الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى اماندىق باتالوۆ مىرزامەن 2015 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا جولىعىپ، اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. ول كەزدە وبلىس باسشىلىعىنىڭ تىزگىنىن قولىنا العانىنا از عانا ۋاقىت بولعان اماندىق عابباسۇلى: «ەڭبەگىم ەلگە ۇناپ، ەلباسى سەنىم بىلدىرسە، قولىمنان كەلگەنشە حالىققا قىزمەت جاساپ، وسى جەتىسۋ ولكەسىنە ءىز قالدىرعىم كەلەدى»، - دەپ وتىرعان. سودان كەيىنگى سۇحباتىمىز اكىمنىڭ كورگەن-بىلگەنى مەن ويعا تۇيگەنى، ۇلكەندەردەن ەستىگەن عيبىرات ءسوزى  مەن ءوزىنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى توڭىرگەندە وربىگەن-ءدى. سوندا مەنىڭ ەسىمدە قالعانى: مەملەكەتتىك قىزمەتكە جاڭا ىلىككەن جاس اماندىققا عابباس اقساقالدىڭ: «ادامنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى قانداي دا ءبىر شەشىم قابىلدايتىن بولساڭ كوڭىل-كۇيگە بەرىلمە، سابىرلى، سالقىنقاندى بول، بارىندە پاراسات-پايىمىڭا سالىپ شەش»، - دەگەن اتالى ءسوزى بولدى. ال، الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى ادامنىڭ تاعدىرىنا عانا ەمەس، جالپى ەل ىسىندە جەتى رەت ولشەپ، ءبىر كەسەتىن، قانداي جۇمىستى قولعا السا دا تۇكپىرلەپ ويلاپ، تۇبىنە جەتكىزىپ تىناتىن، بىلىكتى باسشى، شەبەر ۇيىمداستىرۋشى بولىپ شىقتى. باتالوۆتىڭ وبلىس اۋقىمىندا اتقارىلۋعا ءتيىستى جۇمىسقا باتىل كىرىسكەنىن الدىمەن ءباسپاسوز بايقاپ ۇلگەردى.  اق جاعالى ۇلىقتاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «كورىنگەن نارسەدەن ىلىك ىزدەپ شىعا كەلەتىن» باق وتكەن جىلدىڭ باسىنان بەرى باتالوۆتىڭ قارەكەتىن وڭ باعالاپ، ناتيجەلى ورتاق ىسكە تىلەكتەستىگىن ءبىلدىرىپ باقتى. الماتى وبلىسىنىڭ اكىمىن پرەزيدەنت نازاراباەۆ تا نازارىنان تىس قالدىرعان جوق. ۇلىق جيىنداردا اماندىق عابباسۇلىنىڭ ەسىمىن بىرنەشە رەت اتاپ، ونىڭ وبلىس كولەمىندە جاساپ جاتقان جۇمىستارىن مىسال ەتتى. الايدا، ابەكەڭ اسىپ-تاسپايتىن ادام ەكەن. ءبىزدىڭ «كەيىنگى كەزدە وسى كوپ ماقتالىپ كەتكەن جوقسىز با؟»، - دەگەن سىڭايدا قويعان ساۋالىمىزعا باسىن يزەپ كۇلىپ قويدى دا بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:

- مەن جالپى  باسپاسوزدە كورىنىپ قالىپ جۇرسەم ءبىر وبلىستىڭ باسشىسى رەتىندە كورىنىپ  جۇرگەن بولارمىن. ايتپەسە، جارق-جۇرق ەتىپ باق-تىڭ بەتىنەن تۇسپەي قويۋ تابيعاتىمدا جوق نارسە. سونى وسى جەرگىلىكتى ءباسپاسوزدىڭ جەتەكەشىلەرىنە دە ەسكەرتىپ وتىرامىن. «مەنى تەلەارنادان، گازەتتەردەن كورسەتە بەرمەڭدەر. حالىقتىڭ كوزى قىراعى، ۇناماي قالۋىم مۇمكىن. ماقتالىپ، ماداقتالۋدىڭ كەرى جاعى دا بولادى. ماعان، ورىستار ايتپاقشى، «مەدۆەجيا ۋسلۋگانىڭ»، ياعني «ايۋدىڭ قىزمەتىنىڭ» قاجەتى جوق»، - دەگەندى ايتامىن. كەيدە، ءتىپتى، كەيىپ تە قويامىن. ەڭبەك – قاشاندا ەلدىكى. ءبىز ەمەس، ەڭبەكشى ەل ماقتالسىن. 

- «ەڭبەكشى ەل ماقتالسىن» دەگەن سوزىڭىزدەن شىعادى. 1988-89 جىلدارى، ۇمىتپاسام،  پانفيلوۆ اۋدانىنا باردىق. ول كەزدە مەن – مەكتەپ وقۋشىسىمىن. ءبىر ەكى ءاننىڭ باسىن شالىپ ايتاتىن «ونەرىم» بولعاندىقتان, ايتاقىن، قالەن، قانشا رايسوۆا سياقتى اقىنداردىڭ، ءارى ءانشى، ءارى اقىن، ناعىز سال-سەرى دەرلىكتەي جىگىتتىڭ سۇلتانى جانداربەك مارقۇمنىڭ قاسىنا ىلەسءىپ شاۋىپ جۇرگەن بوزباس شاعىم. گولوۆاتسكي جارىقتىقتىڭ داڭقى اسىپ، ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان زامان ەدى.  ءبىر ۇلكەن جيىن بولدى. جۇرت جابىلا گولوۆاتسكيدى ماقتاپ جاتىر. انا اقباس شال وتىر ءماز بولىپ. ءسويتىپ دۋىلداسقان كوپتىڭ ىشىنەن ابەن اعا، ابەن داۋرەنبەكوۆ سۋرىلىپ شىعىپ: «جاركەنتتە جايقالعان جۇگەرىنى جالعىز ءوسىرىپ وتىرعان وسى گولوۆاتسكي مە؟ اكە-وۋ، سوندا ەل اي قاراپ، جۇلدىز ساناپ ءجۇر مە؟ ەلدىڭ ەڭبەگىن نەگە ايتپايسىڭدار؟ ەل بولماسا، ەنەڭدى ۇرايىن گولوۆاتسكي دەگەن كىم؟» - دەپ ەدى. سول كىسى ايتپاقشى، ءسىز دە «ەڭبەكشى ەل ماقتالسىن» دەپ وتىرسىز. بىراق، جاركەنتتەگى جۇگەرىشى جۇرتتىڭ كەيىنگى جىلدارى ەڭبەگى – ەش، تۇزى – سور بولىپ جاتقان جوق پا وسى؟ 

- بۇنىڭ راس. جاركەنتتىكتەر، جالپى وبلىس كولەمىندە جۇگەرى وسىرۋشىلەر، كوكتەمدە ەگىپ، جاز بويى باپتاپ، كۇزدە جيناپ الاتىن ءونىمىن ىسىراپ قىلىپ، كوزىن تاۋىپ ساتا الماي ابدەن قينالاتىنىن مەن جاقسى بىلەمىن. ولار نەگە قينالۋشى ەدى؟ سەبەبى، ورىپ العان جۇگەرىلەرى شاشىلىپ دالادا قالاتىن. قىرمان جوق. دالادا جاتقان دۇنيەنى كىم باعالاپ السىن؟ ونىڭ ۇستىنە ءونىم تاسپەن، توپىراق، بالشىقپەن ارالاسىپ ابدەن بىلىعادى. ال، بۇنداي ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋعا بولاتىن با ەدى؟ ارينە، بولاتىن. ول ءۇشىن جۇگەرى القاپتارىنىڭ قاسىنان قىرمان سالۋ كەرەك بولدى. ءسويتىپ، پانفيلوۆ اۋدانىندا قۇنى 594 ملن. تەڭگە بولاتىن  8,3 مىڭ شارشى مەترلىك ەكى قىرماندى تەزدەتىپ سالىپ بىتىردىك تە پايدالانۋعا بەردىك. وبلىستىڭ بارلىق اۋداندارىندا 72,0 مىڭ گا جەرگە ەگىلگەن داندىك جۇگەرى جيناۋ جۇمىستارى تولىعىمەن اياقتالىپ، ءار گەكتاردان 60,7 تسەنتنەردەن ءونىم الىنىپ، بارلىعى 440,0 مىڭ توننا جۇگەرى جينالدى. بۇنداي ناتيەجەنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى: جۇگەرى وسىرۋشىلەرگە 2015 جىلى 1,3 ملرد تەڭگە سۋبسيديا تولەندى. جۇگەرى وسىرۋمەن وبلىستىڭ 3 900 اۋىل شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارى اينالىسادى، ولاردا 11 مىڭ اۋىل تۇرعىنى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلگەن. پانفيلوۆ اۋدانى بويىنشا 25412 گا ەگىستىك القابى جينالىپ، 153097 توننا جۇگەرى جينالدى. جينالعان جۇگەرىنىڭ   99822 تونناسى ساتىلىپ كەتتى. ونىڭ ىشىندە: «جاركەنتسكي كراحمالوپاتاچنىي زاۆود» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنە 42100 توننا، «بايسەركە اگرو» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنە  22725  توننا، «جاركەنت اگرو ينۆەستكە»  600 توننا، «سۋفيانوۆ» شق-عا 1035 توننا، جاركەنت قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنا 9588 توننا، «بالتاباي» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنە 900 توننا، شامالعان قالاسىنا 22874 توننا داندىك جۇگەرى وتكىزىلدى. قىرماندا – 1800 توننا، ال قويمادا – 51475 توننا داندىك جۇگەرى ساقتاۋلى تۇر.

- ءسىز باسقارىپ وتىرعان وبلىستىڭ جۇرتى كاسىپ ەتەتىن تاعى ءبىر تىرلىكتىڭ كوزى – ءتاتتى ءتۇبىر ەگۋ ەدى. قىزىلشا. سول قىزىلشانىڭ دا قىزىعى كەتىپ، جەتىسۋلىقتار اتا كاسىبىنە اينالىپ ۇلگەرگەن  ىستەن قول ۇزە باستاعان. ءوزىڭىز وبلىس اكىمى بولىپ تاعايىندالاردىڭ الدىندا وڭىرگە جۇمىس ساپارىمەن كەلگەن مەملەكەت باسشىسى قىزىلشانى قايتا قولعا الىپ، بۇرىنعى قانت شىعاراتىن زاۋىتتاردىڭ بويىنا قان جۇگىرتۋدى تاپسىردى. قىزىلشا القاپتارى ەلباسىنىڭ پارمەنىن كۇتىپ جاتقانداي-اق، 2015 جىلدىڭ كۇزىندە مول ءونىم بەردى. ءسىز بالپىق بي كەنتىندەگى قانت زاۋىتىن جۇمىس ىستەتكىزىپ، العاشقى ءونىمدى كورىپ ءماز بولدىڭىز. ءماز بولىپ تۇرعان قالپىڭىزدى قىزىلشاشىلارمەن بىرگە سۋرتكە تارتقان جورنالشىلار ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالاپ جاتتى.

- ءيا، ءماز بولدىم. قۋاندىم. نەگە قۋانباسقا؟ ەلدىڭ ەڭبەگى جاندى، توككەن تەردىڭ تولەمى وتەلدى. باسىندا «قانت قىزىلشاسىن قايتادان قولعا الامىز» دەگەندە ءبىزدىڭ بۇل ارەكەتىمىزگە كۇدىكتەنە قاراپ، كۇمان بىلدىرگەندەر: «بۇنىڭىز ناتيجە بەرمەيدى، بوس ارەكەت»، - دەگەندەي سىڭاي تانىتىپ ءجۇردى. ءبىز، بىراق، تارتىنبادىق. كابينەتتە بۇيرىق بەرىپ قويىپ جانە وتىرا المادىق. جاۋاپتى ادامداردى قاسىما ەرتىپ ەگىستىك القاپتارىنا باردىم، ماسەلەنى ءوز كوزىممەن كوردىم. سوسىن، ونىڭ شەشىمىن قاراستىردىق. ستاتيستيكالىق دەرەكتەر كەلتىرە وتىرىپ ايتايىن، 2015 جىلى وبلىس بويىنشا 4,0 مىڭ گەكتار قانت قىزىلشاسى سەبىلدى. وسى قانت قىزىلشاسى القاپتارىنىڭ ءار گەكتارىنان ورتا ەسەپپەن 305 تسەنتنەردەن ءونىم الىنىپ، جالپى ءتۇسىم 124,3 مىڭ توننا بولدى. ەندى 2016 جىلى قانت قىزىلشاسىن ءوڭىردىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى بار داقىل رەتىندە جانە وبلىستاعى قانت زاۋىتتارىن ءوز شيكىزاتىمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قانت قىزىلشاسىنىڭ  كولەمىن 6 مىڭ گەكتارعا جەتكىزۋگە تالاپتانىپ وتىرمىز. ونىڭ ىشىندە اقسۋ اۋدانى – 1260 گەكتار، ەسكەلدى اۋدانى – 1450 گەكتار، قاراتال اۋدانى – 960 گەكتار، كوكسۋ اۋدانى – 1250 گەكتار، سارقان اۋدانى – 1250 گەكتار جانە تالدىقورعان قالاسى 170 گەكتار جەرگە قانت قىزىلشاسىن ەگۋگە دايىن.  بۇگىنگى كۇنگە وبلىستىڭ دەمەك، اتالعان داقىلدىڭ القاپتارى سەبىلەتىن تەرەڭدەتىلىپ جىرتىلعان سۇدىگەرى  دايىن جانە تامشىلاتىپ - جاڭبىرلاتىپ سۋارۋ تەحنولوگيالارىن كوپتەپ ەنگىزۋگە، جەتىسپەيتىن قاجەتتى تەحنيكالاردى دەر كەزىندە جاساقتاۋعا، قانت قىزىلشاسىن وسىرۋمەن اينالىساتىن  شارۋاشىلىقتاردى تۇقىم مەن مينەرالدى تىڭايتقىشتارمەن ۋاقتىلى قامتاماسىز ەتۋگە قازىردەن باستاپ جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.

- مىنا سان مەن تسيفرلاردان بولەك ايتىڭىزشى، قانت قىزىلشاسى وتكەن جىلى قالايشا مول ءونىم بەردى؟ قۇپياسى نەدە؟

- بۇنىڭ ەش قۇپياسى جوق. بىزدەگى قانت قىزىلشاسىنىڭ تۇقىمى ەسكىرىپ كەتكەن. ءونىپ جەر بەتىنە شىققاندا، ءسابىز سياقتى بولادى. ودان ءارى وسپەيدى. سوندىقتان ءبىز تۇقىمدى فرانتسيادان اكەلدىك. فرانتسيالىق تۇقىم ءبىزدىڭ قۇنارلى جەرگە باۋىر باسقانى سونداي – ءار ءتۇبىردىڭ سالماعى 5-7 كيلو بولىپ شىقتى. ەسكەلدى اۋدانىنىڭ حالقى بيىل ەرلەدى. ەڭبەكتەرى جاندى. ءتاتتى ءتۇبىردى جاقسى باعاعا ساتىپ، تابىسقا دا كەنەلدى.

- 124, 3 مىڭ توننا ءونىم الىپسىزدار. بۇل قانشا توننا قانت؟

- 12-15  مىڭ توننا.

- 12 مىڭ توننا قانت قازاقستان حالقىنا جەتە مە؟

- جەتپەيدى. بۇل ەلىمىزدىڭ 10 پايىزىن عانا قامتاماسىز ەتەدى.

- قالعان قانتتى قازاق سوندا قايدان الىپ وتىر؟ 

- سىرتتان كەلەدى. مىسالى، بەلارۋستەردەن كەلەدى. جەرىمىز قۇنارلى، كەڭ-بايتاق. حالقىمىز ەڭبەكقور. بىراق، كەرەگىمىزدى سىرتتان تاسيمىز. مەن وسىعان قارسىمىن. ءبىز نە، بەلارۋستەردەن كەمبىز بە؟ باسقادان كەمبىز بە؟ مىنە، دۇنيەجۇزى ساۋدا ۇيىمىنا كىرىپ وتىرمىز. اتالعان ۇيىمدى ساپالى ونىمدەرمەن قامتاماسىز ەتۋ بىزگە سونشالىقتى قيىن با؟ جوق. مەن ولاي ويلامايمىن. ءىستىڭ كوزىن تاپساق، جۇرتتى جۇمىلا جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ، ءار ءتۇتىندى، ءار ادامدى جايلى، جاقسى تۇرمىسقا جەتكىزۋگە بولادى. مىسالى، ەسكەلدى اۋدانىندا قىزىلشا ەگۋ ارقىلى 5 مىڭ ادامعا جۇمىس تاۋىپ بەردىك. ەندى اقسۋداعى قانت زاۋىتىن ىسكە قوسامىز.

- سول «اقسۋداعى قانت زاۋىتى  جۇمىس ىستەمەيتىندەي توزىپ ءبىتتى»، - دەپ بىرەۋلەر قاراداي ءتۇڭىلىپ ءجۇر ەدى عوي.

- بوس ءسوز. ءبىزدىڭ قازىر كازكوممەرتسبانكپەن جاساسقان كەلىسىمىمىز بار. اتالعان قانت زاۋىتى ساقىلداپ جۇمىس جاسايتىن بولادى. اقسۋ،  سارقان جاعىندا قىزىلشا القاپتارىن كوبەيتەمىز دەپ وتىرعان سەبەبىمىز  - سول.

- الماتى وبلىسى كۇن شىعىستاعى جان سانى كوپ قحر-مەن شەكتەسەدى. وسى رەتتە ءسىز بەن ءبىز جەتىسۋ جۇرتىنىڭ تابيعي وسىمىنە دە كوپ كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك شىعار؟ دەگەندەي-اق، ءوزىڭىز ەلورداداعى وتكەن بريفينگتە الماتى وبلىسىندا دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ بار دەپ قۋانىشپەن حابارلادىڭىز. ەندىگى اڭگىمەمىزدى حالىقتىڭ سانى، دەنساۋلىعى دەگەن تاقىرىپتارعا قاراي بۇرساق قالاي قارايسىز؟

- ءيا، دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ بار.   بۇل ءسوزىمدى 2014 جىلى الماتى وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن 500 مىڭنان استام نارەستەنىڭ تۋىلۋى ايعاقتاي الادى. ال، 2015 جىلدىڭ كۇزىندە وڭىرىمىزدە 42 مىڭ ءبۇلدىرشىن مەكتەپكە باردى.  وبلىستا دەموگرافيالىق كورسەتكىشتەر جاقساردى.  1000 ادامعا ەسەپتەگەندەگى  تۋ كورسەتكىشى 2014 جىلعى 24,9-دان 2015 جىلدىڭ  قورىتىندىسى بويىنشا 25,4-كە جەتتى. جالپى تابيعي ءوسىم 2015 جىلى 18,1-گە جەتتى. ادامنىڭ ورتا ەسەپپەن ءومىر ءسۇرۋ جاسىنىڭ ۇزاقتىعى 2015 جىلى 71,75-كە جەتىپ، 2014 جىلمەن سالىستىرعاندا 1,04 جاسقا ۇزارىپ وتىر (2014 جىل -70,71), ال رەسپۋبليكالىق كورسەتكىش -71,62.

- وسى رەتتە سىزگە قاتقان ءبىر رەسمي ءارى قالىپتى سۇراق قويايىن. دەنساۋلىق ساقتاۋ سىندى تۇراقتى نازاردا بولاتىن سالالاردىڭ جاعدايى قالاي؟  حالىق دەنساۋلىعىن جاقسارتۋدا قانداي  ىستەر اتقارىلۋدا؟

- وبلىسىمىزدىڭ ەكونوميكاسى دامىعان سايىن حالقىمىزدىڭ دەنساۋلىعى دا جاقسارىپ كەلەدى. «ەل بايلىعى – دەنى ساۋ ادام» دەمەكشى، ەلباسى  ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ءار جولداۋىندا دەنساۋلىق سالاسىنا وتە كوپ كوڭىل بولىنۋدە. 

الماتى وبلىسىنىڭ 2016,0 مىڭ تۇرعىنىنا مەديتسينالىق كومەكتى  826 ەمدەۋ مەكەمەسى، ونىڭ  ىشىندە  668 – مەملەكەتتىك، 158 – جەكەمەنشىك تۇردە كومەك كورسەتەدى. 668 مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ  81-ءى اۋرۋحانا، 236-ى – ەمحانا.

اۋىل  تۇرعىندارىنا 45 اۋرۋحانا، 234 دارىگەرلىك امبۋلاتوريا، 105 فەلدشەرلىك-اكۋشەرلىك  جانە 234 مەديتسينالىق پۋنكتتەر كومەك كورسەتەدى.

2015 جىلعا دەنساۋلىق سالاسىنا بولىنگەن قاراجات 67,7 ملرد.تەڭگەنى قۇرادى. 

تۋبەركۋلەز اۋرۋىمەن اۋرۋاتىندار 100 مىڭ ادامعا ەسەپتەگەندە   2015 جىلى 40,8-گە جەتىپ، 22,0 پايىزعا ازايدى.

2015 جىلى 8 مەكەمەنىڭ قۇرىلىسى  اياقتالدى. جەرگىلىكتى بيۋدجەت ەسەبىنەن 17 ەمدەۋ مەكەمەسىن 1,4 ملرد.تەڭگەگە كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزدىك.

جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 1067,4 ملن. تەڭگەگە 156 بىرلىك  مەديتسينالىق جانە تەحنيكالىق قۇرالدار، 148,5 ملن. تەڭگەگە 38 سانيتارلىق اۆتوكولىك ساتىپ الىندى. ناتيجەسىندە، وبلىستىڭ مەديتسينالىق مەكەمەلەرى سانيتارلىق اۆتوكولىكپەن، ورتاشا ەسەپپەن 87,0 پايىزعا قامتاماسىز ەتىلدى، توزعانىن ەسەپتەگەندە مەديتسينالىق قۇرال-جابدىقتارمەن جاراقتاندىرۋ دەڭگەيى 78,7 پايىزدى قۇرادى.

جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن الماتى كوپسالالى كلينيكالىق اۋرۋحاناسىندا  67,0 ملن. تەڭگەگە مەديكو-گەنەتيكالىق كابينەت اشىلىپ، مەديتسينا قۇرال-جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتىلدى.

تالدىقورعان مەديتسينالىق  كوللەدجىندە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 46,5 ملن. تەڭگەگە جابدىقتالعان سيمۋلياتسيالىق ورتالىق جۇمىس جاساي باستادى. 

وبلىستا 14 تەلەمەديتسينا ورتالىعى، 7 كومپيۋتەرلىك جانە 1 ماگنيتتى-رەزونانستىق توموگرافتار، 19 مامموگراف جۇمىس جاسايدى. اقسۋ، ەڭبەكشىقازاق، ىلە، كوكسۋ جانە پانفيلوۆ اۋداندارىندا 5 جىلجىمالى  مەديتسينالىق كەشەن شالعايدا جاتقان  اۋىل تۇرعىندارىنا مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋدە.

- و، بارەكەلدى! سىقيعان سۇراققا ەسەپ-قيساپقا تولى سىقيعان  جاۋاپ بولدى. شالعاي ەلدى مەكەندەردە تۇراتىن ادامدارعا جەدەل جاردەم، ەم-دوم قاجەت بولىپ جاتادى. سونداي كەزدە الگى ءسىز ايتىپ وتىرعان مەديتسينالىق كومەك تۇرلەرى كورەستىلە مە؟

- كورسەتىلەدى. رەسپۋبليكالىق سانيتارلىق اۆياتسيا ورتالىعىنىڭ فيليالى اۋە قاتىناسى جولىمەن (2 تىكۇشاق), وبلىستىق اۋرۋحانالار قۇرامىنداعى  2 سانيتارلىق اۆياتسيا بولىمدەرى شالعايداعى تۇرعىندارعا  شۇعىل-جاردەم كومەكتەرىن كورسەتەدى.

- جولا اپاتتارى دا وسى كەزدەرى كوبەيىپ كەتتى عوي. سونداي قيىندىققا ۇشىراعان ادامدار قايتەدى؟

- ولارعا دا جەدەل كومەگىمىز ءازىر. رەسپۋبليكالىق مانىزى بار اۆتوموبيل جولدارى بويىندا جول اپاتى  كەزىندە شۇعىل مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋ ءۇشىن بىزدە قازىر 6 تراسسالىق مەديتسينالىق پۋنكت جۇمىس جاسايدى. مەديتسينالىق پۋنكتتەر الاكول، ىلە،  ەڭبەكشىقازاق، سارقان، جامبىل اۋداندارىندا جانە قاپشاعاي قالاسىندا بار.

تالدىقورعان وبلىستىق پەريناتالدىق ورتالىعى جانە الماتى كوپسالالى كلينيكالىق اۋرۋحانالارى جانىنداعى 4 جىلجىمالى ترانسپورتتىق بريگادا وبلىستىڭ  العاشقى مەديتسينالىق  ەمدەۋ مەكەمەلەرىنەن قاتەرلى جاعدايداعى ايەلدەر مەن بالالاردى جوعارى مامانداندىرىلعان ەمدەۋ مەكەمەلەرىنە جەدەل تۇردە جەتكىزۋ جۇمىستارىن اتقارادى.

- بىلىكتى مامان-دارىگەرلەرگە دەگەن زارۋلىك جوق پا؟

 - بۇگىنگى كۇنى وبلىستا 4506 دارىگەر جۇمىس جاسايدى، 10 مىڭ ادامعا ەسەپتەگەندە دارىگەرلەرمەن قامتاماسىز ەتىلۋ – 23,3. جەكە تۇلعالار بويىنشا دارىگەرلەر تاپشىلىعى 201 ادامدى قۇرايدى. وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ءبىز دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ مينيسترلىگىمەن، سونداي-اق س. اسفەندياروۆ اتىنداعى مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتپەن ۇشجاقتى كەلىسىمگە قول قويىپ، كەلىسىمگە سايكەس وبلىسىمىزعا 5 جىل ىشىندە وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 350 تۇلەگىن اكەلىپ ەمحانالار مەن اۋرۋحانالارعا جۇمىسقا تۇرعىزدىق، ونىڭ ىشىندە 175-ءى اۋىلدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنە جۇمىسقا ورنالاستى.  2015 جىلى وبلىسىمىزعا اتالعان وقۋ ورنىنان 69 تۇلەك جانە كەلدى.

وبلىس اكىمىنىڭ گرانتى بويىنشا ەلىمىزدىڭ مەديتسينالىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا 82 ستۋدەنت وقىپ جاتىر، العاشقى 11 تۇلەك وبلىستىڭ مەديتسينالىق ۇيىمدارىندا جۇمىس ىستەۋدە.

- ءجون ەكەن. ال، ەندى وبلىسىڭىزعا كەلىپ جاتقان جاستار قايدا تۇرىپ، قالاي كۇنەلتۋدە؟ باسپانا دەيتىن باستى ماسەلەمەن قامتاماسىز ەتىلگەن بە ول جاستار؟

- وبلىستىڭ مەديتسينالىق مەكەمەلەرىنە جۇمىسقا كەلگەن جاس ماماندارعا 5 جىل ىشىندە 375 پاتەر جانە 666 جەر تەلىمى بەرىلدى. تالدىقورعان قالاسىندا مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن 60 پاتەرلىك تۇرعىن ءۇي سالىنۋدا.

سونىمەن قاتار، بالاباقشالاردا جاس ماماندارعا ارنالىپ ورىندار بولىنەدى، اۋىلدىق جەرلەردە جانە قالا تيپتەس كەنتتەردە جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ ەڭبەكاقىسىنا 25% ۇستەمەاقى بەرىلەدى.

- مەديتسينا سالاسى وسى كۇندەرى جاڭا تەحنولوگيالارمەن جەتىلىپ، جەدەل دامىپ بارادى عوي. سوندىقتان ءسىزدىڭ وبلىستىڭ بولسىن، جالپى رەسپۋبليكا كولەمىندە بولسىن دارىگەرلەر ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ وتىرۋى كەرەك شىعار؟ بۇعان نە دەيسىز؟

- دۇرىس سۇراق. بىزدە مەديتسينالىق  قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىلىمىن جوعارىلاتۋ بويىنشا ۇلكەن جۇمىستار  جۇرگىزىلۋدە دەپ ايتا الامىز. جىل سايىن 500-دەن استام دارىگەر عىلىمي ورتالىقتاردا جانە ءبىلىم جەتىلدىرۋ ينستيتۋتتارىندا ءوز بىلىمدەرىن كوتەرەدى. الىس جانە جاقىن شەتەلدەردىڭ كلينيكالارىندا 50-دەن استام دارىگەر وقىپ، دياگنوستيكالاۋ ادىستەرىن يگەردى، وپەراتسيا جاساۋ جانە الەمدىك ستاندارتقا سايكەس زاماناۋي مەديتسينالىق قۇرال-جابدىقتارمەن جۇمىس ىستەۋدى دە ۇيرەندى.

-  الماتى وبلىسىندا بالاباقشالار كوبەيىپ جاتىر دەگەندى ەستيمىز. بۇل قانشالىقتى راس ءسوز؟

- دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ دەگەننەن شىعىپ وتىرعان اڭگىمە عوي. سوعان وراي وبلىسىمىزدا بالاباقاشالاردىڭ سانى ارتۋدا. 2015 جىلى، ياعني ءبىر جىلدىڭ كولەمىندە 94 بالاباقشا سالىندى. سونىڭ 83-ءىن جەكەلەگەن ازاماتتار ءوز قارجىلارىنا تۇرعىزدى. مەن وبلىس اكىمدىگىنە تاعايىندالىسىمەن بارلىق ەلدى-مەكەندەردەگى پايدالانۋدان قالىپ تۇرعان نىسانداردىڭ ەسەبىن الىپ، جەرگىلىكتى باسشىلارعا قاتاڭ تاپسىرعان بولاتىنمىن. نەگە دەسەڭىز، ول نىسانداردىڭ جارامدىسىن كۇردەلى جوندەۋلەردەن وتكىزىپ قايتادان پايدالانۋعا بولاتىندىعىن بۇرىنعى قۇرىلىسشى رەتىندە جاقسى بىلەمىن. ءسويتىپ، ىستەن شىعىپ تۇرعانى بار، قايتادان جابدىقتالعانى بار، ىرگەتاسى جاڭادان قۇيىلىپ تۇرعىزىلعانى بار – 94 بالاباقشا سالىپپىز. از با، كوپ پە – ونى جۇرت ايتسىن. بۇنىمەن توقتاپ قالمايتىنىمىزدى جانە ەسكەرتەمىن. ىلە اۋدانىنىڭ اكىمى وتكەندە: ء«بىر كاسىپكەر 500 ورىندىق بالاباقشا سالامىن، جەر بەرىڭىز» دەيدى» دەپ قوڭىراۋ شالىپ تۇر. «500 ورىندىق بالاباقشا سالامىن دەسە، ويباي، تەزدەتىپ سۇراعان جەرىن بەر» دەدىم مەن. مىنە، وسىلاي.

- اگرارلىق سەكتور قاي ەلدىڭ ەكونوميكاسىندا بولسىن ستراتەگيالىق ماڭىزدى سەكتور بولىپ تابىلادى. ءسىز باسقارىپ وتىرعان وبلىس سول ستراتەگيالىق ماڭىزى زور ەكونوميكالىق ايماققا جاتادى. سولاي ەمەس پە؟

- ارينە، سولاي. بۇل سۇراعاڭنىڭ استارىنان «سولاي بولسا، بۇگىنگى زامانداعى داعدارىس كەزىندە نە ىستەپ جاتىرسىزدار؟» - دەگەن سۇراقتى ءتۇسىنىپ وتىرمىن. ايتايىن. ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ىشكى نارىقتى قورعاۋ جانە ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنا باعانى تۇراقتاندىرۋ ماقساتىندا جىل بويىنا ءار اپتانىڭ سەنبى كۇنى تالدىقورعان قالاسىنىڭ «جەرۇيىق» كوممۋنالدىق بازارىندا جانە اۋدان ورتالىقتارىندا جارمەڭكە وتكىزىلىپ تۇردى. 2015 جىلى وبلىس بويىنشا 1174 اۋىل شارۋاشىلىعى جارمەڭكەسى وتكىزىلىپ، 2 762,4 ملن تەڭگەنىڭ ءونىمى ساتىلدى.

ونىڭ ىشىندە: الماتى جانە استانا قالالارىندا  222 جارمەڭكە وتكىزىلىپ 886,8 ملن. تەڭگەنىڭ ءونىمى، اۋدان ورتالىقتارىندا 813 جارمەڭكە وتكىزىلىپ، 966,8 ملن. تەڭگەنىڭ ءونىمى، تالدىقورعان قالاسى «جەرۇيىق» كوممۋنالدىق بازارىندا 44 جارمەڭكە وتكىزىلىپ، 808,2 ملن. تەڭگەنىڭ ءونىمى، قاپشاعاي قالاسىندا 48 جارمەڭكە وتكىزىلىپ، 56,4 ملن تەڭگەنىڭ ءونىمى جانە تەكەلى قالاسىندا 47 جارمەڭكە وتكىزىلىپ، 44,2 ملن. تەڭگەنىڭ ءونىمى ساتىلدى.

-          جارمەڭكەلەرىڭىز جاقسى ەكەن. بۇل ايتىپ وتىرعانىڭىز جالپى الماتى وبلىسى ءوز حالقىن، الماتى مەن استانا جۇرتىن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتە الاتىن مۇمكىندىگى بار دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. بۇنىڭ سىرتىندا مال باسىن كوبەيتۋ، تۇقىمىن اسىلداندىرۋ، ءونىم الۋ دەگەن ماسەلەلەر جەتىپ-ارتىلادى ەمەس پە؟

-          مىنانى ايتايىن. الماتى وبلىسىندا 2016 جىلى ءسۇتتى سيىرلار ساۋىلاتىن 5 فەرما جۇمىس ىستەيتىن بولادى. ول فەرمالار ءبىر اۋلەتكە نەمەسە ءبىر وتباسىنا عانا بەرىلەدى. سەبەبى بۇل فەرمالار اۋلەتتىك توپتاسۋ، ۇجىمداسىپ باسقارۋ سيپاتىندا قۇرىلادى. ءسويتىپ، «پالەنبايلار وتباسىنىڭ فەرماسى» اتالىپ برەندكە اينالۋى كەرەك. ءار فەرمادا 100 ءسۇتتى ساۋىن سيىر بولادى. الگى فەرمالارعا قاپشاعايدان شىعاتىن سەندۆيچبلوكتارمەن قورالار سالىپ بەرەمىز. قورالاردىڭ قۇرىلىسىنا قاجەتتى زاتتاردىڭ ءبارى وزىمىزدە بار. قورالاردىڭ اۋاسىن الماستىرىپ تۇرۋ، تازالىق جۇمىستارى، سيىرلاردىڭ ۋاقىتىندا ەگىلۋى – ءبارى-ءبارى قازىردەن ويلاستىرىلىپ قويىلعان. ءسۇتتى كۇنىنە ەكى-ءۇش رەت كەلىپ الىپ تۇراتىن ءسۇت ونىمدەرىن شىعاراتىن زاۋىتتارمەن دە كەلىسىم شارتتارىمىز دايىن.

مال باسىن اسىلداندىرۋ، تۇقىمىن كوبەيتۋ دەگەنگە كەلسەك، تاعى دا ستاتيستيكا تىلىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. قاراڭىز:   2010-2015 جىلدارى ارالىعىندا شەتەلدەن بارلىعى – 10,0 مىڭ باس اسىل تۇقىمدى ءىرى قارا مالى ساتىپ الىندى، 17 رەپرودۋكتور شارۋاشىلىق قۇرىلدى. مالدىڭ تۇقىمىن تۇرلەندىرۋ ءۇشىن 77258 باس انالىق قامتىلدى، بۇعان اسىل تۇقىمدى ەتتى باعىتتاعى 3311 باس بۇقا قوسىلدى جانە ءسۇتتى سيىرلاردىڭ 73,0% قولدان ۇرىقتاندىرىلدى. بۇگىنگى كۇنگە اسىل تۇقىمدى ءىرى قارا مال – 158,4 مىڭ باس نەمەسە ونىڭ جالپى ۇلەسى 18%، قوي – 615,9 مىڭ باس نەمەسە ۇلەسى 22,3%، جىلقى – 38,6 مىڭ باس نەمەسە 14,6%، تۇيە – 3,6 مىڭ باس نەمەسە 47,4%، قۇس – 631,1 مىڭ باس نەمەسە 7,3%.

-          اماندىق عابباسۇلى، الەم جۇرتى قارجىلىق داعدارىس ەكەن دەپ، گەوساياسي احۋال كۇردەلەنىپ بارا جاتىر ەكەن دەپ قاراپ وتىرعان جوق. اركىم وزىنشە ارەكەت ەتىپ تىربانۋدا. مىسالى، ەۋروپا ەلدەرى وزدەرىندەگى تۋريزم بيزنەسىن جاڭاشا تۇرلەنتۋدە. كوپتەگەن جەڭىلدىك تۇرلەرىن جاساپ، قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن ارتتىرا تۇسۋدە. وسى رەتپەن كەلگەندە، جەر ءجانناتى جەتىسۋ – تۋريزمگە دە قولايلى ايماق ەمەس پە؟ تۋريزم تۋرالى نە ايتاسىز؟

-          الماتى وبلىسىنىڭ تۋريستىك الەۋەتى باي جانە الۋان ءتۇرلى. وبلىس اۋماعىندا 5 مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پارك: «ىلە الاتاۋى»، «التىنەمەل»، «شارىن»، «كولساي كولدەرى»، «جوڭعار الاتاۋى»; 2 مەملەكەتتىك تابيعي قورىق: «الماتى»، «الاكول» تابيعي قورىقتارى; جامبىل اۋدانىندا يۋنەسكو-نىڭ دۇنيەجۇزىلىك مۇرا تىزىمىنە ەنگىزىلگەن «تاڭبالى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق-مۇراجايى بار. مونيتورينگ مالىمەتتەرى بويىنشا 2015 جىلعى 11 ايدا 26 تۋريستىك نىسان قولدانىسقا ەنگىزىلىلدى جانە جەكەلەگەن ينۆەستيتسيانىڭ جالپى سوماسى                       6,1 ملرد.تەڭگەنى قۇرادى، ونىڭ ىشىندە الاكول جاعالاۋىندا جالپى ينۆەستيتسيا كولەمى 594,2 ملن.تگ. بولعان. 10 تۋريستىك نىسان ىسكە قوسىلدى. قازىرگى تاڭدا الاكول مەن بالقاش كولدەرىنىڭ جاعالاۋىندا 120-دان اسا ورنالاستىرۋ نىساندارى جۇمىس جاسايدى.

-          الاكول دەمەكشى، جازدا الاكولدىڭ شيپالى سۋىنا جەتىپ، شومىلۋ بىزدە قيىننىڭ قيىنى عوي.

-          سول قيىندىقتى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن مەن  «الماتى-جەتىگەن-دوستىق» قاتىناسىنداعى جولاۋشىلارعا ارنالعان جاڭا ماۋسىمدىق پويىزىنا «جەتىگەن-دوستىق» باعىتىنداعى جەرگىلىكتى بيۋدجەت ەسەبىنەن سۋبسيديا بەرگىزىپ، الاكول كولىنىڭ جاعالاۋىنداعى دەمالۋشىلاردىڭ سانى 2015 جىلعى ماۋسىم-تامىز  ايلارىندا130 مىڭ ادامعا دەيىن جەتكىزۋگە پارمەن جاسادىم. ەندى الاكولگە دەمالۋشىلار ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىنەن، ونەركاسىپتى وبلىستاردان كەلەتىن بولادى. قالاي دەيسىڭ عوي؟   الاكول كولىنىڭ جاعالاۋىنا دەمالۋشىلاردى اۋە كولىگى ارقىلى  جەتكىزۋ ءۇشىن قورعانىس ءمينيسترى يمانعالي نۇرعاليۇلىمەن كەلىسىمگە قول جەتكىزدىم. يمەكەڭ ء ۇشارال قالاسىنداعى اسكەري اەرودرومنىڭ قاسىنان ازاماتتىق اۆياتسياعا ورىن بەرەتىن بولدى. قىسقاسى، 1 ملرد تەڭگەنىڭ كولەمىندە ءۇشارال قالاسىندا اۋەجاي سالىنادى. بۇل اۋەجاي ازاماتتىق اۆيتسيا قىزمەتىنە ارنالماق. دەمەك، دەمالۋشىلار ەندى جول ازابىن تارتىپ، شارشاپ شالدىقپاي-اق الاكولگە ۇشىپ كەلە بەرەدى. 

-          الاكولدى ايتقاندا ونىڭ سىڭارى بالقاش كولىن، ءسىرا، ۇمىتپاۋ كەرەك-اۋ... سوڭعى جىلدارى «بالقاشتىڭ سۋى ازايىپ بارادى» دەگەن دابىل ەستىلە باستادى. بالقاش تارتىلسا سۇمدىق قوي؟..

-          بالقاشقا بارىپ قۇياتىن وزەندەر جولدا ىسىراپ بولۋدا. بۇل ماسەلەنىڭ دە شەشىمىن تاپقاندايمىز. وبلىستىڭ تابيعاتتى قورعاۋ شارالارىنا سايكەس بالقاش كولىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى مەن سۋارمالى جەرلەرگە سۋ جەتكىزۋدى جاقسارتۋ ءۇشىن كانالدار ارنالارىن مەحانيكالىق تازالاۋ، ىلە جانە قاراتال وزەندەرىنىڭ ارنالارىن تەرەڭدەتۋ مەن كەڭەيتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك.

بالقاش اۋدانى بويىنشا : ىلە وزەنىنىڭ سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى، كۇرىش القاپتارىنا سۋ بەرۋدى جاقسارتۋ ءۇشىن 32,9 ملن. تەڭگەگە باقاناس ماگيسترالدى كانالىن جانە 31,9 ملن. تەڭگەگە تاسمۇرىن ماگيسترالدى كانالىن مەحانيكالىق تازالاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ىلە وزەنىنىڭ تارماقتارىن مەحانيكالىق تازالاۋ جۇمىستارىنا 2014 جىلى 90,2 ملن. تەڭگە ءبولىنىپ، «اقوزەك» تارماعىندا 233360 م3 جانە «مىرزاش» ماگيسترالدى كانالىندا 63189 م3 اۋماق تازالاندى. جوبالاۋ-سمەتالىق قۇجاتتاماعا سايكەس 2015 جىلى بالقاش اۋدانىنداعى ىلە وزەنىنىڭ تارماقتارىن مەحانيكالىق تازالاۋعا 81,6 ملن. تەڭگە ءبولىندى. ىستەلگەن جۇمىستار كولەمى: «توپار-2» تارماعىندا 9255 م3, «توپار-1» تارماعىندا 7815 م3, «كەرتوبەل» تارماعىندا 17731 م3, «بالاتوپار» تارماعىندا 366424 م3, «مىقتىباي» تارماعىندا 9313 م3. اتالعان ءىس-شارالاردى ىسكە اسىرۋ ناتيجەسىندە ىلە مەن قاراتال وزەندەرنىڭ سۋ وتكىزۋ مۇمكىندىگى ارتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنا سۋ بەرۋ، بالىق ميگراتسياسىنىڭ جاعدايلارى جاقساردى. وزەن ساعالارىنىڭ جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسىنىڭ ءوسۋى بايقالدى.

-          ابەكە، سۇحبات بارىسىنان بايقاپ وتىرمىن، مەن قانداي دا ءبىر ماسەلەنىڭ شەتىن شىعارىپ سۇراق قويسام ءسىز ونىڭ شەشىمى تابىلعانىن، تابىلىپ جاتقانىن، تابىلا بەرەتىندىگىن ايتىپ وتىرسىز...

-          ويتكەنى مەن ءوز ىسىمە سەنەمىن. ەگەر ايتقانىمنىڭ ءبىرى وتىرىك بولسا، ارتىق اقپار، جالعان مالىمەت بولسا، ەلدەن سۇراڭىز. «ەل قۇلاعى - ەلۋ» دەگەندەي، ەلدىڭ كوزى كورەگەن عوي. نە ىستەپ، نە قويعانىڭدى ەلى ءىشى قالت جىبەرمەي باعىپ، كورىپ وتىرادى.

-          ەندەشە، ءتۇيىندى سۇراق: داعدارىستان قالاي شىعامىز؟

-          شىعامىز. ەلباسى ءبىزدى الىپ شىعادى. ساسپاڭدار. ال مەن الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى رەتىندە داعدارىس جاعدايىنداعى ءوز مىندەتىمدى، ءوز ءرولىمدى جاقسى بىلەمىن.

سۇحباتتاسقان داۋرەن قۋات

Abai.kz