملەكەتتىك كىرىس ورگاندارى تاراپىنان قانداي جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر، قانداي زاماناۋي وزگەرىستەر بار، سونى سارالاپ كورەيىك.

 «سالىق سالۋ» ينديكاتورى  نەگىزىنەن تولەمدەر سانى، جالپى سالىقتىق ستاۆكا (تابىستىق پايىزى) جانە ءوز مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋ ءۇشىن سالىق توقلەۋشىلەرگە قاجەتتى ۋاقىتتان  قۇرالادى. ءبىزدىڭ ەلىمىز 2015 جىلى اتالمىش ينديكاتور بويىنشا 17 ورىندى يەلەندى. بۇل وتە جاقسى كورسەتكىش بولىپ ەسەپتەلەدى. ال ەندى قازىرگى ۋاقىتتا وسى ينديكاتور تالاپتارى بويىنشا سالىق تولەۋشىلەر ءۇشىن تاعى دا قوسىمشا مۇمكىندىكتەر جاسالىپ، ءتيىستى جەڭىلدىكتەر جۇزەگە اسىرىلا باستادى. سالىق كودەكسىنە كوپتەگەن وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، سالىق تولەۋشىلەر مەن بيزنەس وكىلدەرىنىڭ جۇمىسىنىڭ جەڭىلدەۋىنە وڭ سەرپىن بەردى. ناقتى ايتقاندا، سالىق تولەۋشىلەرگە ءوز ەركىمەن ەسەپ- فاكتۋرالارىنان ەلەكتروندى تۇردە كوشىرمەسىن الۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى. جەكە كاسىپكەرلەر ءۇشىن تىركەۋدەگى ەسەپتەن شىعۋ ءۇشىن اكەلەتىن قۇجاتتاردىڭ سانى 7-دەن 4-كە دەيىن قىسقاردى. اتاپ ايتساق، ەندى ءموردى جويعاندىعى جونىندەگى، گازەتتە جاريالانعاندىعىن دالەلدەيتىن قۇجاتتار جانە جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلگەندىگى جونىندەگى انىقتاما قاجەت ەمەس. بۇعان قوسا، جەكەلەگەن كاتەگورياداعى كاسىپكەرلەردى كامەرالدىق باقىلاۋسىز  تاراتۋ  پروتسەدۋراسى جەڭىلدەندىرىلدى. بۇنداي وڭايلاتىلعان تارتىپپەن ءبىر الماتى قالاسى بويىنشا عانا 8 مىڭعا جۋىق جەكە كاسىپكەرلەر تاراتىلدى. جەكەلەگەن ارىزدار مەن سالىقتىق ەسەپ بەرۋدىڭ فورمالارىن حالىققا قىزمەت ەتۋ ورتالىقتارىنا بەرۋ ماسەلەلەرى دە قاراستىرىلىپ وتىر. قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋدىڭ 33 ءتۇرىنىڭ 25-ءى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىنا بەرىلدى.

قازىرگى ۋاقىتتا جاھاندانۋ ءۇردىسى العا دامىعان سايىن، جاڭا تالاپتار جيىنتىعى دا كوبەيە تۇسۋدە. ولاردىڭ نەگىزگىسى - وزىق تەحنولوگيالار مەن اۆتوماتتاندىرۋ پروتسەستەرىن ەنگىزۋ جانە رۇقسات قۇجاتتارى مەن باقىلاۋ فۋنكتسيالارىن ازايتۋ ارقىلى بيزنەس وكىلدەرىنە قولايلى جاعدايلار جاساۋ بولىپ تابىلادى. ياعني، اۆتوماتتى جۇيەلەردى جۇزەگە ەنگىزۋ ارقىلى اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى جويۋعا، قىزمەت كورسەتۋ وكىلدەرىمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىقپاي-اق، ەسەپتىك قۇجاتتاردى تاپسىرۋعا قول جەتكىزىلەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بارلىق پروتسەستەردى اقپاراتتى تەحنولوگيالاردىڭ جەتىستىگىمەن جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. بۇل ورايدا مەملەكەتتىك كىرىس ورگاندارى سالاسىندا مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ سالاسى بويىنشا اتقارىلاتىن قىزمەتتەردىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا حالىققا قىزمەت ەتۋ ورتالىقتارىندا كەزەكتى ەلەكتروندىق باسقارۋ جۇيەسى ورناتىلعان. قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋدىڭ 52 ءتۇرىنىڭ 32-ءسى، ياعني 62 پايىزى اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيەگە كوشىرىلدى. سونىمەن قاتار يمپورتتالعان تاۋارلار بويىنشا سالىقتىق ەسەپ تاپسىرۋدى ەلەكتروندى تۇردە بەرۋگە مۇمكىندىك تۋدى. بۇل دەگەنىڭىز ەكسپورتتىڭ كەتكەنىن دالەلدەيتىن جانە دەبەتتىك قوسىمشا قۇن سالىعىن قايتارۋعا كەتەتىن ۋاقىتتى الدەقايدا قىسقارتادى. جانە دە قوسىمشا قۇن سالىعى بويىنشا ەسەپكە قويۋ ۋاقىتىن 10 جۇمىس كۇنىنەن 5-كە دەيىن ازايتۋعا قول جەتكىزىلدى. ادۆوكاتتاردى، جەكە نوتاريۋستار مەن سوت ورىنداۋشىلارىن جانە مەدياتورلاردى ەلەكتروندى تۇردە تىركەۋ قولعا الىندى. اسىرەسە، قوسىمشا قۇن سالىعىن قايتارۋ ماسەلەسىن وڭايلاتۋ، بيۋدجەتتىك كلاسسيفيكاتسيا كودىنىڭ سانىن 280-نەن 119-عا دەيىن قىسقارتۋ  جۇمىستارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن ۇلكەن جەتىستىك دەپ ايتۋعا بولادى. وسىنداي  قاعازباستىلىق پەن باقىلاۋدى ازايتۋ پروتسەدۋرالارى ءارتۇرلى اكىمشىلىك كەدەرگىلەرگە جول بەرمەي، بيۋروكراتتىق ارەكەتتەرگە توسقاۋىل قويۋعا مۇمكىندىك بەردى.

بۇگىنگى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الەمدىك ارەناداعى رەيتينگىن كوتەرۋ ماقساتىندا بولاشاقتا  اتقارىلاتىن جۇمىستار تىزبەگى سان الۋان. بۇل ورايدا ەلباسىمىز ءوزىنىڭ بەس ينستيتۋتسيونالدى رەفورماسىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا «100 ناقتى قاداممەن» بەلگىلەنگەن ۇلت جوسپارىن بەكىتتى. وندا سالىق جانە كەدەن سالاسىنىڭ الدىنا اۋقىمدى  9 مىندەتتەر قويىلدى. مىسالى، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ بالانسىنداعى قوزعالتقىش كولەمى 3000 كۋب سانتيمەترگە دەيىنگى ءبىر كولىككە  جانە ءبىر اۆتوبۋسقا كولىكتىك سالىق بويىنشا جەڭىلدىك بەرۋ، تاۋاردى يمپورتتاعان كەزدە قوسىمشا قۇن سالىعىن شارتتى تۇردە سالۋ مولشەرىن 2022 جىلعا دەيىن سوزۋ، جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلگەن كەزدە الىناتىن تولەمدى الىپ تاستاۋ، سالىق تولەۋ مەرزىمىن توقساندىق ەسەپتەن جارتىجىلدىققا اۋىستىرۋ، كاسىپكەرلىكتى تەكسەرگەن كەزدە تاۋەكەل بەيىمىن باسشىلىققا الۋ، ەكىنشى دارەجەدەگى بانكتەردىڭ يپوتەكا جانە تۇرعىن ءۇي قارىزدارى بويىنشا ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 1 شىلدەسىنە دەيىن قارىزى بار ازاماتتاردى كەشىرگەن جاعدايدا جەكە تابىس سالىعىنان بوساتۋ سياقتى شارالار سالىق تولەۋشىلەر مەن بيزنەس وكىلدەرى ءۇشىن جاسالعان ۇلكەن جەڭىلدىك. اسىرەسە، قازىرگىدەي تەڭگە دەۆالۆاتسياعا ۇشىراپ، الەمدىك داعدارىس سالقىنى  قاتتى سەزىلىپ تۇرعان ۋاقىتتا  بارشا حالىق ءۇشىن وتە ءتيىمدى جاعداي ەكەنى ءسوزسىز.

ال ەندى 2018 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ  بۇكىل بازارلاردى بۇگىنگى كۇن تالابىنا ساي ساۋدا ورتالىقتارى مەن ساۋدا ۇيلەرى ۇلگىسىندەگى فورماتقا كوشىرۋ جۇمىستارى قىزۋ قولعا الىنىپ جاتىر. جانە دە ونلاين رەجيمىندە اقپاراتتار بەرەتىن باقىلاۋ-كاسسالىق ماشينالارىنىڭ ەنگىزىلۋى دە جاڭا تالاپقا ساي جاھاندىق شارا. بۇعان قوسا، وڭتۇستىك استانامىز بويىنشا ەسكى بازارلاردىڭ ورنىنا سالىنىپ جاتقان جاڭا ساۋدا ورىندارىنىڭ كوبەيە ءتۇسۋى دە زاماناۋي ۇلگىدەگى عيماراتتار بولىپ تابىلادى.  ەندى باقىلاۋسىز جانە سالىقتان جالتارۋ جولىمەن «جابايى» ساۋدا جاساۋ مەحانيزمىنە تولىقتاي توقتاۋ قويىلادى. بۇنداي شارالار مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ كىرىس بولىگىنە تۇسەتىن قاراجاتتىڭ مولايۋىنا جانە ساۋدا-ساتتىق وپەراتسيالارىنىڭ ءبارى اشىق تا ايقىن جۇرگىزىلۋىنە ىقپال ەتەدى.

مىنە، جوعارىدا  جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان شارالار جيىنتىعى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بيزنەس وكىلدەرى مەن سالىق تولەۋشىلەرگە جاسالىپ جاتقان  جاعدايلاردىڭ جوعارى ستاندارتىن كورسەتەتىنى ءسوزسىز. بۇل ماقالادا ءبىز ەلىمىزدە «سالىق سالۋ» ينديكاتورى بويىنشا  جاسالىپ جاتقان جۇمىستارعا عانا قىسقاشا توقتالدىق. الداعى ۋاقىتتا «حالىقارالىق ساۋدا» جانە «تولەم قابىلەتسىزدىگىن شەشۋ» ينديكاترولارىنا دا جەكە توقتالامىز. وسىلايشا، دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ  «Doing Business» رەيتينگىندە كورسەتىلگەن ينديكاتورلار تالاپتارىنا نەگىزدەلگەن  مەحانيزمدەر ءوز قىزمەتىن دۇرىس اتقارعان جاعدايدا، الەمدەگى دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا كىرۋ ستراتەگياسى مەرزىمىنەن بۇرىن جۇزەگە اساتىنىنا كۇمان جوق.

بەكەن نۇراحمەتوۆ، 

الماتى قالالىق مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى.

Abai.kz