كەڭەستەر وداعىنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ، اۋزىن اشقاننىڭ ءتىلىن جۇلىپ الاتىن كەزەڭدە توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى بىرقانشا شىعارمالار جازىلعانىن تام-تۇمداپ بىلەمىز. دەسەك تە، سولاردىڭ سوقتالىسى 1966 جىلى «قازاقستان پيونەرى» گازەتىندە ءۇزىندىسى عانا جاريالانعان بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «ەرگەجەيلى ەلىنە ساياحات» شىعارماسى ەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بەردىبەكتانۋشىلاردى بىلاي قويىپ، ادەبيەتتانۋشىلار بۇل شىعارما جايلى ء(بىرلى-جارىم ايتقاندار بولماسا) جاق اشقان ەمەس. بۇل تۋىندى عالامعا قاتەر توندىرەر قارۋمەن قۇرساۋلانىپ، اتوم بومباسىمەن الەمگە ايبات شەككەن كسرو-نىڭ ساياساتىن اشىق سىنايدى. سىناپ قانا قويماي، وتارلاۋشى يمپەريانىڭ قابىرعاسى سوگىلىپ، شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسەتىنىن بولجايدى. تۇسپالمەن ەمەس، اشىق ايتادى، اشىق جازادى. جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى سول، تاپقان فورماسى عانا ونى جازادان قۇتقارىپ قالاتىنىن بايقايسىز. ماسەلەن، وسى حيكاياتتا مىنانداي جولدار بار.

– ەرگەجەيلى حالقىن باقىتقا جەتكىزۋشى دانىشپان كوسەم جاسابول جاساسىن! – دەپ، ايقاي سالعان ۇرانمەن اياقتادىم.

ەلدەسەر مەنىڭ ءار ءسوزىمدى ەرگەجەيلى تىلىنە اۋدارىپ تۇرعان. سوڭعى ءسوزىمدى اۋدارماي بەتىمە باجىرايا قارادى.

– مەن بولدىم، اۋدار، – دەدىم.

– ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدى ءسىزدىڭ جابىرلىگىڭىز كەلە مە؟

– قالايشا؟

– پەندەنى كوزىنە ماقتاپ قولپاشتاۋ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ داستۇرىندە وتە ۇيات ماسەلە. جابىرلەپ تىلدەگەنمەن بىردەي سوكەت كىلىق.

مەن ءارى ساسىپ، ءارى قىسىلىپ قالدىم.

– ويباي، وندا اۋدارما! – دەدىم.

راس. كەشەگى كسرو كەزىندە كوسەمدى ۇلىقتاۋ، وعان تابىنۋ ءداستۇر بولدى. ءبىزدىڭ حالىق ول ءداستۇردى ءالى دە قازا ەتپەي كەلە جاتقانى ءمالىم. دەمەك، ۇلىق بەردىبەكتىڭ سول تۇستاعى نارازىلىعى ءالى ءوز كۇشىندە تۇرعانىن مويىنداۋىمىز قاجەت.

مۇنىڭ ءبارىن بىلاي قويىپ، قازىردىڭ وزىندە گەوساياساتىمىز ۋشىعىپ، ىرگەدەگى رەسەي «ەرگەجەيلى كسرو-عا» اينالدى. اتوم بومباسىمەن الەمگە ايبات شەگىپ، عالام تىنىشتىعىن بۇزىپ ءبىتتى. ءپۋتيننىڭ ءار قادامىن كورگەن سايىن بەكەڭنىڭ «ەرگەجەيلى ەلىنە ساياحاتىن» الەم تىلىنە اۋدارسا عوي» دەپ ارماندايسىڭ...

الەمدى بىلاي قويىپ بۇل شىعارمانى ءوز قازاعىمىز وقىعان جوق. ەڭ العاش تولىق نۇسقاسى 1990 جىلى عانا «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالاندى. ودان كەيىن سوقپاقباەۆتىڭ ەشبىر كىتابىنا ەنگەن ەمەس. ءبىز بۇگىن سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ، «اbai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنا حيكاياتتى تۇگەلدەي جاريالاپ وتىرمىز.

«اتوم» دەگەن تاجال ءسوزدىڭ سوڭعى «م» ءارپىن الدىعا شىعارىپ، «ماتو بومباسىنا» اينالدىرعان باتىر بەردىبەكتىڭ بۇدان دا باسقا ءسىز وقىماعان شىعارمالارى جەتەرلىك. الداعى ۋاقىتتا جاريالاي جاتارمىز! ەندەشە، ىسكە ءسات!

قانات ابىلقايىر

 

 

ەرگەجەيلى ەلىنە ساياحات

(حيكايات)

مەن بۇل پوۆەستى بۇدان شيرەك عاسىر بۇرىن جازعان ەدىم. شاعىن ءۇزىندىسى «قازاقستان پيونەرى» گازەتىندە (1966 جىلى، №2-4) جاريالاندى. «جۇلدىز» جۋرنالىنا بەردىم، باسپادى. سول كەزدەگى باس رەداكتور (اتىن ايتپاي-اق قويايىن) ماعان رەنىشپەن باجىرايا قاراپ: «باسا المايمىز، شىعارماڭىز يدەيالىق تۇرعىدان ءبىزدى قاناعاتتاندىرمايدى. قايداعى ءبىر ەرگەجەيلى ەلىن ءبىزدىڭ سوڭياليستىك ەلدەن ارتىق كورسەتەسىز. وسى جاراي ما؟» – دەگەن ءتارىزدى سوزدەر ايتتى. تالاسىپ جاتۋدان پايدا جوعىن بىلەمىن، بيلىك كىمدە بولسا، سونىڭ ءسوزى دۇرىس.

مىنە، انا زامان وزگەردى، شىعارمامدى ءبىر ءسوزىن وزگەرتپەستەن «جۇلدىزعا» قايتا بەرىپ وتىرمىن. زامان دا، جۋرنالدىڭ اپپاراتى دا وزگەرگەن كەز. ناعىز ۇلكەن وزگەرىس، ۇلكەن توڭكەرىستەر ءالى الدا ەكەنىنە مەنىڭ سەنىمىم كامىل. 

اۆتور.

I

قىستىڭ ورنىن جاز باسىپ، جارقىراپ جىلىنا باستاعان كەزدە قىستاۋدان جايلاۋعا اۋىساتىن ادەتىم بار. قىستاۋىم – كابينەتىمدەگى ديۆان-كەرەۋەتىم، جايلاۋىم – بالكون. كۇن جىلىنىسىمەن ۇيدە ۇيىقتاۋدى دوعارىپ، تازا اۋادا ۇيىقتايمىن.

تازا اۋادا ۇيىقتاۋدىڭ پايدالى ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. بىراق ءبارى بىردەي ىسكە اسىرا بەرمەيدى. بىرەۋلەردىڭ بۇعان جاعدايى كەلمەيدى (ايتايىق، پاتەرىندە بالكون جوق،) ەندى بىرەۋلەرگە «كارى جەزدە» – جالقاۋلىق بوگەت جاسايدى. شويىنداي اۋىر الاقانىمەن ەكى يىقتان جانشىپ باسادى دا: «اۋرە بوپ، تاسىمالدانىپ قايتەسىڭ. جىلى ءۇي، جۇمساق توسەكتە ۇيىقتاي سالساڭشى» دەيدى. «كارى جەزدە جالقاۋلىقتىڭ» كوڭىلىن كوپ جۇرت قيا المايدى، ايتقانىنا كونەدى، ايداۋىنا جۇرەدى.

و باستا مەن دە سونداي ەدىم – جالقاۋلىقتىڭ ىرقىنا كونگىش ەدىم. سويتسەم، ودان تابار پايدام جوق ەكەن، شەگەر زالالىم ۇشان-تەڭىز. سودان سوڭ جەزدەكەمە ايتار ءسوزىمدى بەكەمدەپ بىراق ايتتىم: «سەن مەنى يىقتاي بەرگەنىڭدى قوي، سەنىڭ دوستىعىڭنان دا ماعان دەنساۋلىعىم قىمباتىراق. مەن ەندى تازا اۋادا ۇيىقتاۋدى ادەتكە اينالدىرۋعا بەلىمدى بەكەم بۋعان اداممىن» دەدىم.

 

***

يۋن ايىنىڭ باستاپقى كۇندەرىنىڭ ءبىرى، تاڭەرتەڭگى مەزگىل. الگى ايتقان راحات بالكوندا تۇنەپ شىعىپ، ەندى-ەندى تۇرايىن دەگەن ويمەن توسەگىمدە شالقامنان كەرىلە ءتۇسىپ جاتىرمىن. كۇن ءالى شىقپاعان، اقشىل قىزعىلت شۇعىلا شىعىس كوكجيەكتە جاڭا-جاڭا كەڭەيىپ ايقىندالىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ءۇي قالانىڭ قاق ورتاسىندا، توعىز جولدىڭ شۋى مول تورابىندا بولسا دا تاڭەرتەڭگى سەرگەك تىنىشتىق ءالى بۇزىلا قويماعان، جۇرت اياعى جاپا-تارماعاي ءالى قوزعالماعان.

بۇگىن مەن ۇيدە جالعىز ەدىم. ايەل، بالا-شاعامدى كەشە كەشتە پويىزبەن سەمەيگە قايىن جۇرتىما اتتاندىرىپ سالعام.

ايەلىمنىڭ ەل-جۇرت، تۋعان-تۋىسقانىن كورمەگەنىنە ءبىرتالاي جىل. كۇيەۋگە شىققالى، ياعني، مەنىمەن تۇرمىس قۇرعالى، تىرس ەتىپ توركىن جاعىنا ات ءىزىن سالعان ەمەس. ەندى ول بۇكىل ءبىر ايلىق دەمالىسىن سوندا وتكىزىپ قايتپاقشى. بارسىن، اعا-جەڭگە، اكپە-ءسىڭىلى ءتارىزدى اڭساعان جاقىن تۋمالارىمەن مارە-سارە قاۋىشىپ، ماۋقىن باسسىن. تۋىپ-وسكەن كالاسىنىڭ كوشەلەرىن ارالاپ، كەشەگى بالداي ءتاتتى بالالىق شاعىن ەسىنە ءتۇسىرسىن. كىشكەنتاي قوس تەنتەگىم: ءۇش جاسار ءالي مەن ەكى جاسار مۇحتار ءۇشىن دە بۇل ساپار زور مەرەكە ەمەس پە؟! تۋعالى بەرى قالادان ۇزاپ ەشقايدا شىعىپ كورمەگەن سابيلەر بىلايعى كەڭ دۇنيەمەن ديدارلاسىپ، تاماشا ەتسىن، پويىز ءۇستىنىڭ، جول ءجۇرۋدىڭ قىزىعىن باستان كەشسىن. ناعاشىلارىنىڭ تورىندە اسىر سالىپ ويناپ، مۇنداعى مەنىڭ عانا ەمەس، ولاردىڭ دا ءبىراز مازالارىن كەتىرىپ، ەسىن السىن.

ال مەن بولسام، بۇل كۇندەرى وڭاشا تىنىش ۇيدە قۇلشىنا ەڭبەكتەنىپ، زايا كەتىپ جۇرگەن ۋاقىتىمنىڭ ەسەسىنە ءبىراز شارۋالار تىندىرىپ تاستاماقپىن.

ويانىپ الىپ جاتقاندا، باسىما وسى ءتارىزدى ويلار كەلدى. كوي، ەندى تۇرايىن، تىرشىلىك قامىنا كىرىسەيىن. كەنەت، ءدال وسى كەزدە، سالماعى بالا مىسىقتىڭ سالماعىنداي ءبىر زات جوعارى جاقتان كورپەنىڭ ۇستىنە، ء(دال كىندىك تۇسىما) توپ ەتىپ قۇلاپ تۇسكەنى. كۇتپەگەن جاعداي بولعاسىن سەلك ەتىپ شوشىپ قالدىم. ءبىزدىڭ ءۇي ەڭ ءۇستى – ءتورتىنشى ەتاجدا. بىزدەن جوعارى ەشكىم تۇرمايدى. ەندەشە، بۇل نە بولۋى مۇمكىن؟ شاتىردىڭ شەتىمەن كەلە جاتىپ، تايىپ جىعىلعان تاجىريبەەىز بالا مىسىق بولار دەپ ويلادىم دا، باسىمدى كوتەرىپ الىپ قارادىم. قاراسام، ۇستىمدەگى الگى زات مىسىق تا، ەشتەڭە دە ەمەس، تيتىمدەي قۋىرشاق. ءيا، ءيا، قۋىرشاق. ادام ءتارىزدى باسى، ەكى قولى، ەكى اياعى، كوزى بار. ءبىزدىڭ اۋزىمىز ءتارىزدى اۋزى بار، ۇستىندە ادامشا كيگەن كيىمى بار. ونىسى جاي كيىم ەمەس، اۋماعان كوسموناۆشا.

مىنا عاجاپقا كاراڭىز: قۋىرشاق جاندى قۋىرشاق بولىپ شىقتى. قۇلاپ تۇسكەن ورنىنان ادامشا ۇشىپ تۇرەگەلىپ، توڭىرەككە الاڭداپ قاراۋمەن تۇر. مەن وسى قايدا ءتۇستىم؟ مىناۋ اينالامداعى نە دۇنيە دەگەندەي تاڭىرقاپ، ابىگەرلەنە قارايدى. باسىندا كادىمگى كوسموناۆتار كيەتىن سكافاندر-شلەم. ۇستىندە قولبيعان كوكشىل كومبينەزون، اياعىندا جىلتىر قارا باتەڭكە. ول، ءسىرا، اسپان جاقتان پاراشيۋتپەن تۇسكەن بولۋعا كەرەك، كولەمى قول ورامالداي كوكالا جىبەك پاراشيۋت، ۇپ-ۇساق ءجىپ-باۋلارى شۇباتىلىپ، قاسىندا جايىلىپ جاتىر.

ء«يا، تاعى نە ىستەر ەكەن؟» دەپ ەشقانداي قيمىلسىز قاتىپ قاراپپىن دا قالىپپىن. الگىنىڭ قۋىرشاق تا ەمەس، ءتىپتى، جاندى قۋىرشاق تا ەمەس، ءتىرى ماقۇلىق ەكەنىنە مەنىڭ كوزىم جەتە باستادى. نوقاتتاي جىلتىراعان قارا كوزدەرى سكافاندر اينەگىنىڭ ىشىنەن تىشقاننىڭ كوزىندەي جىلت-جىلت ەتەدى. كەبەرسىگەن قىزعىلتىم ەرىندەرىن، قاس-قاباق، كىرپىگىنىڭ قوزعالىسىنا دەيىن انىق كورىپ وتىرمىن. ءبىر كەزدە ول بەتىندەگى سكافاندردى اشىپ قاقپاعى تومپاق اينەكتى ەكى قولىمەن جوعارى قاراي سىرعىتىپ جىبەردى. ەرتەڭگى سالقىن اۋانى كەۋدە كەرىپ، راقاتتانا جۇتادى. ماڭدايى تەرشىپ، بۋسانىپ، ازىراق ەنتىگىپ تۇر. ءيا، ءيا قۋىرشاق ەمەس، ءتىرى ماقۇلىق. كادىمگى ءوزىمىز ءتارىزدى جانى بار ادام. ايىرماشىلىعى تەك تيتىمدەيلىگى. بويىنىڭ ۇزىندىعى شامامەن، ءبىر سۇيەمنەن اسپايدى.

قۋىرشاق كوسموناۆت پاراشيۋتتىڭ ءوز دەنەسىنە بايلانعان باۋلارىن ءبىر-بىرلەپ شەشىپ، اعىتۋعا كىرىستى. مەن ءالى سول قىبىر ەتپەي، تاڭىرقاپ قاراۋدامىن. باسىمدى ۇمتىلا كوتەرگەن قالپىم، ءۇن-ءتۇنسىز باقىلاۋمەن وتىرمىن. ءبىر كەزدە ول وزىنە ۇڭىلە قاراپ قالعان مەنى كوردى. ەكەۋىمىزدىڭ كوزدەرىمىز توقايلاسىپ قالدى. كورگەنى ءتۇسسىن، بەيشارانىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى، ءدال ءبىر جان العىش ازىرەيلىنى كورگەندەي بولدى. نوقات كوزى شاقشيىپ شاراسىنان شىعىپ بارادى. ءوڭ-ءتۇسى لەزدىڭ اراسىندا كۇنگە كۇيگەن شۇبەرەكتەي قۋارىپ كەتتى.

شىنىمدى ايتسام، مەن ساسىڭقىراپ قالدىم. ءوڭىمدى دەرەۋ جىلىتىپ، كۇلىمسىرەگەن بولدىم. قولىممەن يشارالاپ: سەن مەنەن قورىقپا، شوشىما. مەن ساعان تيمەيمىن. ەشقانداي جامانشىلىق ىستەمەيمىن دەگەن سوزدەردى ايتتىم. مەنىڭ نە ايتىپ جاتقانىمدى ول دالمە-ءدال تۇگىنبەگەنمەن، بەيىلىمنىڭ جۇمساقتىعىن اڭعاراتىن ءتارىزدى. ۇرەيلەنگەن قالپىنان ءبىراز باسىلىپ، بەت-جۇزىنەن ازداپ تا بولسا سەزىم بەلگىسى بىلىنەيىن دەدى. قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، ەڭكەيىپ، يناباتپەن تاعزىم ەتىپ، نازىكتەۋ جىڭىشكە داۋىسپەن ول داعى بىردەڭەلەر ايتا باستادى. ۇنىندە، بەت-ءجۇزىنىڭ قۇبىلىس قوزعالىسىندا ايانىشتى جالىنىپ-جالبارىنۋ بار: تاقسىر، اياۋشىلىق ەتە كورىڭىز، مەن دە ءوزىڭىز ءتارىزدى ءتىرى پەندەمىن. مەنىڭ دە سىزگە ىستەر ەشقانداي جامانشىلىق-جاۋلىعىم جوق دەيتىن ءتارىزدى.

ەڭكەيە ءتۇسىپ ءۇش ساۋساعىمەن الگىنى بەلىنەن ەپتەپ ۇستادىم دا، بەرى كوز الدىما الىپ كەلدىم. انىقتاپ ءۇڭىلىپ قاراي باستادىم. «قورىقپا. مەن ساعان تيمەيمىن. قاسىڭ ەمەس دوسىڭمىن» دەپ ەكىنىشى قولىممەن باسىنان مايدالاي سيپاپ، تاعى دا ۇعىندىرا ءتۇسىپ جاتىرمىن. بۇعان ول باسىن ءيىپ، بىردەڭەلەر ايتادى. «تاقسىر، قۇپ بولادى. مەنىڭ تاعدىرىم ەندى ءسىزدىڭ قولىڭىزدا، نە ىستەيمىن دەسەڭىز ىستەي الاسىز» دەگەندەي، ەشقانداي قارسىلىقسىز، سانالى تۇردە باعىنعاندىق بايقالادى تۇرىنەن.

مىنە، ەندى ول ەكەۋمىز اس ۇيدە، ستول باسىندا شاي ءىشىپ وتىرمىز. مەن ءوزىمنىڭ كۇندەگى داعدىلى ورنىمدا وتىرمىن دا، قوناعىم اس ىشەتىن ستولدىڭ ۇستىندە ءبىر جاق شەتىنە تامان وتىر. استىنا ورىندىق ەتىپ سىرىڭكە قورابىن، ستول ەتىپ الدىنا شاي سالاتىن قاڭىلتىر قوبديشانى قويىپ بەردىم. كوبديشانىڭ ۇستىنە داستارقان ەتىپ ءبىر جاپىراق اق قاعاز جايدىم. ءبۇنىڭ ءبارىن تينىمدەي قوناعىم مەن تاراپىنان كورسەتىلگەن زور جاقسىلىق رەتىندە قابىلداپ، كوڭىلى ساباسىنا ءبىرشاما ءتۇسىپ بولدى. ءوز ۇيىندە ءوز داستارقانىنىڭ باسىندا وتىرعانداي ارا-تۇرا جادىراي كۇلىمسىرەپ قويادى. الگىندە، اسقا وتىراردا ول ۇستىندەگى قالبيعان قالىڭ كومبينەزوندى شەشىپ، ۆاننادا مەنىڭ كومەگىممەن بەتى-قولىن جاقسىلاپ جۋعان. كومبينەزوننىڭ ىشىنەن قاباتتاپ كيگەن جەڭىل قوڭىر شالبارى، جۇننەن توقىلعان ادەمى سۆيتەرى بار ەكەن. شالبارىنىڭ بالاعى جىپتىكتەي. بويىنا جاراسىمدى جەڭىل كيىمدەرىمەن قۇنتتاي بوپ، وتە بيازى، ءارى ىقشام وتىر.

ادام قۋىرشاقتاي بولعان سوڭ سۇلۋلانىپ كەتە مە، جوق الدە، مىناۋ ءوزى سونداي سۇلۋ ما، ايتەۋىر، كوركىنە كوز تويعىسىز. ءوڭ-ءتۇسىنىڭ، شاشىنىن بوياۋلارى كىسى تاڭعالعانداي اعى اق، قاراسى قارا – اپ-ايقىن. وڭ جاعىنا قيسايتا تاراعان قويۋ شاشى كومىردەي قاپ قارا. كوزدەرى قاراقاتتاي ءموپ-ءمولدىر. كۇلىمسىرەگەن كەزدە مارجان تىستەرى اپپاق بولىپ جارقىراپ كورىنەدى. ەكى بەتىنىڭ ۇشىنداعى قىزعىلت قولدان قوندىرىلعان بوياۋ ءتارىزدى. ويماقتاي كىشكەنە اۋزى ءسابي اۋزىنداي مونتيىپ، ەرىندەرى جاڭا ءپىسىپ كەلە جاتقان شيەدەي قىزعىلتتانىپ، ۋىلجىپ تۇر.

قوناعىمنىڭ الدىنا اق ناننىڭ جۇمساق جەرىنەن ۇساقتاپ تۋراپ قويدىم. شاي كاسىقپەن الىپ ماي قويدىم. «جە، جەي عوي» دەيمىن. «توگول» دەگەن ءسوزدى ايتتى دا، ول كومەيلەنە اساپ جەي باستادى. بەيشارانىڭ قارنى اشقان بولۋعا كەرەك.

شاي قاسىقپەن ءبىر قاسىقتاي ءسۇت ءىشتى. ءبىر جارىم قاسىق شاي ءىشتى. ونىڭ بويىنا شاق ىدىستىڭ بولماۋى ءبىراز ىڭعايسىزدىق جاسادى. ستاقانعا نەمەسە كەسەگە قۇيىلعان شايدى كوتەرىپ الىپ ىشۋگە شاماسى كەلمەيدى. سوندىقتان قاسىقپەن ونىڭ اۋزىنا توسىپ ىشكىزۋىمە تۋرا كەلدى. قۇيتاقانداي ءبىر ءتۇيىر ىرىمشىك جەدى. سونىمەن مەنىڭ كوكتەن تۇسكەن ولجا قوناعىم نىقسىراپ تويىپ تا قالدى.

تاماق ۇستىندەگى ءبىر بايقاعانىم، تينىمدەي قوناعىمنىڭ اس ىشۋدەگى ادەت-ماشىعى سونشالىق تينىمدەي نازىك، وتە ءبىر مادەنيەتتى جان ەكەنى بولماشى ءار قيمىلىنان ءبىلىنىپ تۇر، ناندى اسا ەپپەن ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ۇزەدى، مايعا باتىرعاندا ەپپەن باتىرادى، شايناعاندا اۋزىن اشپاي، مىلجاڭداماي، ۇندەمەي شايناپ، جۇتقاندا بىلدىرمەي جۇتادى. شايدى، ءسۇتتى ۇرتتاعاندا دا سونداي.

تويدىم، بولدىم دەگەندى ءبىلدىرىپ، الاقانىنىڭ قىرىمەن تاماعىن سىزىپ كورسەتىپ «توگول»، «توگول» دەگەن ءسوزدى جانە بىرنەشە قايتالاپ ايتتى. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن مەن كەيىنىرەك ءبىلدىم، – راقمەت دەگەنى.

تينىمدەي قوناعىم مەنىڭ تاماق جەسىمە عاجاپتانا قارايدى. ونىسى تۇسىنىكتى، مەنىڭ ءبىر اساعان نانىم وعان بەس كۇنگە ازىق بولار ەدى. ءبىر وتىرىستا ءىشىپ-جەگەندەرىم، ەڭ كەمى، ءبىر ايعا ازىق. سوعان ول تاڭىرقاماي قايتسىن. «ويپىرماۋ، مىنا ءداۋدىڭ تاماق جەسى سۇمدىق قوي. ناعىز جالماۋىزدىڭ ءوزى شىعار. ەگەر جەيمىن دەسە، مەنى دە شاق ەتۋگە شامامدى كەلتىرمەي، بىراق قىلعىپ جۇتۋى تاقىق-اۋ».

ادامنىڭ تۋا بىتكەن مىنەزى كاشان دا كورىنىپ قالىپ وتىرادى. مەن ءوزىم ءازىل-اجۋاعا بەيىم جانمىن. باسىما قىلجاق ءبىر وي ساپ ەتىپ كەلە قالماسى بار ما؟ «ەرگەجەيلى قوناعىمدى قورقىتىپ كورسەم، قالاي بولار ەكەن؟» دەدىم دە، اۋزى-باسىمدى ءسۇرتىنىپ، تاماعىمدى كەنەپ جوتەلىپ الدىم. سودان سوڭ ءوڭىمدى كۇرت سۋىتىپ:

– ال ەندى مەن سەنى جەيمىن،– دەدىم. قوناعىم كازىر عانا سول جىميا ءتۇسىپ، ماعان قاننەن قاپەرسىز تاماشالاپ قاراۋمەن وتىر ەدى. مىنا ءسوزدى ەستىگەندە ەلەڭ ەتىپ، ۇركىپ قالعانداي بولدى. كىرپىگى جىپىلىق-جىپىلىق ەتىپ، ءوڭ-ءتۇسى سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى. مەن بولسام، ودان بەتەر ىزبارلانىپ، كوزدەرىمدى جوعارىلى-تومەن دوڭبەكشىتە توڭكەرىپ، ەسىنەپ الدىم. سودان سوڭ تينىمدەي قوناعىمدى بەلىنەن الگىندەگىشە ءۇش ساۋساعىممەن قىسىپ ۇستادىم دا، اۋزىمدى ارانداي اشىپ، جايلاپ الىپ كەلە جاتتىم. باسىنان باستاپ قىلعىپ جۇتا سالاتىن ءتارىزدىمىن.

قويساڭشى، شىبىن جانى تۇسكىر ءتاتتى عوي. تينىمدەي قوناعىمنىڭ ءبىر عانا رەت شىڭك ەتۋگە شاماسى كەلدى. ءسىرا، ءبىتتىم، قۇرىدىم دەپ ويلاسا كەرەك. كوزدەرى جۇمىلىپ، موينى بىلق-سىلق ەتىپ تالدى دا قالدى. «مەن بۇلاي بولادى-اۋ دەپ ءتىپتى دە ويلاعان جوق ەدىم. شىنىمدى ايتسام: جامان ساستىم. بايقۇستى الاقانىما سالىپ، بەتىنە ۇرلەگىشتەپ جاتىرمىن. بىراق ەسىن جياتىن ەمەس. كەزدەرى ولەرمەن بولعان تورعايدىڭ كوزىندەي كىلەگەيلەنە جابىسىپ، باسى ولاي اۋدارسام ولاي، بىلاي اۋناتسام بىلاي بىلق-سىلق.

ەندى نە ىستەيمىن؟ «ويىننان ءورت شىعادىنىڭ» كەرى كەلدى-اۋ! وسى كۇيدە بۇل ەندى ەسىن جيماي، ءولىپ كەتسە نە بولماق؟ تاعدىردىڭ ويلاماعان جەردە مەنىمەن كەز كەلتىرگەن، مەنىڭ قولىما اكەپ بەرگەن عالامات قۇبىلىسى ەدى. سونىڭ ەندى بىردە-ءبىر سىرى اشىلماي، وكىنىشتى جۇمباق بوپ قالماق پا؟ ءاي، وسى مەنىڭ جەڭىلتەكتىك مىنەزىم-اي، بىردەڭەنى كەيدە ويلانباي ىستەي سالىپ، ارتىنان وپىق جەپ، بارماعىمدى تىستەپ جۇرگەنىم.

تينىمدەي قوناعىمدى اس ىشەتىن ستولدىڭ ۇستىنە شالقاسىنان جاتقىزا سالدىم دا، جۇگىرىپ دالىزگە شىقتىم. نول ءۇشتى بۇراپ، جەدەل جاردەمگە تەلەفون سوعىپ جاتىرمىن: – اللو، جەدەل جاردەم بە؟ تەزىرەك كەلسەڭىزدەر ەكەن. مۇندا بىرەۋ تالىپ، ەسىن جيا الماي جاتىر، نەدەن، قورىققاننان... ءيا، قورقىپ، سودان تالىپ، مم... بىلاي: مەن... نەدەن قورىققانىن ءسىز قايتەسىز، ودان دا تەزىرەك كەلىپ، جاردەم بەرۋلەرىڭىز كاجەت كوي. جو، بالا ەمەس، ەرەسەك. جو، جو، ماس ەمەس. ساۋ. ساپ-ساۋ. كومسومول جانە كوسموناۆت كوشەلەرىنىڭ بۇرىشى. جاقسى، توسىپ الايىن.

اينەگىندە كرەست تانباسى بار اقسارى ماشينا زىر ەتىپ كەلە قالدى. مەن ونى كوشەدە، ءۇيدىڭ قاسىندا توسىپ الدىم دا، اۋلاعا باستاپ كىرىپ، تۋرا ءبىزدىڭ پودەزگە جەتەلەپ اكەلدىم.

دارىگەر جاستاۋ جىگىت ەكەن. قاسىنداعى سانيتارلارىنا:

– زەمبىلدى الىپ جۇرىندەر، – دەپ بۇيرىق بەردى.

-         جوق، زەمبىلدىڭ كەرەگى جوق.

– نەگە؟

كىشكەنتاي... زەمبىل كاجەت ەمەس.

– جوق، بالا ەمەس، ۇلكەندىگى مىناداي – قۋىرشاقتاي عانا. دارىگەر اڭ-تاڭ.

– ءسىز نە ايتىپ تۇرسىز؟ ءسىز ءبىزدى تالكەك ەتىپ تۇرعاننان ساۋمىسىز؟

 وسىنى   ايتىپ  باسقىشپەن   جوعارىعا   جۇگىرە   جونەلدىم. 

باسقىشتىڭ ەكى-ۇشەۋىن بىردەن قاباتتاپ اتتاپ، قۇيعىتىپ كەلەم. ءتورتىنشى ەتاجعا لەزدە كوتەرىلدىم. تينىمدەي قوناعىم سول مەن جاتقىزعان ورنىندا سۇلىق جاتىر. ونى-مۇنى زات العانداي ءىلىپ الا سالدىم دا، سول ەكپىنىمنەن تانباستان قايتا جۇگىردىم. ورتتەن بەزىپ قاشقانداي جانۇشىرىپ تىك تومەن زىرلاپ كەلەم. مىنە، ءبىرىنشى ەتاجعا ءتۇستىم. سىرت ەسىكتەن شىعا بەرگەن كەزدە، سول ارادا ەسىكتى اشىق تۇرۋ ءۇشىن تىرەپ قوياتىن دوبالداي ءبىر تاس بولۋشى ەدى. قىرسىق شالىپ، الگى اياعىمدى قاعىپ كالماسى بار ما؟.. ۇزىنىمنان سوزىلىپ، تاياق تيگەن كوبەلەكتەي قۇلاپ ءتۇستىم. وڭباي قالدىم.

ەسىكتىڭ شىعا بەرىس بەت الدى وياڭ. جاۋىننىڭ جان-جاقتان سارقىن اققان شالشىق سۋى الگى اراعا جيىلىپ جارقىراپ جاتادى. بۇگىن دە سولاي ەدى. ەتپەتىمنەن سوزىلىپ قۇلاپ تۇسكەندە، كولىمداعى ادام ۇشىپ كەتتى دە، شالشىق سۋدىڭ ءدال ورتاسىنا بارىپ بىلش ەتە قالدى. دارىگەر دە، ونىڭ قاسىنداعى سانيتارلار دا بۇنىڭ ءبارىن كورىپ، قاراپ تۇرعان. دارىگەر مەنى اقىماق دەپ، مەنىڭ قولىمنان ۇشىپ تۇسكەن ادامشىقتى جاي قۋىرشاق دەپ ويلاسا كەرەك.

– تفۋ، سۋماسشەدشي! – دەپ، جەرگە ءبىر تۇكىردى دە، ماشينالارىنا وتىرىپ، جونەلە بەردى.

– دوكتور! جولداس دوكتور، توقتاڭىز.

توقتاماق تۇگىل تىڭداعان دا جوق. بەلىندە كوكشولاق سىزىعى بار تۇرقى ۇزىن قۇلا ماشينا بۇلاڭ ەتىپ قاقپاعا قاراي بۇرىلدى دا، تارتىپ وتىردى.

 2.

– كەشىر، كەشىرە گور، اينالايىن. بۇل مەنىڭ قالجىڭىم ەدى. ويىمدا ساعان دەگەن ءبىر ءتۇيىر جامانشىلىعىم بولسا، بۇيىرماسىن. بۇلاي بولارىن ءتىپتى دە بىلگەن جوقپىن. مۇنشاما تاماق تۇرعاندا، سەنى جەيتىن كىسى جەگىش جالماۋىز ەمەسپىن عوي.

بۇل – مەنىڭ تينىمدەي قوناعىم ەسىن جيىپ، وزىنە ءوزى كەلگەسىن جالىنىپ ايتىپ جاتقان ءسوزىم. ول اۋەلگى تالىپ قالعان كەزدە-اق بەتىنە سۋىق سۋ شاشۋىم كەرەك ەكەن. ەسىك الدىنداعى شالشىق سۋعا بىلش ەتە ءتۇسۋى پايدالى بولدى. باسىن تىتىركەنە شايقاپ، ءۇستى سۇمە-سۇمە بوپ ءتىرىلىپ تۇرىپ كەلە جاتقانىن كورگەندە قۋانعانىم-اي.

ەندى، مىنە، تينىمدەي قوناعىم سۋ ىشىنەن سۋ قۇيىپ شىعارعان تىشقانداي مالشىلانىپ الدىمدا تۇر. كوزدەرىندە ماعان دەگەن سەنىمسىزدىك ۇرەي بار. جوق، مەن ءوزىمنىڭ الگىندەگى بۇعان ىستەگەن اقىماقشىلىعىمدى ەشۋاقىتتا دا كەشىرمەيمىن. جاماننىڭ اقىلى تۇستەن كەيىن كىرەدى دەپ، سونداي دا قالجىڭ بولا ما ەكەن؟

تينىمدەي قوناعىمنىڭ بىلعانعان سىرت كيىمدەرىن تۇگەل شەشىپ الدىم. ءىش كيىمدەرى كادىمگى بىزدىكى سەكىلدى ترۋسي، مايكا. توڭعاندىقتان با، جوق الدە، قورىققاندىقتان با، جاعىنىڭ ءجۇنى ءۇرپيىپ، ءدىر-ءدىر ەتەدى. يىعىنا ءبىر نارسە جابايىن دەسەم، نە جابارىمدى بىلمەيمىن. مەنىڭ كيىمدەرىم وعان كيىم بولمايتىنى بەلگىلى. سوسىن، ارى ويلاپ، بەرى ويلادىم دا، اقىل تاپتىم. ءىشى ءجۇن، جىپ-جىلى تەرى بيالايىم بار. سونىڭ بىرەۋىن ستول ۇستىنە اكەپ قويدىم دا، تينىمدەي قوناعىما: «مىنانىڭ ىشىنە كىرىپ جاتا تۇر. مەن سەنىڭ بىلعانعان كيىمدەرىڭدى تازالاپ كەپتىرگەنشە وسىندا جاتىپ دەم ال، جىلىناسىڭ» دەدىم. مەنىڭ ايتقاندارىمدى ول ءتۇسىندى. ۇيىقتايتىن قاپقا كىرگەن ادامشا بيالايدىڭ ىشىنە اياعىمەن سۇڭگىپ كىردى دە كەتتى. باسىنا قول ورامالىمدى الدەنەشە قاباتتاپ جاستاپ بيىگىرەك ەتتىم. بيالايدىڭ اۋزىنان قوناعىمنىن قىلقيىپ باسى عانا شىعىپ جاتىر. راقات. بۇل ءتارىزدى ءارى مامىقتاي جۇمساق، ءارى جان-جاعى بىتەۋ ۇياداي ءجۇن توسەكتە ول، ءسىرا، بۇرىن-سوڭدى ۇيىقتاپ كوردى مە ەكەن.

تينىمدەي قوناعىمنىڭ سۋ بولىپ، بىلعانعان كيىمدەرىن بالكونعا الىپ شىعىپ، كەپسىن دەپ، جايىپ قويدىم. كەپپەي تازارتۋعا بولمايدى. سوسىن قايتادان كابينەتىمە كىرسەم، ەرگەجەيلى قوناعىم قۇنداقتاۋلى بالاداي بالبىراپ، كوزدەرى جۇمىلىپ ۇيىقتاعالى بارادى. ە، بەيشارانىڭ ۇيقىسى كەلگەن ەكەن عوي، ۇيىقتاسىن دەدىم دە، جۇزىنە قىزىقتاپ ءبىراز قاراپ تۇردىم. ويىمدا نەشە ءتۇرلى جۇمباق: ياپىراۋ، بۇل نەعىلعان جان؟! بۇنىڭ ەلى، جەرى كايدا؟ كەنەت مەنىڭ ەسىمە باياعىدا گۋلليۆەر ساياحاتتاي باراتىن ەرگەجەيلى ەلى ءتۇستى. مىناۋ سول ەلدەن بولماسا نەعىلسىن؟! ءيا، ءيا، ەرگەجەيلى ەلىنىڭ ازاماتى. بويى، مىنەز، قابىلەتى ءبارى دە سول گۋلليۆەر سىپاتتاپ ايتاتىن ەرگەجەيلى ادامدارىنا ءدال كەلەدى. ءيا، سول، سونىڭ ءوزى.

 

***

الگىندە جامان شوشىتىپ، ءولتىرىپ قويا جازداعان قوناعىمدى ەندى مىقتاپ ءبىر قۋانتسام دەگەن ويعا كەلدىم. ايىبىمدى سولاي جۋىپ، تازالاۋىم لايىق ءتارىزدى. بالالار الەمى دەيتىن ماگازيندە نەشە الۋان ويىنشىق نارسە دۇنيەلەر، بۇيىمدار، ويىنشىق مەبەلدەر بار. قازىر تەز بارىپ، سولاردى ساتىپ الىپ كەلىپ، كابينەتىمنىڭ اناۋ وڭاشا بۇرىشىنا جايعاستىرىپ قويسام. قوناعىمنىڭ ۇيقىسىن بۇزباي ەپپەن الىپ بارىپ كۇمىستەي جارقىراعان، سەرىپپەلى ادەمى ويىنشىق كەرۋەتكە جاتقىزسام. سوسىن ول ءبىر ۋاقىتتان كەيىن ويانادى عوي. ويانعان بەتتە ءوزىنىڭ ستول ۇستىندە، تەرى بيالايدىڭ ىشىندە، جاتپاعانىن كورەدى. ءوز بويىنا شاق اسەم كەرۋەتتە جاتىر. استى-ءۇستى تاپ-تازا اق شاڭقانداي اقجايما. باسىندا مامىق جاستىق. ول اۋەلى تاڭىرقاپ نە بولعانىنا تۇسىنە المايدى. ءوڭىم بە، جوق ءتۇسىم بە دەپ ويلايدى. جان-جاعىنا قاراسا، نەشە الۋان ادەمى جيھاز بۇيىم... سوسىن بۇنىڭ ءبارى ءتۇسى ەمەس، ءوڭى ەكەنىنە ونىڭ كوزى جەتەدى، قۋانادى. مەنىڭ وعان شىنايى دوستىق بەيىلدەگى ادام ەكەنىم ءوز-وزىنەن ايقىندالا تۇسەدى.

قوناعىمدى وياتىپ الماس ءۇشىن اياعىمدى ۇشىنان باسىپ كابينەتىمنەن شىقتىم. سىرت ەسىكتى كىلتتەدىم. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءدال ىرگەسىنەن بالالار الەمىنە دەيىن تروللەيبۋس قاتىنايدى. سوعان وتىردىم دا، زىر ەتە قالدىم. ىزدەگەن نارسەلەرىم ءتىپتى ارتىعىمەن بار بولىپ شىقتى. ءۇش سوم توقسان تيىننىڭ ادەمى ءبىر كۇراما ويىنشىق ءۇيى ءتۇسىپتى. توبەسىندە شاتىرى، ەسىگىنىڭ الدىندا جازىپ قاتار قالقىماسى بار. ەكى قابىرعاسىندا ەكى تەرەزەسى كادىمگىدەي اشىلىپ جابىلاتىن ەسىگى بار. ويىنشىق ءۇي بولعانمەن، مەنىڭ تينىمدەي قوناعىم ءۇشىن تاپتىرمايتىن اسەم پاتەر-جاي. سول ءۇيدى ساتىپ الدىم. جاساۋى تاماشا. جۇقا تاقتايشا تايانىشتاردى قۇرىپ، وپ وڭاي تۇرعىزا سالۋعا ادەم-اق ويىنشىق كەرۋەت، وعان لايىق ويىنشىق گاردەروب، ءتورت ورىندىعىمەن ويىنشىق ستول، ءبىرسىپىرا ويىنشىق ىدىس-اياق ساتىپ الدىم.

وسىلايشا ەرگەجەيلى قوناعىما وڭاشا ءۇي دە، ول ءۇيدىڭ ءىشىن جاساۋلاپ جايناتىپ جىبەرەرلىك جيھاز-دۇنيەلەر دە وپ-وڭاي تابىلا كەتتى. بۇدان كەيىن ەندى ول ايەل اپەر دەپ قيعىلىقتى سالماس پا ەكەن دەپ، ءوز وزىمنەن جىميىپ كۇلىپ قويام.

بازار بازارلاعان ادامداي ۇيگە ءبىر قۇشاق نارسە اركالاپ كەلدىم. ەرگەجەيلى قوناعىم ءالى ۇيىقتاپ جاتقان بولار. ۇيقىسى ابدەن قانىپ ويانسىن دەگەن ويمەن اياعىمدى تاعى دا ۇشىنان باسىپ كابينەتىمە كىردىم. سويتسەم، تينىمدەي قوناعىم ويانعان. بيالايدىڭ ىشىنەن شىعىپ ستولدىڭ قاق ورتاسىندا قاس-قاباعى كىرتيىپ، الدەنەگە رەنجىپ تۇر. مەنى كورىپ، ستول ۇستىندەگى سيا ساۋىتتى نۇسقاپ كورسەتە بەرەدى. سيا ساۋىتتىڭ بىرەۋىندە سيا بار ەدى دە، ەكىنشىسى بوس ەدى، بايقاسام، سول بوس سيا ساۋىتتىڭ ىشىنە ءتۇسى بولەك سارعىشتاۋ سۇيىق زات قۇيىلىپ قالعان ەكەن. مم... نە بولعانىن بىردەن ءبىلدىم. قوناعىمنىڭ كۇيزەلۋ سەبەبى بەلگىلى بولدى. بىراق بۇل ءۇشىن مەن وعان ەشقانداي دا رەنىش بىلدىرگەم جوق. ونىم ورىنسىز بولار ەدى. ويتكەنى ءبىز سەكىلدى ول داعى ءتىرى جان. ونىڭ دا تابيعي مۇقتاجدىقتارى بولۋى زاڭدى نارسە. سونى كۇنى بۇرىن ەسكەرىپ، جاعداي جاساماعانىما كىنالى ءوزىم ەدىم.

 3.

بۇل كۇنى تۇندە مەن، ادەتىمشە، بالكونعا شىعىپ جاتپادىم. ۆالكوننىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ تاستادىم دا، كابينەتىمدەگى ديۆان-كەرەۋەتىمە جاتتىم. ويتكەنى تينىمدەي مەيمانىمدى بولمەدە جالعىز قالدىرعىم كەلمەدى.

تاڭەرتەڭ الدەنەنىڭ تىسىر-تىسىر ەتكەن دىبىسىنان ويانىپ كەتتىم. باسىمدى كوتەرىپ الىپ قاراسام، تىسىرلاتىپ جۇرگەن مەنىڭ تينىمدەي قوناعىم. ول مەنەن بۇرىن ويانىپتى. ەدەندە تەك ترۋسيشەڭ كۇيى سەكىرىپ ىرشىپ، شاپقىلاپ جۇگىرىپ ءجۇر. بۇنىسى نەسى دەپ، اۋەلى تاڭىرقاپ ەدىم، سويتسەم، دەنە شىنىقتىرۋ جاتتىعۋلارىن جاساپ ءجۇر ەكەن. جۇگىرىپ كەلىپ، قوس اياقتاپ، ىرشىپ سەكىرگەندە، رەزينكا دوپشا اتىلادى. قولدارىن تىك جوعارى تاربيتا سوزىپ، بۇكىل دەنەسىمەن قىرىنان اۋلىرلەپ دومالاعاندا تەگەرشىكتەي زىر قاعىپ جونەلەدى. اتلەت بولساڭ، وسىنداي بول دەپ ءارى ءسۇيىنىپ، ءارى قىزىقتاپ قارايمىن. باسە، دەنە تۇلعاسىنىڭ ادەمىلىگى دە ەرەكشە ەدى. دەنەسىنىڭ وزگە مۇشەسىمەن سالىستىرعاندا ەكى سانى بۋرانىڭ سانىنداي جۇپ-جۋان، تىپ-تىعىز. بەلى بيكەشتەردىڭ بەلىندەي جىڭىشكەلەۋ. قارنى قابىسىڭقى دا، ونىڭ ەسەسىنە يىق دەگەنىڭ قاقپاقتاي، بىلەگىنىڭ، ءتوسىنىڭ جونارقا يىقتارىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى ءتۇيىن-ءتۇيىن بولەك ءجۇر.

...كۇن ارتىنان كۇن سىرعىپ وتۋمەن بولدى. ەرگەجەيلى ەكەۋمىز بىرگە ءومىر ءسۇرىپ تۇرىپ جاتتىق. ورىستىڭ ءبىرىنىڭ ىشىنەن ءبىرى بالالاپ شىعا بەرەتىن اعاش قۋىرشاعى ءتارىزدى ءبىر ءۇيدىڭ ىشىندە جانە ءبىر ءۇي. ۇلكەن ۇيدە، كابينەتتە مەن تۇرىپ ەڭبەك ەتەم. كابينەتتىڭ ءتور جاق بۇرىشىنا قويىلعان تاقتاي ۇيشىكتە مەنىڭ تينىمدەي قوناعىم.

كەش تۇسكەندە ەكى ءۇيدىڭ ەكەۋىنىڭ دە ءوز شامدارى جانادى. قوناعىم تۇراتىن ۇيشىككە ەلەكتر ءتۇسىرىپ بەرگەم. بۇل تىپتەن وڭاي بولدى. ۇيدە ەلكانىڭ ۇساق لامپوچكالارى بار ەدى، سونىڭ ءبىرىن جىڭىشكە سىمنىڭ ءبىر جاق باسىنا جالعاپ ورناتتىم دا، ۇيشىكتىڭ تەرەزەسىنەن كىرگىزىپ، ءدال توبەگە شەگە قاعىپ، سالبىراتا ءىلدىم. سىمنىڭ ەكىنشى ءۇشىن توك بولگىشپەن (روزەتكامەن) جالعادىم.

مەن ادەتتە، تۇسكە دەيىن تاپجىلماي وتىرىپ جازۋ جازام. بۇل كەزدە مەنىڭ تينىمدەي قوناعىم دا، كوبىنەسە ۇيىندە بولادى. نەعىپ وتىر ەكەن دەپ تەرەزەسىنەن باقىلاپ قارايمىن. سويتسەم، باسىن ءبىر جاعىنا انتەك قيسايتا ۇستاپ، شۇقيىپ ول دا جازۋ جازىپ وتىرعانىن كورەم. جۋاندىعى تەبەندەي عانا كوكشىل شاريك قالامى، بىرنەشە اسەم قالتا داپتەرشەلەرى بار. سوعان سۇيكەتىپ جازادى دا وتىرادى. مەن وعان بوگەت جاساماۋعا تىرىسام، كوڭىلىن بولمەيمىن. تەز جازۋىنىڭ ءتۇرىن كورىپ قىزىقتايمىن، ءبىز قۇساپ سولدان وڭعا تۋرا سوزىپ جازبايدى. داپتەردىڭ ءبىر بۇرىشىنان ەكىنشى قيعاش بۇرىشىنا قاراي شۇبالتىپ يرەكتەپ اكەتەدى.

ەرگەجەيلى ادامدارىنىڭ عىلىم، بىلىمگە، ءار نارسەنى ۇيرەنۋگە وتە قابىلەتتى كەلەتىنىن باياعىدا، ءوز اڭگىمەسىندە گۋلليۆەر ايتقان بولاتىن. سول راس ەكەن. باس-اياعى ءتورت-بەس كۇننىڭ ىشىندە تينىمدەي قوناعىم قازاقشا ەپتەپ سويلەيتىندى شىعاردى. ال ون شاقتى كۇن وتكەندە مەنىمەن كادىمگىدەي ۇعىنىپ اڭگىمەلەسۋگە جاراپ قالدى. ونىڭ كىم ەكەنى، قايدان ەكەنى تولىق اشىلدى.

انەۋگى توپشىلاۋىم دۇرىس ەكەن. بۇل سول گۋلليۆەر سىپاتتاپ جازاتىن ەرگەجەيلى ەلىنەن بولىپ شىقتى. ءوزىنىڭ اتى-ءجونى ەلدەسەر ساپا.

ەرگەجەيلى ەلى كوسموستى باياعىدا يگەرىپتى. سوڭعى ۋاقىتتا ايعا راكەتالار جىبەرە باستاپتى. ەلدەسەر ايعا ۇشىرىلعان تۇڭعىش ەرگەجەيلى-كوسموناۆت. وعان مىناداي تاپسىرما بەرىلدى. ايعا جاقىنداپ بارىپ، قونباي اينالا ۇشىپ، باقىلاۋ جۇرگىزۋ. اي بەتىن جاقىننان سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الۋ، كەلەشەكتە جىبەرىلەتىن راكەتا-كورابلدەردىڭ قونۋىنا ىڭعايلى ورىندار قاراستىرۋ.

ەلدەسەر ايعا امان-ەسەن جەتەدى، پروگرامما بويىنشا كورسەتىلگەن تاپسىرىستاردى تۇگەل ورىندايدى. سودان قايتا قايتقان كەزدە، جولدا كەنەت راكەتا-كورابلدىڭ باسقارۋ تەتىگى اقاۋلانىپ ىستەمەي قالادى. كابيناداعى اۋا كۇرت ىسىپ كەتەدى. جەرمەن (ەرگەجەيلى ەلىمەن) راديو-بايلانىس ۇزىلەدى. ەلدەسەر سوندا دا ساسىپ سالدىرامايدى، قولدان كەلگەن امالدىڭ ءبارىن ىستەيدى. بىراق راكەتانىڭ اۋاسى تۇزەلمەيدى. كابيناداعى اۋا ىسىعان ۇستىنە ىسىپ، ءار-بەردەن سوڭ ءتىپتى توزۋگە مۇمكىن بولمايدى. كۇيىپ-جانىپ ءولىپ بارا جاتقان سوڭ، ەلدەسەرگە كاتاپۋلتا كنوپكاسىن باسىپ قاپ سەكىرۋدەن باسقا امال قالمايدى.

اسپاندا قانشا ۋاقىت قالىقتاپ ۇشىپ جۇرگەنىن ەلدەسەر بىلمەيدى. ويتكەنى كاتاپۋلتا كنوپكاسىن باسار كەزدە كىرەلى-شىقتىلى عانا ەسى بولادى. سودان سوڭ ەسىنەن تانىپ قالادى. قايتادان ەسىن جيعاندا، قالىقتاپ ءالى دە ۇشىپ كەلە جاتقانىن كورەدى. ءبىر ۋاقىتتاردا تومەنگى جاقتان جەر بايقالادى. بۇل قاي ماتەريك بولدى ەكەن دەپ ءۇڭىلىپ قاراۋمەن بولادى، ءوز ەلىنىڭ قالالارىنا ۇقسامايتىن، اۋماعى وراسان زور، ۇيلەرى ءزاۋلىم ۇلكەن كەرەمەت ءبىر قالا كورىنەدى. ول ءبىزدىڭ الماتى. بۇدان كەيىن نە بولعانى وقۋشىعا بەلگىلى. تاعدىر ەلدەسەردى مەنىڭ بالكونىما، مەنىڭ ءدال ۇستىمە اكەپ توپ ەتكىزىپ قوندىرادى.

 

* * *

ءبىر كۇنى مەن ەلدەسەرگە گۋلليۆەر تۋرالى ايتتىم. وسىنداي دا وسىنداي، بۇدان ءۇش ءجۇز جىل شاماسى بۇرىن ءۇندى مۇحيتىندا اعىلشىن ەلىنىڭ ءبىر كەمەسى اپاتقا ۇشىرايدى. ادامدارى سۋعا باتادى. سولاردىڭ ىشىنەن گۋلليۆەر دەيتىن بىرەۋىن تولقىن شالا جانسار كۇيدە ءبىر قۇرلىق ارالعا شىعارىپ تاستايدى. سويتسە ول ارال ەرگەجەيلىنىڭ ەلى ەكەن. گۋلليۆەر بىرنەشە اي سوندا ءومىر ءسۇرىپ تالاي قىزىق ۋاقيعالاردى باستان كەشەدى. كەيىن ەلىنە قايتىپ كەلگەسىن كورگەن بىلگەندەرىن اڭگىمەلەپ ايتىپ بەرەدى. ءسىزدىڭ ەل تۋرالى ءبىزدىڭ ەستىپ-ءبىلۋىمىز، مىنە، سودان دەدىم.

ەلدەسەر مەنىڭ اڭگىمەمدى دەن قويا تىڭداپ الدى دا:

– مەن بۇل ۋاقيعانى بىلەم، – دەدى.

– قايدان بىلەسىڭ!

– بۇل ۋاقيعا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىندا جازىلعان. بىراق بىزدە ونى گۋلليۆەر دەمەيدى، تاۋ ادام دەپ اتايدى. ەلىمىزدىڭ ورتالىق قالاسى ميلدەندودا تاۋ ادامعا ورناتىلعان عاجايىپ ەسكەرتكىش بار. ەسكەرتكىشتىڭ ۇلكەندىگى شامامەن ءدال ءسىزدىڭ بويىڭىزداي.

مەن ءۇشىن بۇل تاڭقالارلىق جاي بولدى.

 

4

ەلدەسەردى ۋىزداي جاس جىگىت بولار دەپ ويلاعانىم دۇرىس ەكەن. ءوز ەسەپتەرى بويىنشا ونىڭ جاسى ەكى ءجۇز وتىزىنشى ايعا اياق باسىپتى. ەرگەجەيلى ەلىنىڭ استاناسى ميلدەن قالاسىندا مۇعالىمنىڭ سەمياسىندا تۋعان. اۋەلدە ءجۇز ون ايلىق مەكتەپتە وقىعان. ودان سوڭ بزي-ءدىڭ ەسەپ-فيلولوگيا تارماعىن بىتىرگەن. بزي دەگەندەرى ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت ءتارىزدى ەڭ جوعارى وقۋ ورنى بولسا كەرەك. ەلدەسەر ۇيلەنبەگەن بويداق ەكەن.

– ەلىڭدە سۇيەتىن قىزىڭ بار ما؟ – دەسەم.

– بار، – دەيدى.

– ادەمى مە؟

– وزىمە ۇنايدى.

ەلدەسەر ماعان جاقسى ەرمەك، سەرىك بولۋمەن قاتار، پىكىرلەس دوسىم بولۋعا اينالدى. اقىل ويعا العىر، وتە سەزىمتال جان. نە تۋرالى بولماسىن سابيدەي ادال ويلاپ، ادال توپشىلايدى. ول ەكەۋمىز تۇستەن كەيىنگى ۋاقىتىمىزدى نەگىزىنەن دەمالۋعا ارنايمىز. ەلدەسەر ءۇشىن دەمالۋدىڭ تاماشا جولى تابىلدى. ءبىزدىڭ ۇيدە بالالارىم شومىلاتىن كىشكەنە ۆاننا بار. سونى تاڭەرتەڭ بالكونگا شىعارام دا، تولتىرا سۋ قۇيام. كۇننىڭ قىزۋىمەن ول سۋ ءتۇس قايتقانشا جىلىپ، جىپ-جىلى بولادى. كەيدە كۇن وتە ىستىقتا ىسىپ تا كەتەدى. ەلدەسەر شەشىنىپ تاستايدى دا، سول سۋدا راحاتتانىپ شومىلادى. بەينە ءبىر اكۆاريۋمعا سالىپ قويعان بالىق ءتارىزدى و شەتىنەن ءجۇزىپ بۇ شەتىنە، بۇ شەتىنەن ءجۇزىپ و شەتىنە بارادى.

ابدەن شومىلىپ بولعان سوڭ، سىرتقا شىعادى دا، بالكوننىڭ ىپ-ىستىق تاس ەدەنىندە دەنەسى جەز قۇمانداي قىپ-قىزىل، كۇپ-كۇرەڭ بوپ كۇنگە قاقتالادى دا جاتادى. كارا تەڭىزدىڭ جاعاسىندا دومالاعاننان ءبىر كەم ەمەس.

كەشكى ۋاقىتتى كوبىنەسە، اڭگىمەمەن وتكىزەمىز. تەلەۆيزور قارايمىز. ء«سىزدىڭ ەلدە تەلەۆيزور بار ما؟» – دەپ سۇرايمىن. «بار. بىزدەگى تەلەۆيزور ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋلارمەن كورسەتەدى» – دەيدى.

 

* * *

ءبىر كۇنى ەلدەسەر:

– تاۋ اعا، ماعان قالانى ارالاتىپ كورسەتسەڭىز قالاي بولادى؟ – دەپ، ءوتىنىش جاسادى.

– جارايدى، كورسەتەيىن.

وسىنىڭ ءبارىن مەن ەلدەسەرگە ءتۇسىندىرىپ ايتتىم.

وسىلاي دەپ ايتارىمدى ايتسام دا، ويعا قالدىم. ونىڭ سەبەبى مىناۋ ەدى. ەلدەسەر جونىندە ءبىر ادامعا ءلام-ميم دەپ ايتقان جوقپىن. جۇرتپەن سوڭعى كەزدە، جالپى، از ارالاسام. كەڭسەدە قىزمەت ىستەمەيمىن. تۆورچەستۆولىق ەڭبەكپەن عانا شۇعىلدانىپ، باسقانىڭ بارىنە قولىمدى سىلتەپ قويعان جانمىن. ەلدەسەر تۋرالى ەلپەڭ قاعىپ ەشكىمگە ايتا قويماۋىما ءبىرىنشى سەبەپ وسى.

ەكىنشى سەبەپ، مەن بۇل كەزدە وتە ءبىر تىعىز جۇمىستىڭ ۇستىندە وتىر ەدىم. سونى بىتىرمەيىنشە ەشقايدا قيا باسىپ شىقپاۋدى، ەشكىممەن ارالاسپاۋدى وزىمە مىندەت ەتىپ قويعام.

ەلدەسەر جايلى بىرەۋگە بىردەمە دەپ ايتار بولسام، ول جانە بىرەۋگە ايتادى جانە بىرەۋ جانە بىرەۋگە ايتادى. ادامداردىڭ اۋەسقويلىعى قانداي ەكەنى ماعان جاقسى ءمالىم. وتىز تىستەن شىققان ءسوز تاباندا وتىز رۋلى ەلگە جايىلادى. سودان سوڭ، قازىرگىدەي ۋاقىتىم تاپشى كەزدە ماعان تىنىشتىق بولا ما؟ اينالايىن، كورسەتشى، سەنىڭ ۇيىڭدە تينىمدەي ەرگەجەيلى بار دەيدى عوي، – دەپ تانيتىن، تانىمايتىندار قاپتاپ، شۇبىرىپ كەلە باستاماي ما؟ ىستەپ جاتقان جۇمىسىم، ودان سوڭ قالماي ما ءبىر دالادا؟

وسىنىڭ ءبارىن مەن ەلدەسەرگە ءتۇسىندىرىپ ايتتىم. ازىرشە سەنىڭ باسقا جۇرتقا ءمالىم بولماي تۇرا تۇرعانىڭ ماقۇل دەدىم. بۇعان ول بىردەن كەلىستى. ءتىپتى، قۋانا كەلىستى. جۇرتقا ءبىر كورىنگەن سوڭ، وزىنە دە مازا قالمايتىنىن ول دا جاقسى بىلەدى.

ال قالانى ارالاپ كورۋگە قۇشتار بولساڭ، ونىڭ ءبىر امالىن تابايىق،– دەدىم.

مەنىڭ وڭاي-وسپاق پورتفەلىم بار. ءارى پورتفەل، ءارى چەمودان ورنىنا ۇستايمىن. ەلدەسەردى كوشەگە سونىڭ ىشىنە وتىرعىزىپ الىپ شىقپاقشى بولدىم. استىنا ءوزىنىڭ ءبىر ورىندىعىن قويىپ، جايعاستىرىپ وتىرعىزام. ءدال تۇسىنان سامولەتتىڭ يلليۋميناتور تەرەزەسى تارىزدەندىرىپ كىشكەنتاي تەسىك تەسەم. سودان سوڭ پورتفەل ۇستاعان ادام بوپ جايىمەن كوشە ارالاپ كەتىپ بارا جاتام. ەلدەسەر بولسا تۇسىنداعى ويىق تەرەزەدەن ءبارىن كورىپ وتىرادى.

بۇل اقىلىم ەلدەسەرگە ۇنادى. تەك پورتفەلدى تەسە باستاعانىمدا:

– تاۋ اعا، سۋ جاڭا پورتفەل ەكەن. بۇلىنەتىن بولدى-اۋ، – دەپ اياۋشىلىق ءبىلدىردى.

مەن قالجىڭ-شىنىن ارالاستىرىپ:

– ءتايىرى، پورتفەل دەگەن ول نە، بۇيىم با؟ دوس كوڭىلى ءۇشىن بۇدان دا زور قۇرباندىققا بارۋعا بولادى، – دەپ جاۋاپ بەردىم.

– تاۋ اعا، ءسىز وتە مەيىربان ادامسىز. ءتىرى بولىپ ساۋ جۇرسەم، ماعان ىستەگەن جاقسىلىقتارىڭىزدى قالاي دا قايتارۋعا تىرىسىپ باعارمىن.

 

***

مىنەكەي سارى پورتفەلدى قولىما سالاقتاتا ۇستاپ كوشەگە شىعىپ كەلەم. ونىڭ ىشىندە نە بارىن وقۋشى بىلەدى. مەن بىلەم. باسقا ەشكىم بىلمەيدى. ادەتتەگىشە، ولاي-بىلاي قاتتى شايقاماي، تىنىش ۇستاۋعا تىرىسام پورتفەلىمدى. شايقاسام، ەلدەسەردىڭ باسى اينالىپ قۇلاپ قالۋى مۇمكىن عوي. وقتا-تەكتە وڭاشالاۋ جەردە توقتايمىن دا، پورتفەلىمنىڭ اۋزىن اشىپ، ەلدەسەرگە: «حال قالاي؟» دەيمىن. ول باس بارماعىن كورسەتەدى. ونىسى «حال مىعىم» دەگەنى.

كەلە جاتقانىم كومسومول كوشەسىنىڭ بويى. كوممۋنيست پروسپەكتىسىنە جەتىپ، ورگە قاراي بۇرىلدىم. جازۋشىلار وداعىنىڭ كەڭسەسىنە باس سۇقپاعانىما ءبىرتالاي ۋاقىت وتكەن ەدى. «نە جاڭالىق بار ەكەن؟» دەپ ويلادىم دا، كىرە شىقپاق بولدىم. ەسىك الدىندا ءتورت-بەس ادام توپتالىپ تۇر. ىشتەرىندە سايقىمازاق قالمۇقان. شەتتەرىنەن قول بەرىپ امانداسىپ جاتىرمىن.

– سەن، نەمەنە،  پورتفەل ۇستايتىن  بولعانبىسىڭ؟ – دەپ  قالمۇقان بىردەن مەنىڭ كولىمداعى پورتفەلىمە نازار اۋداردى.

– ە، ۇستاسا نەسى بار؟

بۇل ءبىر جاڭالىق ەكەن. ىشىندە نە بار؟

– نە دەيسىڭ، اقشا دا. قالمۇقان قارقىلداپ كۇلىپ الدى.

– اقشا دەيمىسىڭ؟ كورسەتشى؟

– نەمەنە، اقشا كورمەگەن بە ەدىڭ؟

– بۇل پورتفەلدىڭ ىشىندە نە بار ەكەنىن مەن كورمەي-اق ايتام. ال ايت؟

– مۇنىڭ ىشىندە جاماتۋعا اپارا جاتقان ەسكى باتەڭكەڭنەن وزگە تۇك تە بولسا، بۇيىرماسىن.

قالمۇقاننىڭ اۋزىندا تىنىم بولماعان جەردە كولىندا دا تىنىم جوق. ول دەرەۋ مەنىڭ پورتفەلىمە جارماسا باستادى. ءىشىن اشىپ كورسەت دەيدى. مەن ونىڭ قولىن كاعىپ جولاتپايمىن. قالمۇقاننىڭ بايقاعىش تىمىسكى كوزى پورتفەلدىڭ بۇيىرىندەگى تەسىكتى بايقاپ قالدى.

– ءوي، مىناۋ تەسىگىڭ نە؟ جاپ-جاڭا پورتفەلدى ءبۇلدىرىپ، ادەيى تەسكەنبىسىڭ؟

– شارۋاڭ بولماسىن.

– ەي-ەي، توقتاشى. تەسىكتەن بىردەڭە جىلتىراپ كورىنەدى. پورتفەلىڭنىڭ ىشىنە تىشقان كىرىپ كەتكەننەن ساۋ ما ءوزى؟

– ەگەر بىلگىڭ كەلسە، مەن شىنىن ايتايىن – بۇل پورتفەلدىڭ ىشىندە سەن ءتارىزدى ءتىرى ادام وتىر. كورسەتسەم، تالىپ جىعىلار ەدىڭ. سوندىقتان دا كورسەتپەيمىن.

قالمۇقان دا، ونىڭ قاسىنداعى باسقا ادامدار دا مەنىڭ بۇل ءسوزىمدى قالجىڭ دەپ ۇقتى. ەشكىم ءمان بەرمەدى. جابىسقاق قالمۇقاننان تەزىرەك قۇتىلعانشا اسىق بولىپ، كەڭسەگە دە كىرمەستەن تارتىپ وتىردىم.

قالانى ابدەن شارشاعانشا ارالاپ كايتتىم.

5

سىرت ەسىكتىڭ كوڭىراۋى جەدەلدەپ شىر-شىر ەتتى. جۇگىرىپ شىقسام، پوچتا تاسۋشى. تەلەگرامما ۇسىنادى. وقىسام سەمەيدەن، ايەلىمنەن. «بەسىندە سامولەتپەن شىعامىز، سەكسەن بەسىنشى رەيس». بەسى ەرتەڭ.

بۇل حاباردى ەلدەسەرگە ايتتىم. ەلدەسەر ابىگەرلەنىپ قالعانداي بولدى. ونىسى تۇسىنىكتى. ءبىر ۇياداعى ەكى بالاپانداي ول ەكەۋمىز بىرىمىزگە-ءبىرىمىز باۋىر باسىپ، ىڭ-شىڭى جوق وڭاشا وقشاۋ تىرشىلىككە ابدەن ۇيرەنىپ ەدىك. ەندى مىنە تۇرمىستىڭ قالىپتاسقان اعىنى بۇزىلايىن دەپ وتىر. الداعى ۋاقىتتا جاعدايىم قالاي بولادى دەپ ويلامايدى، تولقىمايدى دەيمىسىڭ.

مەن بولسام مۇحتار مەن اليدەن قاۋىپتەنەم. ول ەكەۋى ءالى اقىل-سانا كىرە قويماعان سابيلەر. ەلدەسەردى كورەر بولسا، ولار ونى وزدەرىندەي ءتىرى جان دەپ، ءتىپتى دە ويلامايدى. قۋىرشاق دەپ ويلاپ، باسسالۋلارى داۋسىز. جانە قاي ءبىر جونىمەن باسسالادى. مەن الام، مەن الام دەپ تالاسىپ اپتەر-داپتەر بولادى. ءسويتىپ تينىمدەي بەيشارانى كوكپار ەتىپ تارتقىلاپ، ءولتىرىپ قويۋلارى ابدەن مۇمكىن عوي.

ماگازيننەن ءبىر اعىلشىن كۇلىبىن ساتىپ اكەلدىم. الگىنى كابينەتىمنىڭ ەسىگىنە ورناتتىم. كىرگەن، شىققاندا ىلعي دا ساقتانىپ بەكىتىپ جۇرمەكشىمىن. مۇحتار مەن ءالي وزدىكتەرىمەن مۇلدە باسىپ كىرە المايتىن بولسىن دەگەنىم.

سامولەت كەلەر ۋاقىتتا تاكسي الىپ اەروپورتقا باردىم. بالالارىم مەنى كورىپ تومپانداپ جۇگىرىستى. ساعىنىپ كالىپتى. ولاردى مەن دە ساعىنعان ەدىم. ءماز-ءمايرام قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ جاتىرمىز.

ەكى بالام دا مارقايىپ وسە تۇسكەن. كۇنگە كۇيىپ قارايىپ توتىققان. ۋاقىتتارىنىڭ كوپشىلىگىن اشىق اۋادا ەرتىستىڭ جاعالاۋىندا وتكىزگەندەرى ءبىلىنىپ تۇر.

تاكسيمەن ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىرمىز. ەكى بالام بۇل ساپاردا كورگەن-بىلگەندەرىن، ناعاشىلارىنىڭ قولىنان نە ءىشىپ، نە جەگەندەرىنە دەيىن بىلدىرلاپ ايتىپ كەلەدى. مەن ولاردىڭ وزدەرىن عانا ەمەس، ءتاتتى تىلدەرىنە دەيىن ساعىنعانمىن. قۇلاعىمدى تاقاتا توسىپ تىڭدايمىن. تەك ايەلىم عانا ءبىر ءتۇرلى تومسارىڭقى. كوزدەرىن توڭكەرە قاراپ:

– ءبىز جوقتا ءبىر اي بويى نە كوردىڭ؟ جۇدەپ قالعان جوقسىڭ با؟ – دەيدى.

شىنى ما، مىسقىلى ما، ءتۇسىنۋ قيىن. ءاي، وسى ايەلدەر-اي! ءىش قاتپارىندا نە بۇعىپ جاتقانىن ءبىلىپ كور.

– مەن قازىر ۇيدە جالعىز ەمەسپىن، ءبىز ەكەۋمىز،– دەدىم.

– ول كىم تاعى؟

– قاسىمدا بىرەۋ بار سەندەر كەتكەلى بەرى ول ەكەۋمىز بىرگە تۇرىپ جاتىرمىز.

– ايەل مە، ەركەك پە؟

– ەركەك بولات تا. سەندەر كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە ماعان سەرىك بولايىن دەپ، اسپاننان قۇداي جىبەرىپتى.

– نە دەيدى؟

– راس ايتام. عاجايىپ ادام. بويىنىڭ ۇلكەندىگى ءبىر سۇيەم...

– وسى سەن مەنىمەن قوسىلعان كۇننەن بەرى ءبىر دۇرىس سويلەپ كورگەن جوقسىڭ.

– ءدال وسى جولعى ءسوزىمنىڭ دۇرىستىعىنا ءباس تىگۋگە بارمىن.

وسى ءتارىزدى اڭگىمەمەن ۇيگە كەلدىك. قالتامنان كىلت الىپ، سىرتقى ەسىكتى اشىپ جاتىرمىن. كىردىك.

جايعاسىپ بولعان سوڭ، ايەلىمدى اس ۇيگە وڭاشا الىپ باردىم دا، ەلدەسەردىڭ جايىن تۇگەل ايتىپ بەردىم. ول جىمىڭ-جىمىڭ كۇلەدى، سەنبەيدى. راس بولسا كورسەتشى دەپ، تاعات قىلماي اسىعادى.

ايەلىمدى كابينەتكە ەرتىپ كىردىم. ەسىكتى بالالار كىرمەس ءۇشىن دەرەۋ كىلتتەپ جاۋىپ الدىم. ەلدەسەر كورىنبەيدى.

– ەلدەسەر، قايداسىڭ؟ مىنا جەڭگەڭ كەلدى.

ۇيشىكتىڭ توكىمدەي ەسىكشەسى سىرت دەپ اشىلىپ، ەلدەسەر شىعا كەلدى. ايەلىمنىڭ كوزدەرى شايتان كورگەندەي باقىرايىپ كەتىپتى.

– تاۋ جەڭگە، سالاماتسىز با؟ ات-كولىك امان كەلىپ قالدىڭىزدار ما؟ – دەدى ەلدەسەر ايتار ءسوزىن كۇنى بۇرىن جاتتاپ العانداي تاق-تاق ەتىپ.

ايەلىمدە تاڭىرقاۋدان ەس قالمادى. ەلدەسەردىڭ سانالى ءتىرى جان ەكەنىنە ول ءالى دە سەنبەي تۇر.

– بەردى، مىناۋ ءبىر كەرەمەت قوي. ادام قۇساپ كادىمگىدەي اپ-ايقىن سويلەيدى.

– ادام قۇسابىڭ نە؟ مەن ساعان ايتتىم عوي...

– بەردى، وڭباي كەتەيىن، ادام ەمەس. سەن بۇل عاجاپ ويىنشىقتى قايدان الدىڭ، ا؟

– وي، سەن ۇعامىسىڭ، ويىنشىق بولسا، سويلەي مە؟

– تاۋ جەڭگە، مەن ويىنشىق ەمەسپىن.

ەلدەسەردىڭ ءتىرى جان ەكەنىنە ايەلىمنىڭ كوزى ارەڭ دەگەندە جەتكەندەي ءبولدى.

 

***

ەلدەسەر ءبىر كۇنى ءولىم اۋزىنان قالدى.

كابينەتىمدە جۇمىس ىستەپ وتىردىم دا، از عانا ۋاقىتقا شىعىپ ەسىكتى كىلتتەمەي كەتتىم. قايتا قايتىپ كەلسەم، الگىندە عانا ءوز بولمەلەرىندە تىپ-تىنىش ويناپ وتىرعان ءالي مەن مۇحتار كوكتەن تۇسكەندەي وسىندا، ەلدەسەر تۇراتىن ۇيشىكتى قۇلاتىپ بۇزىپ تاستاعان. ۇيشىكتىڭ شاتىرى ءبىر جاقتا، قابىرعالارى ءبىر جاقتا جايراپ جاتىر. الدەنەگە تالاسىپ، جۇلقىلاسىپ، شۇرقىراسىپ جاتقان ەكى بۇزاقىنىڭ ۇستىنە كەلدىم. سويتسەم تالاسىپ جاتقاندارى ەلدەسەر ەكەن. جاسى كىشى مۇحتار ونى ەكى قولىنا قىسىپ ۇستاپ، كەۋدەسىنە باسىن العان. ءالي ودان تارتىپ الماقشى بولادى. مۇحتار كىشكەنە بولعانمەن شاقار، شىر-شىر ەتىپ بەرمەيدى.

– وي، وي، ولتىردىڭدەر، تاستاندار! – دەن، اقىرىپ جىبەردىم. ەلدەسەردى قولدارىنان جۇلىپ الىپ قاراسام، بىلق-سىلق: بەت-ءجۇزى، موينى، قولدارى قانتالاپ، قىپ-قىزىل بولعان. ايتەۋىر، ەش جەرى سىنباعان، قيراماعان ءتارىزدى. كەۋدەسىندە جانى بار. ديۆانعا شالقاسىنان جاتقىزدىم دا ەكى قولىن ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن سوزىپ جاساندى تىنىس بەرە باستادىم. مۇرنىنا ءمۇساتىر سپيرت يىسكەتىپ، ارەڭ دەگەندە ءتىرىلتىپ الدىم.

مۇحتار مەن ءالي اڭ-تاڭ.

– پاپا، سەن بۇل ويىنشىققا نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟ – دەيدى.

– اقىماقتار، بۇل ويىنشىق ەمەس، ءتىرى ادام. ەندىگى ءارى بۇعان ءتيۋشى، جولاۋشى بولماڭدار، – دەپ ء الي مەن مۇحتاردى كابينەتىمنەن قۋىپ شىقتىم.

6

ساعات تاڭەرتەڭگى توعىزدى سوققان كەزدە بۇكىل ەلىمىزدەگى سەكىلدى الماتىداعى ۇلىلى-كىشىلى مىڭ سان مەكەمەلەر وزدەرىنىڭ قاجىرلى ەڭبەك كۇندەرىن باستايدى. دارەجەلەرى، ءارى الاتىن جالاقىلارى، ىشەتىن تاماق، كيەتىن كيىمدەرى ارقالاي، بىراق ماقساتتارى ءبىر مىڭ سان قىزمەتكەرلەر ەسەلەگەن جىگەرمەن قۇلشىنا كەلىپ، ارقايسى ءوزىنىڭ تيەسىلى جۇمىس ورىندارىنا وتىرادى. مىڭ سان قالام جورعالاپ، مىڭ سان تەلەفون شىلدىرلاپ، كادىمگى وزىمىزگە تانىمال كەڭسە ءومىرى، كەڭسە تىرشىلىگى باستالادى.

قۇيىنداي ۇيتقىعان وسى ءومىر اعىنىنا بۇگىن مەن دە ارالاستىم. ساعات ءدال توعىزدى ۇرعان كەزدە استاناداعى ەڭ بيىك مارتەبەلى كەڭسەنىڭ بىرەۋىنە تەلەفون سوعىپ، اۋەلى ءوزىمنىڭ جەر بەتىندە بار جوعىمدى ءبىلدىردىم. سودان سوڭ «توراعاسىنىڭ ءوزى مەنى قابىلداۋىن وتىنەمىن، ماڭىزدى شارۋام بار» دەدىم.

مەن تەلەفون سوققان كەڭسە – رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ كەڭسەسى ەدى.

ار جاقتان جاستاۋ ەركەك داۋىسى ەستىلدى. پرەزيدەنتتىڭ كومەكشىسى بولۋعا كەرەك.

– شارۋاڭىز قانداي شارۋا؟ – دەپ سۇرادى.

– كەشىرىڭىز، مەن ونى پرەزيدەنتتىڭ وزىنە عانا ايتپاقشىمىن.

ورتا قول تورەلەردىڭ مۇندايدا شىر ەتىپ جابىرلەنە كالاتىنى بولۋشى ەدى. مىناۋ ونداي ەمەس ەكەن. «جارايدى، بالەن ۋاقىتتا كەلىڭىز» دەپ پرەزيدەنتتىڭ قابىلدايتىن مەرزىمىن ايتتى.

لاۋازىمى جوعارى كەڭسەلەرگە مەن ءوزىم كوپ جولامايمىن. بىرىنشىدەن، شارۋام بولا بەرمەيدى. ەكىنشىدەن، زاۋىدە ءبىر ءىسىڭ ءتۇسىپ بارا قالساڭ، قاجەت دەگەن ادامىڭا بىردەن ەنە قويۋ قيىن. قابىلداۋ بولمەدە كەزەك كۇتىپ وتىرىپ قالاسىڭ. مۇنداي كۇتۋ كەيدە تىم ۇزاققا سوزىلادى. ماعان وسىنىسى ۇنامايدى.

ءوزىمدى-ءوزىم، قولىمنان كەلگەنىنشە، تارتىپكە باۋليتىن اداممىن. پرەزيدەنت كەڭسەسىنە ءدال ايتىلعان ۋاقىتتا جەتىپ كەلدىم. ويلاعانىمداي بولدى، قابىلداۋ كۇتىپ وتىرعان ءبىراز ادام بار ەكەن. شەت جاقتان مەن دە جايعاستىم. ءدال قاسىمدا جۋان قارىن، شوڭ جەلكە بىرەۋ. پىسىناپ، تەرلەپ، موينى باسىن قول ورامالىمەن سۇرتكىلەپ، مازاسى كەتىپ وتىر. ءسال قيمىلداپ قوزعالسا، استىنداعى شيبۇت ورىندىق دىردەكتەپ سىقىر-سىقىر ەتەدى. سىناتىن بولدىم-اۋ دەپ، جىلاپ ارىز ايتقانداي بولادى.

مىنە، كەزەك ماعان كەلدى. تەسىك ءبۇيىر سارى پورتفەلىمدى قولىما ۇستاپ كىردىم، كابينەتكە. پورتفەلسىز كىرۋىمدە ماعىنا جوق. قوس قابات ەسىكتىڭ ار جاعىنان تاي شاپتىرىم ۇزىن كابينەت كورىندى. بىلقىلداق قالىڭ كىلەمىنىڭ ۇستىمەن تورگە جەتكەنشە ءبىرتالاي ۋاقىت وتەدى. ساۋلەتتى زور كابينەت قانشا تاككاپپار بولساڭ دا ءوزىڭنىڭ تۇككە تۇرمايتىن ۇساق ادام ەكەنىڭدى ۇعىندىرىپ تاستاعانداي بولادى.

پرەزيدەنت موسقال جاستاعى ادام. ورنىنان تۇرىپ، ستولىنان بەرى تامان شىعىپ، قول بەرىپ، ىلتيفاتپەن قارسى الدى. جاسى دا، لاۋازىمى دا ۇلكەن بولا تۇرىپ كىشىپەيىل مىنەز كورسەتتى. ۇناپ قالدى. جۇمساق كرەسلوعا شوگە ءتۇسىپ جايعاسىپ وتىردىم. پرەزيدەنت مەنىڭ كىم ەكەنىمدى اتى-ءجونىمدى ءبىلىپ وتىر ەكەن. بىردەن نە شارۋامەن كەلدىڭ دەمەي، اۋەلى ادەبيەت جاعدايىن اۋزىنا الدى. جازۋشىلار، حالدەرىڭ قالاي؟ نە جازىپ جۇرسىڭدەر؟ دۇنيەگە نەندەي جاقسى كىتاپتار كەلىپ جاتىر؟ حالتۋرششيك جازۋشىلار ازايدى ما؟ جوق، الدە، ارام شوپتەي قاۋلاپ كوبەيىپ كەلە مە؟ جاستاردىڭ جاي-جاعدايى قالاي، ەشكىم ولاردى رەنجىتپەي مە؟ – دەگەن سەكىلدى كادىمگى ءوزىمىز بەن ءوزىمىز اڭگىمەلەيتىن شىنايى تىرشىلىك ءسوزىن باستاپ الىپ جونەلدى. مەن بۇنىسىنا ءسۇيىندىم.

الدەن ۋاقىتتان سوڭ عانا:

– نە شارۋامەن كەلىپ ەدىڭ؟ – دەدى.

– كەلگەن شارۋام ءبىر وعاش شارۋا، – دەدىم دە، ايتا باستادىم. ونىم ەلدەسەردىڭ جايى. باستان اياق تۇگەل باياندادىم. يت تويعان جەرىنە، ەر تۋعان جەرىنە دەگەندەي سوڭعى كۇندەرى ەلدەسەردىڭ ەلىن ويلاپ اڭساي بەرەتىنى، وتانىنا قايتۋدىڭ ءبىر جولى تابىلماس پا ەكەن دەپ، ارمان ەتەتىنىن، قازاقستان ۇكىمەتىنەن سوعان جاردەم تىلەيتىنىن ايتتىم.

– ول ءوزى قازىر قايدا، سەنىڭ ۇيىڭدە مە؟

– جوق، وسىندا.

پورتفەلىمنىڭ اۋزىن اشتىم دا، ەلدەسەردى الىپ شىقتىم. پرەزيدەنت ستولىنىڭ ۇستىنە قويۋعا باتپاي، قولىمدا ۇستاپ وتىردىم. ەلدەسەر سىپايى ءيىلىپ سولەم بەردى.

پرەزيدەنتتىڭ جۇزىندە تاڭىرقاۋدان گورى قىزىقتاۋ باسىم. ەلدەسەردى ستولىنىڭ ۇستىنە قويۋدى ءوتىندى. سودان سوڭ دارەجەسى وزىمەن تەڭ سىيلى اداممەن سويلەسكەندەي، سىپايىلاپ سويلەسە باستادى. ەرگەجەيلى ەلىنىڭ جاي-جاعدايىن قازبالاپ كوپ سۇرادى.

پرەزيدەنتتىڭ ەڭ سوڭىندا ايتقانى:

– مەن ءسىزدىڭ ماسەلەڭىزدى تاياۋ كۇندەردىڭ ىشىندە شەشىپ بەرۋگە تىرىسارمىن. ەلىڭىزگە امان-ساۋ قايتۋ ءۇشىن قولدان كەلگەن جاردەمنىڭ ءبارىن ىستەيمىز.

ولجاعا باتقان ادامداي كوڭىلدەنىپ قايتتىق.

 

7

 مازاسىز كۇندەر، مازاسىز ساعاتتار باستالدى. ەلدەسەر جايلى حابار لەزدە بۇكىل كالاعا جايىلىپتى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تەلەفونىندا تىنىم جوق. قاپتاپ ادامدار كەلە باستادى. كوپشىلىگى گازەت-جۋرنال قىزمەتكەرلەرى، تىلشىلەر. ەلدەسەردەن دە، مەنەن دە مازا كەتتى. ىستەپ جاتقان جۇمىسىم جايىنا قالدى.

عىلىم اكادەمياسىندا پرەسس-كونفەرەنتسيا بولدى. ەلدەسەرگە كوپتەگەن سۇراقتار بەرىلدى.

ودان سوڭ جازۋشىلار ۇيىندە، جۋرناليستەر ۇيىندە ەلدەسەرمەن كەزدەسۋلەر بولدى. كەزدەسۋلەردىڭ سوڭىنان ەرگەجەيلى كوسموناۆتىڭ قۇرمەتىنە قوناقاسى بەرۋ – ءىشىپ جەۋ.

بۇل جۇرتتى قويساڭشى، بۋرىلدانىپ العان سوڭ دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتادى، ەشتەڭەمەن ساناسپايدى. ەلدەسەردى ءدال وزدەرىندەي كورەدى. ونىڭ تينىمدەيلىگىن ەسىنە المايدى،   ء«ىش-ءىش» دەپ زورلايتىنىن كايتەرسىڭ. ىشپەسە وكپە ايتادى.

كاي بىرەۋلەر ەلدەسەرگە كونياكتى وزدەرى ىشەتىن ريۋمكاداي ريۋمكامەن ۇسىنادى. ءبىز ءۇشىن ويماقتاي كورىنەتىن ريۋمكا ەلدەسەر ءۇشىن شەلەكپەن تەڭ ەكەنىن ەسكەرمەيدى. كىسى شەلەكتەپ كونياك ىشە الا ما؟

– ۋاقا ەمەس، ءىشسىن. ءبىز شىن كوڭىلىمىزدەن ۇسىنىپ وتىرمىز، – دەيدى زورلىقشىلار.

جازۋشىلار وداعىندا بەرىلگەن قوناقاسى ەلدەسەرگە اۋىر سوقتى: ء«زام-ءزام سۋىن» جەك كورمەيتىن ەكى جاس اقىن ەكى جاقتان قورشاي وتىرعان ەكەن. قىزا كەلە زىقىمىزدى ابدەن شىعاردى. «كوسموناۆت جولداس، كەتتىك»، – دەپ، ريۋمكالارىن توڭكەرىپ، قادالۋمەن بولادى.

ەلدەسەر كوڭىلشەك جان، ىشكىسى كەلمەسە دە وتىنگەن ءسوزدى قيا المايدى.

ىشىمدىك يت جامان عوي، تىزگىنىڭدى ءبىر تارتىپ السا، وڭايلىقپەن قايىرىم بەرمەيدى. ەلدەسەر ءبىرازدان سوڭ قاتتى قىزىپ قالدى. مانا كەش باستالعاننان موماقان تىنىش وتىر ەدى. ەندى جەلپىنىپ نە بولسا سوعان قارقىلداپ كۇلەتىندى شىعاردى. جۇرت سوزىنە ارالاسقىش بولىپ الدى. ول جۇرت تاماقتانىپ وتىرعان ستولدىڭ ۇستىندە مەنىڭ وڭ جاعىمدا وتىرعان. ورنىنان ءالسىن-ءالسىن تۇرىپ كەتىپ، اركىمنىڭ الدىنا ءبىر بارىپ، قيسالاڭداپ، «كەشىرىم ەتىڭىز» دەپ، بۇرىن بايقالماعان نەبىر وعاش مىنەزدەر كورسەتە باستادى. ارا-تۇرا قۇلاعىنا سىبىرلاپ:

– ەلدەسەر، نە بولعان ساعان؟ ءوزىندى-ءوزىڭ ۇستاساڭشى، ۇيات بولادى، – دەيمىن.

– تاۋ-اعا، قۇپ بولادى، ۇستايمىن.

ستولدىڭ ەكىنشى جاعىندا بىزبەن بەتپە-بەت ك. دەگەن جازۋشى ايەلىمەن وتىر. ك-ءنىڭ ايەلى بەتىنەن نۇرى تامعان، كوزدەرى ويناقشىعان تارتىمدى سۇلۋ ادام. ەلدەسەر ءبىر كەزدە سونىڭ الدىنا بارىپ باسىن سانمەن ءيىپ سالەمدەسىپ:

– كەشىرىڭىز، سىزبەن تانىسۋدى وزىمە زور باقىت سانار ەدىم، – دەمەسى بار ما؟

مەن ك-ءنى وتە جاقسى بىلەم، بارىپ تۇرعان قىزعانشاق ادام. ايەلىن جۇرتتان قىزعانعاندا جارىلىپ ءولىپ كەتە جازدايدى. ەلدەسەردىڭ قىلىعىنا جامان ساستىم. ك. وعان ايەلىن قىزعانىپ ءبىر سويقان ىستەمەسە جارار ەدى دەپ ويلادىم. ايەل بولسا ەشقانداي ابىرجىمادى. كۇلىمسىرەگەن جۇزبەن ەلدەسەرگە سۇق قولىنىڭ ساۋساعىن سوزىپ ۇسىندى. تىرناعىنا قىزىل بوياۋ جاعىلعان سۇيىرىكتەي اسەم ساۋساقتى ەلدەسەر قادالىپ ءسۇيىپ جاتىر. ابيىر بولعاندا، قىزعانشاك ك. كەرەمەتتەي ۇستامدىلىق كورسەتتى. ول داعى جايباراقات كۇلىمسىرەپ قاراپ وتىرا بەردى.

ەرتەسىندە ەلدەسەرگە: تۇندە قوناقاسىنىڭ ۇستىندە وسىنداي-وسىنداي ىڭعايسىز مىنەز-قىلىقتار كورسەتتىڭ»، – دەسەم، بىلمەيدى. «تاۋ اعا، جۇرتتىڭ كوڭىلىن قيماي – ىشە بەرەم دەپ ماس بوپ قاپپىن. نە ىستەپ، نە قويعانىمنىڭ ءبىرى ەسىمدە جوق» دەيدى.

بۇدان كەيىنگى قوناقاسىلاردا ول ىشىمدىكتى تاتىپ المايتىن بولدى.

ەلدەسەردى موسكۆا شاقىرتىپ جاتىر.

– ەلدەسەر دوسىم، قۋانا بەر. ەندى ۇزاماي ەلىڭە قايتاسىڭ، – دەدىم.

– كوزىڭىز انىق جەتە مە؟

-         جەتكەندە قانداي؟

ءبىر توپ ادام بولىپ ەلدەسەردى كەشكى ۇشاقپەن سامولەتكە شىعارىپ سالىپ قايتتىق.

– تاۋ اعا، ءتىرى بوپ جەر باسىپ جۇرسەم، ءسىزدىڭ جاقسىلىقتارىڭىزدى ەشۋاقىتتا ۇمىتپايمىن، – دەپ، ول مەنىمەن جىلاسىپ اجىراستى.

 8

ارادا، ەكى-ءۇش جىل وتكەندە تەلەگرامما الدىم. «وتانىما قايتاتىن بولدىم. ءسىزدى جان-تانىمەن ءسۇيىپ، قۇرمەتتەۋشى ەلدەسەر» دەپتى.

... ارادا ەكى اي ءوتتى. كۇز كەزى، ىستىق قايتقان، قالادا تۇرۋ، جۇمىس ىستەۋ جازداعىداي ەمەس، ەداۋىر جەڭىلدەگەن. ءبىر كۇنى ۇيدە تەك ءوزىم كابينەتىمنىڭ تەرەزەسىن ايقارا اشىپ تاستاپ جازۋ جازىپ وتىر ەم. كەنەت جىلاپ ويانعان بالاداي تەلەفون وقىس شىلدىر ەتە قالدى.

– بۇل رەسپۋبليكالىق سىرتكى ىستەر مينيسترلىگىنەن. بىزگە تەز كەلىپ كەتسەڭىز، – دەيدى.

– ماقۇل،– دەدىم دە ترۋبكانى ءىلىپ قويدىم. «سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مەندە نە شارۋاسى بار؟ شەت ەلدىڭ بىرەۋىنە ەلشى ەتىپ جىبەرگىلەرى كەلە مە؟»

«نەگە شاقىردى ەكەن؟» دەپ ىنتىق بوپ كىدىرىسسىز كەلدىم. مينيستر ءوزى وتىر. كۇلىمدەگەن جۇزبەن قارسى الدى.

– سوقپاقباەۆ جولداس، سىزگە وزگەشە ءبىر ەلدەن كەلگەن شاكىرۋ بار. ءبىر اي مەرزىمگە قوناق بولىپ قايتۋعا شاقىرادى. قالاي، باراسىز با؟

– قاي ەلدەن؟

– ءوزىڭىز قاي ەلدەن بولار دەپ ويلايسىز؟ مەن يىعىمدى قومپاڭ ەتكىزدىم.

– شاقىرۋ سىزگە ەرگەجەيلى ەلىنەن كەلىپتى، – دەدى مينيستر.

– ەرگەجەيلى ەلىنەن؟

– ءيا.

مەن بىردەن ەلدەسەردى ەسىمە الدىم. «ە، بۇل سونىڭ ءىسى ەكەن عوي» دەگەن وي باسىمدا جارق ەتە قالدى.

– شىن ايتاسىز با؟

مينيستر مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.

– مىنە، قىزىق. ءسىزدى قالجىڭداسۋعا شاقىردى دەيسىز بە؟ اڭگىمەنىڭ شىن ەكەنىن بىلگەن سوڭ:

– ەگەر بارۋ مۇمكىن بولسا، بارايىن، – دەدىم.

-         وندا دايىندالىڭىز، اۋەلى موسكۆاعا باراسىز. ساپارىڭىزدىڭ ەگجەي-تەگجەيىمەن سوندا تانىساسىز.

سامولەتپەن موسكۆاعا كەلدىم. مىنە، سسرو سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە وتىرمىن. شەگەتىن ساپارىمنىڭ سىپات ەرەكشەلىگى مۇلدە وزگەشە. سوناۋ باياعى زامانداعى گۋلليۆەردەن كەيىن، ەرگەجەيلى ەلىنىڭ توپىراعىنا اياق باسقالى وتىرعان ەكىنشى «الىپ» ادام مەن ەكەم. گۋلليۆەردەن كەيىن ەشكىم وندا بارىپ كورگەن ەمەس. ويتكەنى، ەرگەجەيلى ەلىندە سول ەرتە ۋاقىتتا زاڭ بار كورىنەدى. ول زاڭ بويىنشا، الىپتار ەلىنىڭ، ياعني، ءبىز ءتارىزدى ەلدەردىڭ ءبىر ازاماتىنا ەرگەجەيلى ەلىنە، ال ەرگەجەيلى ەلىنىڭ بىردە-ءبىر ازاماتىنا الىپتار ەلىنە بارۋعا تىيىم سالىنعان. ول زاندى كىمدە-كىم بۇزسا، ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. ەرگەجەيلى ەلىنىڭ وزگە دۇنيەمەن ەشقانداي قارىم-قاتىسى، بايلانىسى بالماي كەلۋى سوندىقتان ەكەن. الگىدەي زاڭ بارىن بىلگەن سوڭ مەن شوشىپ قالدىم.

– بارعان سوڭ، ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ جۇرمەيمىن بە؟ – دەدىم.

– جوق، قورىقپاۋىڭىزعا بولادى، – دەپ جاۋاپ بەردى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندەگى جولداستار. سويتسەم، مەنى قوناققا شاقىرۋ ماسەلەسىن ەرگەجەيلى مەملەكەتىنىڭ ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋ ورنى – ۇلتتىق سوۆەتتىڭ ءوزى قاراپ شەشىپتى. مەن سونىڭ ارنايى قاۋلىسى بويىنشا شاقىرىلعان ەكەم.

ەكى كۇن سامولەتپەن ۇشتىم. ودان سوڭ ۆەرتولەتكە وتىردىم. كۇندىزگى ۋاقىت، اسپان اشىق. تەرەزەدەن كوز سالىپ قاراپ كەلە جاتىرمىن. استىمدا شەتسىز-شەكسىز كوك تەڭىز. ءۇندى مۇحيتى. ءبىر زاماندا گۋلليۆەر مىنگەن جەلكەندى كەمە وسى مۇحيتتىڭ وسى تۇسىندا اپاتقا ۇشىراعانى ەسىمە كەلەدى. ول كەزدە سامولەت، ۆەرتولەت تۇگىل موتورلى كەمەنىڭ ءوزى جوق ەدى.

كەنەت مەنىڭ ويىمدى ۇشقىشتىڭ:

– ەرگەجەيلى ەلىنىڭ سامولەتتەرى، – دەپ داۋىستاعان ءۇنى ءبولىپ جىبەردى. تەرەزەگە ۇڭىلە ءتۇسىپ قارايمىن. سامولەت ءتارىزدى ەشتەڭە كورىنبەيدى. تەك الدىڭعى جاقتان ۇلكەندىگى تىرناداي ونشاقتى اق قۇس ەكى قاتار بوپ ۇشكىلدەنە ساپ تۇزەپ ۇشىپ كەلەدى. سويتسەم، ەرگەجەيلى سامولەتتەرى وسىلار ەكەن. ءبىزدى قارسى الىپ، قوشامەت كورسەتۋگە ۇشىپ شىعىپتى. بەس-بەستەن ەكى توپقا ءبولىنىپ، ۆەرتولەتتىڭ ەكى جاق قاناتىنان تىزىلە قورشاپ الدى. كابينادان ۇشقىشتىڭ باستارى قىلتيىپ كورىنەدى.

تاعى ءبىراز ۇشقان سوڭ كوك تەڭىزدىڭ ورتاسىنان اۋماعى ۇلكەن ارال كورىندى. ەرگەجەيلى ەلى وسى دەپ حابارلادى ۆەرتولەت كومانديرى. مەنەن جەرگە تۇسۋگە دايىندالۋىمدى ءوتىندى. ۆەرتولەت قونبايدى، قونۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. جەرگە قاراي شۇباتىلىپ ۇزىن ءجىپ ساتى تاستادى. مەن سونىمەن تۇسۋگە ءتيىسپىن. موسكۆادا بىرنەشە رەت جاتتىققانىم بار. مىنە ءتۇسىپ كەلە جاتىرمىن. مەن ءتۇسىپ بولعان سوڭ ۆەرتولەت ءجىپ-ساتىنى جيناپ الادى دا، ىزىنشە كەرى قايتادى. ءدال ءبىر ايدان سوڭ، مەنىڭ بۇل ەلدە قوناق بولۋ مەرزىمىم بىتكەن كەزدە، قايتا ورالدى. تاعى دا جەرگە قونباي، اۋەدە قالىقتاپ تۇرىپ، تومەن قاراي شۇبالتىپ ءجىپ-ساتى تاستايدى. مەنى بۇل ەلدەن سولاي الىپ جونەلەدى.

شاعىن ەرگەجەيلى ەلىنىڭ ەڭ زور اەرودرومدارىنىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس. وڭ جاق، سول جاعىم قاز-قاتار ءتىزىلىپ قونىپ وتىرعان كوپ سامولەتتەر. ەرگەجەيلى ەلىنىڭ سامولەتتەرىنىڭ ۇلكەندىگى، شامامەن قازداي. سىرت تۇلعا كورىنىسى زۋلاپ ۇشىپ كەلە جاتقان قارلىعاشقا ۇقسايدى.

مەن سوڭىنان بۇل سامولەتتەردىڭ قالاي ۇشىپ قوناتىنىن كوردىم. كادىمگى قۇس ءتارىزدى جەردەن بىردەن جىلدام تىكە كوتەرىلىپ ۇشادى، جەرگە تىكە قونادى. ولاردىڭ ۇشىپ-قونۋى ءۇشىن ارنايى اەرودرومنىڭ بولۋ-بولماۋى شارت ەمەس.

ەرگەجەيلى ەلىندە سوعىس سامولەتتەرى اتىمەن جوق. ونىڭ سەبەبىن وقۋشى اڭگىمەنىڭ كەيىنىرەك تۇسىنان بىلەتىن بولادى.

مەن تۇسكەن الاڭ اينانىڭ بەتىندەي تەپ-تەگىس، جىپ-جىلتىر مۇزدىڭ ۇستىندە تۇرعان ءتارىزدىمىن. العاشىندا مەن بۇنى ءمارمار كوك تاس بولار توسەلگەن دەپ ويلاپ ەدىم. سويتسەم، اسفالتتارىنىڭ ءوزى وسىنداي ەكەن. ايتۋلارىنا قاراعاندا، بەرىكتىگى تاستان دا مىقتى. وڭايلىقپەن توزبايدى.

تۋرا بەت الدىمدا وتە ءبىر ادەمى ستيلمەن سالىنعان ەكى قابات اەروۆوكزال ءۇيى. ونىڭ قاسىندا مەنى قارسى الۋعا جيىلعان قارا قۇرىم قالىڭ توپ. كوبى – اق كيىمدىلەر. بارلىعى قولدارىنا بىردەڭەلەر ۇستاپ العان، سويتسەم، ولارى گۇل ەكەن.

قالىڭ توپ ماعان كاراي قوزعالدى. ارالارىنان بىرەۋ سۋىرىلىپ شىقتى دا جۇگىردى. نەگە جۇگىرىپ كەلە جاتقانىن ۇعا الماي، قارادىم دا تۇردىم. ابدەن جاقىن كەپ قالعاندا بايقاپ تانىدىم. ەلدەسەر! مەنىڭ ەلدەسەر دوسىم.

شىنايى ساعىنىسىپ كورىسكەندە قالاي بولاتىنى بەلگىلى عوي. ەكەۋمىز دە ارسالاڭداپ ءماز بولىپ كۇلە بەرەمىز. ەلدەسەر مەنىڭ ۋىسىمدا تۇر. قۇشىرلانا قىسىپ جۇرەگىمە باسامىن.

– ەلدەسەر، بارمىسىڭ، امانبىسىڭ؟ – دەيمىن.

– بارمىن، امانمىن. ءسىزدى كورگەنىمە شەكسىز باقىتتىمىن.

موسقال جاستى، دەنە تۇلعاسىنان بىتىمىندەگى ادەمىلىكتى ءالى جوعالتپاعان، سۇڭعاق بويلى، كەلبەتتى ەرگەجەيلى قالىڭ توپتىڭ الدىندا وقشاۋىراق كەلەدى. بۇل – ەرگەجەيلى ەلىنىڭ باسشىسى، اتاقتى جاسابول پرەزيدەنت ەكەن. جاسابولدى مەن سىرتتاي (ەلدەسەردىڭ ايتۋىنان) وتە جاقسى بىلەم. ەلدەسەر مەنىڭ قولىمدا تۇرعاندا ول تۋرالى كوپ ايتقان، دانىشپاننىڭ دانىشپانى رەتىندە جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاپ، دارىپتەگەن. «ە، سول دانىشپان جاسابول وسى ەكەن عوي».

مەن ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالدىم دا، باسىمدى بىرنەشە قابات ءيىپ، ىلتيپاتپەن سالەم بەردىم. وسى كەزدە قايدان جەتىپ كەلگەنىن بىلمەيمىن، ءۇستى اشىق قارا ماشينا جاسابول ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا پايدا بولا كەتتى. جاسابول مەن ەلدەسەر ارتقى ەسىكتەن ماشينانىڭ ىشىنە كىردى. سول كەزدە و عاجاپ، ماشينانىڭ ارتقى ەكى ادام (ەكى ەرگەجەيلى) وتىرۋعا ارنالعان قورابى ماشينانىڭ وزگە دەنەسىنەن ءبولىنىپ، تىك جوعارى قاراي كوتەرىلە باستادى. جىپكە بايلاپ ۇشىرعان شار ءتارىزدى. قوراپتىڭ استىڭعى جاعىنداعى كوتەرگىش-تىرەۋىش قىلدىرىقتاي جىڭىشكە سىم. سالماعى اجەپتاۋىر قوراپ پەن ونىڭ ۇستىندەگى ەكى ەرگەجەيلىنى الگى جىڭىشكە سىمنىڭ قالاي مايىسپاي كوتەرەتىنىنە ادام تاڭقالادى.

قوراپ كوتەرىلگەننەن كوتەرىلىپ مەنىڭ بويىممەن شامالاس دەڭگەيگە جەتىپ توقتادى. ماعان ەندى تىزەرلەپ وتىرۋدىڭ قاجەتى بولماي قالدى. قوراپ كوتەرىلگەن سايىن ورنىمنان مەن دە كوتەرىلە بەردىم. ەندى مىنە تىكەمنەن-تىك تۇرمىن. جاسابول مەن ەلدەسەردىڭ بويى مەنىڭ بويىممەن تەڭەستى. سولاي تۇرىپ جاسابول مەنىڭ بۇل ەلگە كەلۋىمدى قۇتتىقتاپ ءسوز سويلەدى. ەرگەجەيلى حالقى مەنى كورۋگە قۇشتار ەكەنىن، وزدەرىنىڭ ەرجۇرەك باتىر ۇلدارى ەلدەسەرگە مەنىڭ ىستەگەن جاقسىلىق-قامقورلىعىمدى ەشۋاقىتتا ۇمىتپايتىنىن; ۋاقىتىمدى بۇل ەلدە كوڭىلدى وتكىزىپ قايتۋىما بار جاعدايدى جاسايتىندارىن ايتتى. جاسابولدان كەيىن مەن سويلەدىم. ءسوزىمنىڭ سوڭىن:

– ەرگەجەيلى حالقىن باقىتقا جەتكىزۋشى دانىشپان كوسەم جاسابول جاساسىن! – دەپ، ايقاي سالعان ۇرانمەن اياقتادىم.

ەلدەسەر مەنىڭ ءار ءسوزىمدى ەرگەجەيلى تىلىنە اۋدارىپ تۇرعان. سوڭعى ءسوزىمدى اۋدارماي بەتىمە باجىرايا قارادى.

– مەن بولدىم، اۋدار، – دەدىم.

– ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدى ءسىزدىڭ جابىرلىگىڭىز كەلە مە؟

– قالايشا؟

– پەندەنى كوزىنە ماقتاپ قولپاشتاۋ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ داستۇرىندە وتە ۇيات ماسەلە. جابىرلەپ تىلدەگەنمەن بىردەي سوكەت كىلىق.

مەن ءارى ساسىپ، ءارى قىسىلىپ قالدىم.

– ويباي، وندا اۋدارما! – دەدىم.

9

مەنىڭ مارتەبەمە قۇرمەتتى قاراۋىل قويىلعان ەكەن. سونىڭ الدىنان وتتىك. مەن جاياۋ ءوتتىم. ەلدەسەر مەن جاسابول الگى سول قارا ماشينانىڭ ۇستىندە قوراپ-مۇنارادا تىكەلەرىنەن تىك تۇرعان قالىپتارى مەنمەن كاتار ءجۇرىپ وتىردى.

ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە. مۇندا قۇرمەتتى قاراۋىلدى اسكەردەن قويمايدى ەكەن. ءتىپتى ەركەك تە ەمەس. كىلەڭ جاس، ادەمى قىزداردان قويادى ەكەن. كيىمدەرى بىردەي: اق كوفتا، قوڭىر يۋبكا. قولدارىنا مىلتىق ەمەس، ءبىر-ءبىر شوق گۇل ۇستاعان.

ەرگەجەيلى ەلىندە اسكەر اتىمەن جوق تەك ءتارتىپ ساقتاۋىن باقىلايتىن، قىلمىسكەرلەردى ۇستاپ جازالايتىن اداپسولار (اداپسو – بىزدەگى ميليتسيا ءتارىزدى مەكەمە) عانا بار. بۇعان كۇشى مىعىم جاس جىگىتتەر قابىلداندى ەكەن.

ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىن، وسى كۇنگى ەرگەجەلى ەلىندە عىلىم مەن تەحنيكا عاجاپ وركەندەگەن. ەڭبەكتى جەڭىلدەتۋگە ارنالعان مىڭ ءتۇرلى ماشينالار كورەسىز. ونەر تابۋ، جاڭالىق اشۋ بۇل ەلدە اسا قۇرمەتتەلەدى.

مەنى قارسى الۋعا بايلانىستى ءسان سالتانات بۇكىل ەلگە تەلەۆيزور ارقىلى كورسەتىلىپ، راديودان بەرىلىپ جاتتى.

*    *    *

يمپەريانىڭ استاناسى ميلدەندو قالاسىندا ىشىنە ەلۋ مىڭ ەرگەجەيلى سياتىن جابىق ستاديون بار ەكەن. ماعان رەزيدەنتسيا (قوناق ءۇي) رەتىندە سونى دايىنداپتى. ودان باسقا ىڭعايلى عيمارات تابىلماعان.

اەروپورتتان ميلدەندو قالاسىنا دەيىن ونشا قاشىق ەمەس كورىنەدى. بۇكىل ەلدە مەنى كوتەرەرلىكتەي ماشينا بولماعان سەبەپتى پرەزيدەنت جاسابول مەنەن كەشىرىم ءوتىنىپ، استاناداعى رەزيدەنتسياما جاياۋ ءجۇرىپ بارۋىما تۋرا كەلەتىنىن ايتتى. مەن بۇعان قۋانا-قۋانا كەلىcتىم. بىرىنشىدەن، جاياۋ ءجۇرۋدى سۇيەتىن اداممىن، بۇعان ەشتەڭەم قۇرىمايدى. ەكىنشى – بۇل وتە قولايلى ەكەنىن ايتتىم.

ايناداي جارقىراپ سوزىلعان وقتاي ءتۇزۋ اسفالت جول. جول – مىڭ ەكى، شامامەن، ەلۋ-الپىس سانتيمەتردەي. مەنىڭ قىسىلماي ەركىن ادىمداپ جۇرۋىمە بولادى. جول ۇستىندە بۇل كەزدە ءبىر قىبىر ەتكەن كارا جوق. ءجۇرىستىڭ ءبارىن تىيىپ تاستاعان. تەك مەنىڭ الدىمدا بەس مەتردەي جەردە پرەزيدەنت ماشيناسى جول باستاپ كەلەدى. ماشينانىڭ الگىندە اسپانداپ كوتەرىلگەن ارتقى قورابى ورنىنا قايتا تۇسىرىلگەن.

كۇن اشىق، جىلى. بۇل ەلدە قازىر جايماشۋاق كۇزدىڭ كەزى بولۋ كەرەك. جولدىڭ ەكى جاق قاپتالى سارى الا ءتۇستى ادەمى كىلەم توسەپ تاستاعانداي. جەمىسى ماۋەلەگەن باۋلار، تاقتا-تاقتا باۋشالار، ويدىم-ويدىم سىناپتاي جارقىراعان ءموپ-ءمولدىر اينا كولدەر. مەن عاجاپ ءبىر ويىنشىق دۇنيەنى نەمەسە تەاتر ساحناسىنا ارناپ ىستەلگەن اسەم دەكوراتسيانى ارالاپ كەلە جاتقانداي اسەر الام. وڭ جاعىندا اسفالت جولمەن جارىسىپ، دومبىرانىڭ قوس ىشەگىندەي تەمىرجول. ونىمەن جولاۋشى پويىزى زىرلاپ كەتىپ بارادى وتىز شاقتى اسەم ۆاگوندارى بار. جولاۋشىلار تەرەزەلەرگە جاپىرلاي جابىسىپ، ماعان تاماشالاپ قارايدى. قولدارىن بۇلعاپ قوشامەت كورسەتەدى. مەن دە قول بۇلعاپ جاۋاپ قايتارام.

ءبىر جەردە قاۋىن قاربىز جيناپ جۇرگەن شارۋالار كەزىكتى. قاۋىن-قاربىزدارىنىڭ ۇلكەندىگى قويدىڭ قۇمالاعىنداي. ەڭ زور دەگەنى تۇيەنىڭ

قۇمالاعىنداي. ءبىر ەرگەجەيلى شارۋا ەڭ ۇلكەن دەگەن قاربىزدى قۇشاقتاپ

مىقشيا كوتەرىپ الىپ، ماعان قاراي جۇگىردى. شىڭكىلدەي ايقايلاپ، بىردەڭەلەر

ايتادى. ءبىزدىڭ قولىمىزدان ءدام تاتا كەتىڭىز دەيتىن ءتارىزدى. مەن ەڭكەيىپ

قاربىزدى الدىم. ورتاسىنان قاق ءبولىپ قاراسام، قىزىلدىعى قانداي. جەپ

كورسەم، سىزگە وتىرىك، ماعان شىن بالداي. بالداي ەمەس-اۋ، بالدىڭ ناق ءوزى. مەن

وسى ءومىرىمنىڭ ىشىندە ءدال مۇنداي ءتاتتى قاربىز جەپ كورگەن ەمەن.

 

وزەن بويلارىندا قوي، ەشكى، سيىرلار جايىلىپ ءجۇر. كولدەردە ءجۇزىپ جۇرگەن مىڭ سان قاز-ۇيرەك. ال ۇيرەك-قازدارى ءبىزدىڭ كارا شىبىن شامالاس.

جول بويى شوعىر-شوعىر دەرەۆنيالار. ءار ءۇي ءوز الدىنا وقشاۋ. ۇيلەرىنىڭ سىرتىن اقپەن بوياپ، جۇمىرتقاداي جارقىراتىپ قويادى ەكەن. توڭىرەگى سايالى باۋ. «شىركىن، ءومىر وسىلاردىكى ەكەن-اۋ» دەگەن وي باسىما مىقتاپ ورنادى.

ءبىر دەرەۆنيا جولدىڭ ءدال ۇستىندە ەكەن. اسفالت جول دەرەۆنيانى قاق جارىپ وتەدى. الگىگە كەپ قالعانىمدا، تاۋىق-قازدار كاڭقىلداپ، مالدار ۇركىپ، يتتەر ءۇرىپ، ازان-قازان بولدى. ءسىرا، مەنى قوزعالىپ كەلە جاتقان تاۋ دەپ ويلاسا كەرەك.

ءبىر كەزدە الدىمىزدان ميلدەندو قالاسىنىڭ توبەسى كورىندى. باياعى گۋلليۆەر اڭگىمەسىندە بۇل قالانىڭ سىرتى ءتورت بۇرىشتى قورعانمەن كورشالعان. ۇيلەرى سول قورعاننىڭ ىشىندە. ءبىرىن-ءبىرى كەسىپ وتەتىن باستى ەكى كوشەلەرى بار. قالعان كوشەلەرى تار، ۇيلەرى ءۇش-بەس ەتاجدى دەيتىن ەدى عوي. وسى كەزدەگى ميلدەندو گۋلليۆەر سىپاتتاعان قالاعا ەش ۇقسامايدى. جيىرما، وتىز قابات بيىك ۇيلەر، كەڭ ءتۇزۋ پروسپەكتىلەر. كوشەلەرىندە ادامنان ماشينا كوپ. قالادا جەر استىنىڭ كاتىناس جولى مەترو بار ەكەن. گۋلليۆەر ميلدەندو قالاسىندا بەس ءجۇز مىڭ تۇرعىن تۇرادى دەيتىن ەدى، قازىرگى تۇرعىن سانى بەس ميلليوننان اساتىن كورىنەدى.

قالاعا كىرە بەرىستە ءدوڭ ۇستىندە ۇلكەندىگى ءدال بىزدەي قالپاق كيگەن ءبىر الىپ ادام ەكى اياعىن جولدىڭ ەكى جاعىنا تالتايتا قويىپ، ارى قاراپ تۇر. مەن كەلە جاتقان اسفالت جول الگىنىڭ اياعىنىڭ اراسىنان وتەدى. مەن عاجاپ قالدىم. «مەنەن باسقا دا مۇندا «الىپ» بىرەۋ كەلگەن بە؟» دەپ ويلادىم. بىراق، الگى ادام قىبىر ەتىپ قوزعالمايدى. اسەم قالانى قىزىقتاپ وزگە دۇنيەنى تۇگەل ۇمىتىپ، قاراۋىلداي قازديىپ قاتقان دا قالعان.

الدىمدا كەتىپ بارا جاتقان پرەزيدەنت ماشيناسى الگىگە جاقىنداعان كەزدە توقتادى. جاسابول مەن ەلدەسەر جەرگە ءتۇسىپ جاتتى. سويتسەم، بۇل تۇرعان جانى بار ادام ەمەس، ءبىر كەزدە وسى ەلگە تاعدىر ايداپ كەلگەن گۋلليۆەرگە ەرگەجەيلى ەلىنىڭ ورناتقان ەسكەرتكىشى ەكەن. ءبىر ساعاتتاي بوگەلىپ، ەسكەرتكىشپەن تانىستىم.

عاجاپ! ادام تاڭقالاتىنداي ەرەك نارسە. گۋلليۆەر ەكى قولىن شالبارىنىڭ قالتاسىنا سالىپ، اسەم استاناعا بيىكتەن اسقاقتاي قاراپ تۇر. ەكى اياعىنىڭ اراسىنان ءوتىپ جاتقان اسفالت جول اراعىراق بارعان سوڭ قالانىڭ ەڭ باستى دا ايتۋلى پروسپەكتىسىنە اينالادى. ول پروسپەكت گۋلليۆەردىڭ قۇرمەتىنە تاۋ ادام پروسپەكتىسى دەپ اتالادى ەكەن.

ەسكەرتكىش تۇگەلدەي قولادان قۇيىلىپ ىستەلگەن. ءىش جاعى قۋىس. جانە ول قاقىراپ بوس تۇرعان قۋىس ەمەس.

گۋلليۆەر-ەسكەرتكىشتىڭ جەر باسىپ تۇرعان ەكى اياعى – سىرتقى ەكى توبىعىنىڭ  ورنىندا سوپاقشا دوڭگەلەكتەۋ ەكى ەسىك بار. الگىنىڭ بىرەۋىنەن جۇرت شۇباپ كىرىپ جاتسا، ەكىنشىسىنەن شىعىپ جاتادى. كىرگەن جۇرت قايدا بارادى؟

ەسكەرتكىش-گۋلليۆەردىڭ سيراقتارىنىڭ بويىمەن جوعارى-تومەن زىرقىراپ ءجۇرىپ تۇرعان ليفت بار. كىرگەن جۇرتتى ليفت زىر ەتكىزىپ جوعارى كوتەرىپ اكەتەدى. گۋلليۆەر ەسكەرتكىشتىڭ قارنىنىڭ ىشىنە الىپ بارادى. بۇل ارا دوڭگەلەك كەلگەن بيىك جال. وندا بالمۇزداق جەپ، تىنىعىپ وتىراتىن كافە ورنالاسقان.

زالدىڭ توبەسى ءىش جاعىنان قاراعاندا كۇمبەزدەنىپ، تارىلىپ كەلەدى دە، دوڭگەلەك اپان ۇڭگىرگە اينالادى. ول ۇڭگىر – گۋلليۆەر ەسكەرتكىشتىڭ وڭەشى. وعان كوتەرىلەتىن اينالما ساتى بار. سونىمەن ۇڭگىرگە كوتەرىلۋگە جانە ۇڭگىردىڭ ىشىنەن ارى باستىڭ ىشىندەگى قۋىسقا وتۋگە بولادى

باستىڭ ءىشى ول داعى شاعىن دوڭگەلەك زال. مۇندا ەشتەڭە جوق، بوس. تەك اۋەستەنگىش جۇرتتىڭ وسى ارادا زاڭعار بيىكتە تۇرىپ قالاعا تاماشالاپ قاراۋىنا ارنالعان. ۇلكەن استانا بۇل جەردەن الاقانعا سالعانداي سايراپ كورىنەدى. ەسكەرتكىش گۋلليۆەردىڭ ەكى كوزىنىڭ ورنىندا فورماسى كوز تارىزدەس ەكى تەرەزە. تاناۋدىڭ ەكى تەسىگىنىڭ ورنىندا ۋىلدەپ اۋا كىرىپ تۇراتىن ەكى تەسىك-جەلدەتكىش.

بۇل عاجاپ ەسكەرتكىشتى كورمەككە جۇرت يمپەريانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلەدى ەكەن.

 

 10

مىناۋ، مىنە، قالاداعى ەڭ كەڭ، ەڭ اسەم گۋلليۆەر پروسپەكتىسى. مەن پرەزيدەنت ماشيناسىنىڭ سوڭىنان ىلەسىپ كەلە جاتىرمىن. كوشەنىڭ ترانسپورت جۇرەتىن ورتا تۇسى بوس. ال ەكى جاق شەتتە بىرنەشە قاتار بولىپ تىزىلگەن قۇجىناعان حالىق. مەنى تاماشالاي كورۋگە استانانىڭ بۇكىل حالقى جينالعان ءتارىزدى.

بۇل كوشەنىڭ بويىنداعى ۇيلەردىڭ كوپشىلىگى جيىرما، وتىز قابات ۇيلەر. جيىرما قابات ءۇيدىڭ بيىكتىگى شامامەن بەس-التى مەتردەي. وتىز قابات ۇيلەر سەگىز-توعىز مەتردەي، ياعني مەنىڭ بويىمنان الدە قايدا بيىك. كوشەگە سىيماعان جۇرت قاپتاپ سول بيىك ۇيلەردىڭ شاتىرلارىنا شىعىپ العان. ۇيلەردىڭ بالكوندارىنا، تەرەزەلەرىنە شىعىپ العان ەرگەجەيلىلەر قانشاما.

ءوز تىلدەرىندە ۋلاپ-شۋلاپ بىردەڭەلەر ايتادى. مەن انىقتاپ تۇسىنبەگەنمەن قوشامەت سوزدەر ەكەنىن ابدەن جاقسى سەزىنەم. ەكى قولىمدى اسپانداتا بۇلعاپ ءبىر قولىممەن ءبىر قولىمدى قىسىپ، قوشامەتپەن جاۋاپ قايىرام.

جوعارعى جاقتاعىلار توبەمنەن قارشا بوراتىپ بۋما-بۋما گۇل شاشىپ لاقتىرادى. مەن ول گۇلدەردىڭ ءبىرازىن قۇشاعىم تولعانشا جيناپ الام دا، بيىك ۇيلەردىڭ ۇستىندە، بالكونداردا تۇرعاندارعا قايتا لاقتىرام. قىزىلدى-جاسىلدى كەرەمەت جۇپار گۇلدەر ىزىمدە ءنوپىر بولىپ توسەلىپ قالىپ جاتىر.

كوشە ءبىر كەزدە ۇلكەن ءبىر الاڭعا تىرەلىپ تۇيىقتالادى ەكەن. ىشىنە ەلۋ مىڭ ەرگەجەيلى سىياتىن جابىق ستاديون. مىنە، وسى ارادا كەڭ الاڭنىڭ قاق ورتاسىندا ۇلكەن اسەم داربازا ەسىك پرەزيدەنت ماشيناسى جاقىنداعاندا اشىلا بەردى. ماشينا توقتاماي كىرىپ بارادى. سوڭىنان مەن دە كىردىم.

جابىق ستاديوننىڭ مولشەرى قانداي ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن اۋماعى جيىرما شارشى مەتردەي، بيىكتىگى ءۇش مەتردەي ءسال ۇزىنشالاۋ توبەسى اينەك ءتارىزدى ءمولدىر زاتپەن يتارقالانىپ جابىلعان ءبىر بولمە اسەم ءۇيدى كوزىڭىزگە ەلەستەتىڭىز. مەن، مىنە، سول ءۇيدىڭ ىشىندە عاجاپتانا قاراپ تۇرمىن. الماتىداعى ءوز ۇيىمدە، ءوزىمنىڭ جۇمىس كابينەتىمدە تۇرعاندايمىن. مىناۋ قايتا جالپاق تا، كەڭ ديۆان، ورتاعا ۇلكەن ستول، جۇمساق كرەسلو قويىلعان. ەدەنگە كوزدىڭ جاۋىن العانداي ادەمى قىزىل الا جاڭا كىلەم توسەلگەن. كىرە بەرىستەگى وڭ جاق بۇرىشتا كىسى بويى اسەم شاراينا، سول جاق بۇرىشتا كيىم ىلەتىن دوڭگەلەك ءساندى ىلگىش. وسى اتالعان جيھاز-دۇنيەلەردىڭ ءبارى دە ۇلكەندىك جاعىنان كادىمگى بىزدەگىدەي. ءبىز ءتارىزدى «الىپتاردىڭ» پايدالانۋىنا ارنالىپ جاسالعان. مەنى عاجاپ قالدىرعان دا وسى ەدى. بۇنىڭ ءبارىن بۇلار قايدان الدى؟ قالاي تاسىپ جەتكىزدى؟ مىنە، وسىنى سۇراعانىمدا ەلدەسەردىڭ ايتقانى.

تاۋ اعا، بۇنىڭ ءبارىن دە ءبىز ءسىز كەلەتىن بولعان سوڭ سىزگە ارناپ، ءوز ءوندىرىس ورىندارىمىزدا جاساتتىق. ستول، ورىندىق، ديۆان-كرەسلونى وسىنداعى مەبەل فابريكاسى جاسادى. مىنا ەدەندەگى كىلەمدى كىلەم توقيتىن فابريكا توقىدى. اينانى اينا زاۆودى جاسادى. اناۋ ءسىز ۇيىقتاۋعا ارنالعان كورپە-جاستىق، ءسىز تاماق ىشەتىن ىدىس-اياقتارعا دەيىن ءبارى ءوزىمىزدىڭ شەبەرلەردىڭ ىستەگەندەرى. مەن ودان بەتەر عاجاپ قالدىم.

– سىزدەردىڭ وزدەرىڭىز مۇنشالىق كىشكەنتاي حالىق بولعانمەن، وندىرىستەرىڭىزدىڭ كۇشى، مۇمكىنشىلىگى كەرەمەت ەكەن! – دەدىم.

– امانشىلىق بولسا، ءسىز ءبىزدىڭ ەلدە بۇرىن وتكەن كەرەمەت نارسەلەردى كورەسىز.

مەنىڭ رەزيدەنتسياما جانە ونشاقتى ماشينالار كەلىپ كىردى. بارىنەن دە ەرگەجەيلىلەر ءتۇسىپ جاتىر. ايەل، ەركەگى ارالاس ەلۋ شاقتى ەرگەجەيلى جينالدى. بۇلار مينيستەرلەر، عالىمدار، بەلگىلى جازۋشىلار، ونەر قايراتكەرلەرى، قىسقاسى، ۇلتتىڭ ءسۇت بەتىنە شىعار ىعايى مەن سىعايلارى ەكەن. ارالارىندا جۇمىسشى-شارۋالارى دا بار.

وسى توپتىڭ اراسىنان تالدىرماش دەنەلى ءبىر جاس قىز قالىڭ جۇلدىزدىڭ ىشىندەگى شولپان جۇلدىزىنداي كوزگە وعاش شالىنادى. ويپىراي، پەندەنىڭ دە ءدال مۇنداي سۇلۋى بولا بەرەدى ەكەن-اۋ. الگىنىڭ ادەمىلىگىن سىپاتتاپ ايتۋعا مەنىڭ ءتىلىم جەتپەيدى. جو-جوق ەرگەجەيلى دەپ، پەندە دەپ ايتۋ لايىقسىز. ەرتەگىلەردە ايتىلاتىن حور قىزى، پەرىشتە دەگەن نارسە راس بولسا، مىناۋ سونىڭ ءدال ءوزى. ال وتىرىك بولسا، وندا الگىندەي قاجەتتى اتاۋلار تەك وسىعان، وسى قىزعا عانا بەرىلۋى كەرەك. جەر بەتىندە قور كىزى اتانۋعا، نەمەسە پەرىشتە بولۋعا لايىق بۇدان باسقا ايەل زاتى بار دەگەنگە مەن ءوزىم باسىمدى كەسىپ السا سەنبەيمىن. ءاي، سەنبەيمىن-اۋ!

مىنە، وسى سۇلۋ قىزدى سىزدەر كىم دەپ ويلايسىزدار؟ بۇل – مەنىڭ ەلدەسەر دوسىمنىڭ كالىڭدىعى ەكەن. باياعىدا ەلدەسەردەن «ەلىندە سۇيەتىن قىزىڭ بار ما؟» دەپ سۇراعانىمدا، بار دەپ ەدى عوي. سول وسى ەكەن. ەلدەسەر ونى وزگە جۇرتتان بولەكتەپ مەنىڭ الدىما ەرتىپ اكەلدى. سودان سوڭ وتە سىپايىگەرشىلىكپەن تانىستىردى. ادال دوستىڭ قۋانىشى ءوز قۋانىشىڭنان كەم بولمايدى ەكەن. مەن اسەم قىزعا ءوزىم ۇيلەنەتىندەي قۋاندىم.

– شىراقتارىم، باقىتتى بولىڭدار! ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بولىڭدار! – دەپ، اعىمنان جارىلىپ، باتامدى بەردىم.

 11

پرەزيدەنت جاسابولدىڭ اتىنان مەنىڭ كەلۋ قۇرمەتىمە قوناقاسى بەرىلدى. قوناقاسى قىزىق جاعدايدا ءوتتى.

بولمەنىڭ (جابىق ستاديوندى ەندى وسىلاي اتاعانىم ءجون بولار) ءدال ورتا تۇسىنا قويىلعان ۇلكەن ۇزىن ستول بار ەمەس پە؟ سونىڭ ءۇستى قاتارىنان تاقتا-تاقتا ەتىلىپ ءۇش الاڭعا بولىنگەن. ونىڭ ءبىرى ماعان تيەسىلى، ياعني مەنىڭ الدىمداعى داستارقانىم. جاڭا جاۋعان قاردان دا اپپاق اق داستارقاننىڭ ۇستىندە ەرگەجەيلى ەلىنىڭ نە ءبىر اتاقتى شەبەر اسپازدارى ازىرلەگەن نەشە الۋان ءدامدى تاعامدار، بوتەلكە-بوتەلكە ىشىمدىكتەر. مەنىڭ الدىمداعى شاراپ قۇيىلعان بوتەلكەلەردىڭ ۇلكەندىگى، شامامەن ءجۇز ەلۋ، ءجۇز الپىس گرامدىق. بۇنى دا مۇنداعى اينەك زاۆودىندا ارنايى مەن ءۇشىن جاساتقان ەكەن. ۇزىن ستولدىڭ ءبىر جاق شەتىندە مەن وڭاشا وتىرمىن.

ۇلكەن ستولدىڭ ورتا تۇسى، ياعني، ەرگەجەيلىلەر مەن مەنىڭ داستارقانىمنىڭ ەكى ارالىعى كەڭ الاڭ. ول دۋحوۆوي وركەستردىڭ وتىرۋىنا جانە بيگە ارنالعان. جۇرت ءىشىپ-جەۋدىڭ ارا ارالىعىندا، جۇبايلارىمەن الگى اراعا شىعىپ بي بيلەيدى. مەن ەرگەجەيلى ادامدارىنداي اسەرلى، ءساندى بيلەيتىن حالىقتى كورگەن ەمەن.

تاماقتى ماعان ۆەرتولەتپەن تاسىپ اكەلەدى. ءۇش پە، ءتورت پە ۆەرتولەت بىرىنەن سوڭ ءبىرى الماسىپ كەلەدى دە تۇرادى. مۇنداعى ۆەرتولەتتەر ۇشقاندا دارىلداپ پارىلدامايدى ەكەن. سارىماساداي ءسال عانا ىزىڭمەن كەلىپ قالادى. سودان سوڭ ۆەرتولەتتىڭ ومىراۋ تۇسىنان تومەن قاراي ەسىك اشىلادى. ەسىكتىڭ ءبىر شەتى جەرگە (ستولدىڭ ۇستىنە) تىرەلىپ، ەڭكىش كوپىر بولىپ تۇرادى.

سول كوپىردىڭ ۇستىمەن وفيتسيانتتار ماعان ارناپ ازىرلەگەن تاعامداردى ىدىس-پىدىسىمەن ۆەرتولەتتەن قولارباشا يتەرىپ سىرعاناتىپ تۇسىرەدى. مەن ءۇشىن ىسگەلگەن ءار ىدىستىڭ تۇبىندە شاريك-دوڭگەلەكتەرى بار. سول دوڭگەلەكتەردىڭ ارقاسىندا وفيتسيانت ەرگەجەيلىلەر وزدەرىنەن بىرنەشە ەسە ۇلكەن اۋىر ىدىستاردى وپ-وڭاي سىرعاناتادى ەكەن.

تاماعى جەلىنگەن بوس ىدىستاردى، شاراپتان بوساعان بوتەلكەلەردى الگىدەي ادىسپەن ۆەرتولەتكە تيەپ قايتىپ الىپ كەتەدى. بۇلايشا تەحنيكانىڭ كومەگىنە سۇيەنبەسە، مەنى كۇتىپ-سىيلاۋ بۇلارعا وڭايعا تۇسپەس ەدى.

مەنىڭ ادرەسىمە ءبىرسىپىرا قوشامەت سوزدەر ايتىلدى، توستار كوتەرىلدى. قارىزدار بوپ قالماۋعا مەن دە تىرىسىپ باقتىم.

ەرگەجەيلى شاراپتارىنىڭ ءدامى عاجاپ. ىشسەڭ، ىشە بەرگىڭ كەلەدى. ال كونياكتارى كۇشتىلىگى جاعىنان ءبىزدىڭ كونياكتارعا قاراعاندا باسەڭ بە دەپ قالدىم. بىراق ونىڭ دا ءدامى سونشالىق ۇنامدى.

قوناقاسىنىڭ سوڭىنان ميلدەندو قالاسىنىڭ ايتۋلى ارتيستەرى ونەر كورسەتتى.

 12

ەرگەجەيلى ەلى جاعاسى جايلاۋىنان كەلىپ، وڭاشا وقشاۋ جاتقان ەل ەمەس. ونىمەن كورشى جانە ءبىر كۇشتى يمپەريا بلەفۋسكۋ يمپەرياسى بار. بۇنى ءبىز باياعى گۋلليۆەر اڭگىمەسىنەن دە بىلەتىنبىز. گۋلليۆەر اڭگىمەسىنەن ءبىزدىڭ جانە بىلەتىنىمىز: بۇل اتالعان ەكى ەل ول زاماندا بىرىمەن-ءبىرى اراز. ول ارازدىق اۋەلى ۇساق نارسەدەن باستالادى. ەرگەجەيلى ەلىنىڭ يمپەراتورى جۇرتقا پىسكەن جۇمىرتقانى ۇشكىل جاعىنان جارماي، دوعال جاعىنان جارۋعا مىندەتتەپ ۋكاز شىعارادى. حالىقتىڭ ءبىر بولەگى بۇل ۋكازدى قابىلدايدى، ءبىر بولىگى قابىلدامايدى. قابىلداماعانداردى وكىمەت قۋدالاپ، ءولىم جازاسىنا كەسەتىن بولادى. قۋعىن كورۋشىلەر ەلدەن قاشا باستايدى. كورشى بلەفۋسكۋ ەلىنە ءوتىپ جان ساۋعالايدى. بلەفۋسكۋ ەلى ءزابىر-جاپا كورۋشىلەرگە قامقورلىق جاسايدى مىنەكەي وسى ءۇشىن ەرگەجەيلى ەلى بلەفۋسكۋمەن اراز بولدى. بۇنىڭ ءبارى گۋلليۆەر اڭگىمەسىندە ايتىلعان.

سودان بەرى بىرنەشە عاسىر ۋاقىت وتسە دە ەكى ەلدىڭ ارازداسۋى توقتاماپتى. ارالارىندا تالاي-تالاي قاقتىعىستار، سوعىستار بولىپ كەلگەن. تالاي مىڭ حالىق بوستان-بوسقا قىرىلعان، تالاي قالا ورتەنىپ، تالاي قازىنا تالانعان.

سوعىس پەن سوعىستىڭ ەكى ارالىعىنداعى بەيبىت كەزەڭدەردىڭ وزىندە ەل بەيشارانىڭ ىشكەن استارى بويلارىنا تارامايدى. قاناتتانىپ ءومىر سۇرگەن ءبىر كۇندەرى بولمايدى. قايدان بولسىن، قۇلايتىن جارتاس تارىزدەنىپ توبەلەرىنەن كۇندىز-ءتۇنى سوعىس قاۋپى ءتونىپ تۇرسا... ەكى ەلدىڭ ەكەۋى دە مىڭ ميلليونداي ارميا ۇستايدى. قارۋلانعان ۇستىنە جانتالاسىپ قارۋلانادى. قازىنا-بايلىق ەل يگىلىگىنە جۇمسالۋدىڭ ورنىنا قاراپ بوپ سوعىس ماقساتىنا جۇمسالىپ جاتادى. تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاس جىگىتتەر ەڭبەك ەتىپ ەل بايلىعىن مولايتۋدىڭ، اتا-اناسىن اسىراۋدىڭ ورنىنا سوعىستىڭ، كىسى ءولتىرۋدىڭ ايلا ءتاسىلىن ۇيرەنەدى. ەشكىم سوعىستان قۇتىلۋدىڭ جولىن تابا المايدى.

ءار حالىقتان ءار ءجۇز جىلدا ءبىر دانىشپان دۇنيەگە كەلەدى دەيدى عوي. سول، ءسىرا، راس بولسا كەرەك. ەرگەجەيلى ەلىنەن جاسابول دەيتىن تورسىق شەكە ۇل تۋادى. عىلىم، بىلىمگە كەرەمەت جەتىك بولادى. ول ءوزىنىڭ بويىنداعى كەمەڭگەرلىك اقىلىن، كۇش-قۋاتىن سارپ ەتىپ حالىقتىڭ باقىتتى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەسەدى. قاراپايىم ەڭبەكشىل جۇرتتىڭ، اسىرەسە، كەدەي-كەمباعالدىڭ قامىن جاسابول كوپ ويلايدى ەكەن.

جاسابول كوپ-كوپ ەڭبەكتەر جازادى. ونىڭ جازعان كىتاپتارى، سويلەگەن سوزدەرى جۇرت كوڭىلىنە قونا كەتكىش بولادى.

حالىق جاسابولدى پرەزيدەنت ەتىپ سايلايدى.

– ءبىز اۋەلى باياندى بەيبىتشىلىك بولۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. ونسىز باقىتتى بولا المايمىز، – دەيدى جاسابول پرەزيدەنت. بلەفۋسكۋ ەلىنە ءوزىنىڭ اقىلدى دەگەن مينيسترلەرىن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە جىبەرەدى. ماقسات: ارميا اتاۋلىنى مۇلدەم تاراتۋ، قارۋ-جاراقتى جويۋ.

كەلىسسوز بىرنەشە ايعا سوزىلادى. ەش ناتيجە بەرمەيدى. جانتالاسا قارۋلانۋ ەكى ەلدىڭ ەكەۋىندە دە ءورشي تۇسەدى. كەلىسسوز جۇرگىزەتىندەر ابدەن ءتىل مەن جاعىنا سۇيەنىپ ىسقاياقتانىپ العان سۋ جۇقپاس ءدىلمارلار. ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى اڭدىپ قىلت-سىلت ەتە قالۋى تىپتەن وڭاي. نەگىزگى باستى ماسەلە ەكى جاقتىڭ ەكەۋى دە كەلىسكەن بولادى اۋەلى. ال بىراق قولما-قول تالداپ شەشە باستاعاندا، الدارىندا مىڭ دا ءبىر قولدان جاساپ العان توسقاۋىل تۇرادى.

ماسەلەن، ءبىر جاق ايتادى: قارۋسىزدانۋدى اۋەلى تانكتەردى جويۋدان باستايىق دەيدى. ەكىنشى جاق بۇعان كەلىسپەيدى، شالقاسىنان تۇسەدى. جوق، تانكتەردى ەمەس، زەڭبىرەكتەردى جويۋدان باستاعان ءجون دەيدى. بۇعان انا جاق كونبەك ەمەس. وسىدان كەلەدى دە تابانداسقان تەكەتىرەس تۋادى. بىرەۋىنە بىرەۋى جول بەرگىسى كەلمەيدى. بۇنى ولار مايدالاپ «كەلىسسوزدىڭ تۇيىققا تىرەلۋى» دەپ اتايدى ەكەن.

 

*   *    *                                       

 

جانتالاسا قارۋلانۋ ەكى ەلدىڭ ەكەۋىندە دە ورشىگەن ۇستىنە ءورشىدى. ەكى الىپ يمپەريا ءبىرى مەن ءبىرى باسەكەلەسىپ، قارۋدىڭ نە ءبىر تاجال سۇمدىك تۇرلەرىن ويلاپ شىعارۋمەن بولادى.

بلەفۋسكۋ مەملەكەتى ماتو كارۋ دەيتىن جاڭا قارۋ جاسايدى. الگىنىڭ بۋلاتۋ كۇشى كەرەمەت بولسا كەرەك. ءبىر ماتو بومباسىن تاستاسا، ءبىر قالا ورتەنىپ، قيراپ جوق بولاتىن كورىنەدى.

ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن بۇل سۇمدىق قارۋدى ەرگەجەيلى ەلى دە جاساپ الادى. سوعىس قاۋپى بۇرىنعىدان دا كۇشەيەدى.

ماتو قارۋىنىڭ ءبىر سۇمدىق قورقىنىشتى جەرى ونى سىناپ جارعاندا، اۋا ۋلاناتىن كورىنەدى. ول ۋ جاندى-جانسىز تىرشىلىككە بىردەي قاۋىپتى. تاعى دا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلەدى، تاعى دا ەش ناتيجە بەرمەيدى. جاسابول «نە ءومىر، نە ءولىم» دەگەن كىتاپ جازادى. ەكى يمپەريا دا ءوز كورلەرىن وزدەرى قازىپ جاتقانىن; ەندى سوعىس بولسا، جەڭۋشى بولمايتىنىن: ەكى ەلدىڭ ەكەۋى دە بىردەي قۇريتىنىن دالەلدەيدى.

«سوعىس اپاتىنان قۇتىلۋدىڭ قازىر ەندى ءبىر عانا جولى بار – ول ءار ەل بىرەۋىنە-بىرەۋى ەشقانداي شارت قويماي، تالاپ قويماي، ارمياسىن وزدىگىنەن تۇگەل تاراتۋ، قارۋ-جاراقتى تۇگەل جويۋ، ياعني، بىرەۋىنە-بىرەۋىنىڭ سەنۋى»...

«بۇنسىز ءىس بىتپەيدى، بۇگىن بۇنى ىستەمەسەڭ، ەرتەڭ كەش بولۋى مۇمكىن» دەپ تۇجىرىمدايدى جاسابول.

مينيسترلەرى مەن ساراپشىلارىن جيناپ الىپ، ويىن ورتاعا سالادى. الداعى قولايلى دەگەن كۇندەردىڭ ءبىرىن «بەيبىتشىلىك كۇنى» دەپ بەلگىلەيدى. سول كۇنى ارميا اتاۋلىنى تاراتىپ، قارۋ-جاراق اتاۋلىنى تۇگەل قۇرتايىق دەيدى.

– ەندى سوعىس بولسا، قۇرىمايتىن ەل جوق. جانتالاسا قارۋلانۋ ءورشي ءتۇسىپ وتىرعاندا سوعىس بولمايدى دەۋگە قيسىن جانە جوق. سوندا بىلاي دا، بىلاي دا قۇريتىنىمىز انىق بولىپ شىعادى. اۋرۋى بەل الىپ ولەرىنە كوزى جەتە باستاعان ادام ەم-دومنىڭ نەبىر قاتال تۇرىنە، پىشاقتاۋدىڭ قاندايىنا بولسا دا كونەر بولار. قازىر ءبىز سول حالدەمىز. مەنىڭ ۇسىنار ەمىم – الگىدەي...

جاسابولدىڭ كوكەيگە قونىمدى ءسوزىن مينيسترلەر مەن ساراپشىلار سۇتتەي ۇيىپ تىڭدايدى.

– جارايدى، ءوز تاراپىمىزدان ارميانى تاراتتىق. قارۋ-جاراقتى جويدىق. ال بلەفۋسكۋ مەملەكەتى بۇنىڭ ءبىرىن دە ىستەگەن جوق. سوندا قالاي بولادى؟

– وندا بلەفۋسكۋ مەملەكەتى بۇكىل دۇنيەجۇزى حالقىنىڭ الدىندا وزدەرىنىڭ ناعىز سوعىسقۇمارلار ەكەنىن، بەيبىتشىلىكتىڭ جاۋى ەكەنىن اشىقتان اشىق دالەلدەگەن بولىپ شىعادى.

– ال، ەگەر، بلەفۋسكۋ يمپەرياسى بىزگە شابۋىل جاساسا قالاي بولادى؟

– بىردە-ءبىر سولداتى، بىردە ءبىر وق شىعارار قارۋى جوق ەلگە شابۋىل جاساپ باسىپ كىرۋ – ول قيىن شارۋا. بۇعان، بارىنەن بۇرىن، سول باسىپ كىرەتىن ارميانىڭ ءوزى جول بەرۋگە ءتيىستى ەمەس. ويتكەنى قارسى سولدات تا ادام، ونىڭ دا ارى بار، ۇياتى بار. الدارىنان قارسى مىلتىق كەزەنگەن ءبىر ادام كورىنبەگەن سوڭ ولار قايدا بارا جاتىرمىز، نەگە بارا جاتىرمىز دەمەي مە؟

ماسەلە تالقىلانادى. اقىرى جاسابولدىڭ ۇسىنىسى تاۋەكەلمەن قابىلدانادى. ءۇش مىڭ   التى ءجۇزىنشى ايدىڭ ون بەسى كۇنى بۇكىل ەرگەجەيلى يمپەرياسى بويىنشا ەڭ زور مەرەكە     «بەيبىتشىلىك كۇنى» بولىپ تاعايىندالادى. سول كۇنى ارميا تۇگەل تاراتىلىپ، كارۋ-جاراق تۇگەل جويىلۋعا ءتيىس. جۇرت ول كۇندى اسىعا كۇتۋمەن بولادى.

 

***

كۇتكەن كۇن كەلىپ جەتەدى. بۇل كۇنى ەرگەجەيلى يمپەرياسىندا بۇرىن-سوڭدى ەشبىر ەل، ەشبىر جەردە بولماعان عاجاپ ۇلى وقيعا بولادى. بۇكىل اسكەر كيىمىن كيگەندەر يىقتارىنداعى پوگوندارىن جۇلىپ اپ، تاباندارىنا سالىپ تاستايدى. قارۋلارىن تاسقا ۇرىپ قيراتىپ، تەمىر سىنىعىن ۇيگەندەي شومەلە-شومەلە ەتىپ ۇيەدى. وق-ءدارى ساقتالاتىن قويمالاردىڭ ەسىكتەرى ايقارا اشىلادى. جەر بەتىنە ءومىر ەمەس، ءولىم سەبۋگە ارنالعان جاشىك-جاشىك اجالدار (بومبا، سنارياد، وقتار) كوك تەڭىزگە كۇمپىلدەپ قۇلاتىلۋمەن بولادى.

پىلدەي-پىلدەي تانكتەر، كەڭىردەگى سورايعان زەڭبىرەكتەر، ولار دا قيراتىلعانى قيراتىلىپ، قيراتىلماعانى بولشەكتەنىپ، تاۋ-تاۋ بولىپ ۇيىلگەن مەتالل سىنىعىنا اينالادى.

سوسىن سامولەتتەرى جاي ازاماتتىق سامولەتكە، سوعىس كەمەلەرى جاي جۇك تاسيتىن كەمەلەرگە اينالدىرىلىپ، قايتا جابدىقتالادى.

ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ەلدە مەيرام بولادى. ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن حالىق كوشەدە بي بيلەپ، ولەڭ ايتادى. بۇل كۇندەرى اسحانا، رەستوراندار تاماقتارىن تەگىن بەرەدى. دۇكەندەر اراق شاراپتى تەگىن بوساتادى. ترانسپورت اتاۋلى تەگىن، تاكسي تەگىن. ارميادان بوساپ، جاعالارى جايلاۋلارىنان كەلىپ، ۇيلەرىنە قايتىپ بارا جاتقان سولداتتار، وفيتسەرلەر...

ءدال مۇنداي ۇلان-اسىر شاتتىق مەرەكە بۇرىن-سوڭدى ەشبىر ەل، ەشبىر جەردە بولعان ەمەس.

13

 

– ال بلەفۋسكۋ يمپەرياسى قايتەدى؟

سابىر، وقۋشىم، سابىر. قازىر ونى دا ايتىپ بەرەم. بلەفۋسكۋ يمپەرياسىنىڭ بيلەپ-توستەۋشىلەرى اۋەلگى كەزدە ەرگەجەيلى ەلىندە وسىنداي وقيعا بولعالى جاتىر دەگەنگە سەنبەيدى. بۇل انشەيىن ناسيحات ءۇشىن قاجەت، جۇرتشىلىق پىكىرىن الجاستىرۋ دەگەن مالىمدەمە جاسايدى. ال سودان سوڭ اتالمىش كۇن جەتىپ، ەرگەجەيلى ەلىندە اسكەر شىنىمەن تاراتىلىپ، قارۋ-جاراق جويىلعانىن كورگەندە، ولار نە ايتارعا بىلمەي ساسادى. ەرگەجەيلى ەلى بەيبىتشىلىك كۇنى كارساڭىندا بلەفۋسكۋگە: «وكىلدەرىڭىزدى جىبەرىڭىزدەر. بىزدە نە بولىپ، نە قويعانىن كورسىن» دەپ، شاقىرۋ جىبەرگەن ەكەن. بلەفۋسكۋدەن ءبىرتالاي ادام كەلگەن. ولار الگى شارانىڭ ءبارىن دە ءوز كوزدەرىمەن كورگەن، وزدەرى كۋا بولعان. كورگەن-بىلگەندەرىن ءوز ۇكىمەتتەرىنە ايتىپ بارعان.

بلەفۋسكۋدىڭ باسشىلارى بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان قۇپيا كەڭەستەر وتكىزەدى. اقىرىندا مىناداي مالىمدەمە جاسايدى: «ەرگەجەيلى ەلىنىڭ بۇل ىستەپ وتىرعاندارى – كوزبوياۋ. ولاردىڭ جەر استىنا سالعان قۇپيا سوعىس قالاسى، سوعىس زاۆودتارى بار. ماتو بومباسىن كوپ ەتىپ تىعىپ العان».

ەرگەجەيلى ەلىنىڭ باسشىلارى بۇنى ەستىپ كۇلەدى. جاسابول «سەنبەۋشىلىك ارازدىقتان دا – جامان» دەگەن ۇلكەن ماقالا جازدى كورشى وتىرعان ەكى ەل بىرىنە-ءبىرى سەنبەسە، باياندى بەيبىتشىلىك بولمايتىنىن، بۇنداي ساياسات قاتەر ەكەنىن دالەلدەيدى.

بلەفۋسكۋ ەلىنىڭ بيلەپ-توستەۋشىلەرى بۇعان قۇلاق اسپايدى. جانتالاسا قارۋلانۋ ساياساتى جۇرگىزىلە بەرەدى. راس، ەل ىشىندە ءبىراز تولقۋلار بولىپ، مۇندا دا اسكەردىڭ تاراتىلۋىن، قارۋ-جاراقتىڭ جويىلۋىن تالاپ ەتكەن ەكەن. ۇكىمەت ونداي تالاپ قويۋشىلاردى قۋدالاپ، ەرگەجەيلى ەلىنىڭ اگەنتتەرى، وتاننىڭ قورعانىس كۇشىنە قاستاندىق جاساۋشىلار رەتىندە قاتاڭ جازالاي باستاپتى. حالىق قامىن ويلاۋشى تالاي اسىل بوزداقتاردى اتىپ-اسىپ جوق ەتىپتى.

بلەفۋسكۋدىڭ باسشىلارى ەرگەجەيلى ەلىنىڭ ۇكىمەتى قارۋسىزدانۋ جولىندا الگىندەي باتىل قادام جاسايدى، كوز جۇمباي ەرلىككە بارادى دەپ، شىنىندا دا ويلامايتىن، بۇعان اسا زور كۇدىكپەن قارايتىن بولۋلارى كەرەك. ولار سوڭعى ۋاقىتتارى شەكارالارىن مىقتاپ بەكىتىپ الادى. ۇشقان قۇستان باسقا نە ارى، نە بەرى ءتىرى پەندەنى وتكىزبەيدى. ەرگەجەيلى ەلىمەن ەشقانداي قارىم-قاتىناس جاسامايتىن بولادى. قىسقاسى بۇكىل يمپەريانى لەپ شىقپاس تەمىر قورشاۋمەن قورشاپ الادى.

ەرگەجەيلى ەلىنە مەن قوناققا كەلگەن كەزدەگى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى جاعداي، مىنە، وسىنداي ەكەن.

 

* * *

ارميا قالاي تاراتىلىپ، قارۋ-جاراق قالاي جوعىلدى، ەرگەجەيلى ەلىنىڭ حال-تۇرمىسى گۇلدەنىپ ءجۇرىپ بەرەدى. جۇرت تۇتىناتىن زاتتار، تاعامدار كوبەيەدى، باعا ارزاندايدى. جاۋىننان كەيىن قاپتاپ وسەتىن ساڭىراۋقۇلاقتار تارىزدەنىپ جاڭا اسەم ۇيلەر تۇرعىزىلادى. اڭساعان ارماندارىنا قولى جەتكەن ەڭبەكشى ەل بەيبىت كۇننىڭ راقاتىن كورىپ، جەمىسىن تەرۋگە ءبىرجولا بەت قويادى.

مۇنداعى جۇرتتىڭ اۋزىندا ەرەكشە ارداقتالىپ اتالاتىن ءبىر ەسىم بار. ول – جاسابول. ەرگەجەيلى ەلىنىڭ وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن.

وسى كۇنگى ەرگەجەيلى ەلىندە پاتەر تاپشىلىعى دەگەن جوق. حالىق ادەمى، اسەم، كەڭ ۇيلەردە تۇرادى. ەڭبەكاقىنى مول الادى. كيىم، تاماق، تۇرمىسقا قاجەتتى مەبەل، ىدىس-اياق جانە باسقا بۇيىمدار وتە ارزان. عىلىم مەن تەحنيكا كەرەمەت دامىپ وسكەن، قول ەڭبەگى دەيتىندى بىلمەيدى، جۇمىستىڭ ءبارىن ماشينا اتقارادى.

ەرگەجەيلى ەلىنىڭ زاڭ-ءتارتىبى، كوپ جاعدايدا بىزدىكىنەن وزگەشە. مەن سونىڭ قاي بىرىنە توقتالا كەتەيىن.

پرەزيدەنتتى بۇل ەلدە ءبىرىنشى ەلباسى سانايدى. ونىڭ ورىنباسارى ەكىنشى ەلباسى. بۇل ەكەۋى ءار وتىز ايدا جاسىرىن-جابىق داۋىس جولىمەن قايتا سايلانىپ وتىرادى.

ءبىر ورىنعا بىرنەشە ادامدى ۇسىنا بەرۋگە بولادى، شەك قويىلمايدى. ۇسىنىلعانداردىڭ ىشىنەن كىم دە كىم ەڭ كوپ داۋىس السا، سول سايلانعان بولىپ تابىلادى. وتكەن جولعى سايلاۋدا، ماسەلەن، ءبىرىنشى ەلباسىلىققا جەتى ادام ۇسىنىلعان ەكەن. جاسابول ەڭ كوپ داۋىس العان.

ەرگەجەيلى ەلىندە جۇمىسشى مەن شارۋاعا قۇرمەت ەرەكشە. ولاردىڭ ومىراۋعا تاعىپ جۇرەتىن ارنايى بەلگىلەرى بار. شارۋانىڭ بەلگىسىندە ءبىر تال ماساقتىڭ، جۇمىسشىنىڭ بەلگىسىندە بالعانىڭ سۋرەتى سالىنعان. بۇلارعا نە نارسە بولماسىن كەزەكسىز بوساتىلادى. ءبىرىنشى ەلباسىنىڭ الاتىن جالاقىسى ەڭ وزات جۇمىسشىنىڭ الاتىن جالاقىسىمەن قارايلاس.

پارتيا بۇل ەلدە جوق. باسقارۋ قىزمەتىندەگى ادامداردىڭ بارلىعى تەك سايلانىپ قويىلادى. ءار كوللەكتيۆ ءوزىنىڭ جۇمىسى ءۇشىن ءوزى جاۋاپ بەرەدى. بىرەۋدىڭ ۇستىنەن بىرەۋ جوعارىعا ارىز ايتۋ، شاعىمدانۋ، ءسويتىپ ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە باسىن قاتىرىپ، ميىن شاعىپ اۋرە-سارساڭعا ءتۇسۋ كەزدەسپەيدى. بۇندا ءبارى دە اشىق ايتىلىپ، اشىق تالقىلانادى. قانداي ماسەلە بولماسىن جۇرتتىڭ جاپپاي قاتىسۋىمەن اشىق شەشىلەدى. زاۆودتىڭ جۇمىسشىلارى، مەكەمەنىڭ قىزمەتشىلەرى وزدەرىنە ۇناماعان باسقارۋشىنى كەز كەلگەن ۋاقىتتا قىزمەتتەن الىپ تاستاي الادى. ۇناتقان ادامدارىن سايلاي الادى.

قىلمىس بۇل ەلدە جوققا تاياۋ. ويتكەنى قىلمىس ىستەگەن ادام جازالانباي قالمايتىنىن بىلەدى. ەشقانداي كەشىرىم دەگەن بولمايدى. زاندارى قاتال دا، ءادىل. ەشكىمنىڭ داڭق دارەجەسىنە، وتكەندەگى قىزمەتىنە قارامايدى. ءبىر رەت ۇرلىق جاساعان ادامنىڭ ءبىر ساۋساعىن، ەكى ۇرلىق جاساعان ادامنىن ەكى ساۋساعىن شاۋىپ تاستاپ وتىرادى. كىسى ولتىرگەندى دارعا اسادى.

دارعا اسۋ جۇرت كوزىنشە، حالىقتىڭ ەڭ كوپ دەگەن جەرىندە، كوبىنەسە بازار الاڭىندا جۇزەگە اسىرىلادى. بىرەۋدىڭ ومىرىنە قاستاندىق جاساعىسى كەلەتىندەرگە بۇل مىقتى سوققى.

ەرگەجەيلى ەلىندە ءبىر اي بولعاندا، مەن كوشەدە ماس بوپ جۇرگەن بىرەۋدى كورگەن ەمەسپىن. ماس بولۋدى مۇندا ماسقاراشىلىق دەپ قارايدى. كوشەگە ماس بوپ شىقسا، ەشكىمگە ءتيىسسىن، تيىسپەسىن اپارىپ قامايدى دا، جازاعا تارتادى.

ەرگەجەيلى ەلىندە، ءبىرلى-جارىم بولماسا ايەلدەر جۇمىس ىستەمەيدى ەكەن. «بۇل قالاي؟» دەپ تاڭىرقاپ سۇراعانىمدا: «ايەلدەر ءۇي ىشىنە قارايدى، بالالارىن تاربيەلەيدى. بۇل از جۇمىس پا؟» – دەگەن جاۋاپ ەستىدىم.

ادەتتە، ءار سەميادا ەكىدەن ارتىق بالا بولمايدى ەكەن. نەمەسە ودان كوپ بالالارى بارلار وكىمەتكە سالىق تولەيدى. بالا نەعۇرلىم كوپ بولسا، سالىق تا كوپ (بۇل حالىق سانىن بەلگىلى مولشەردەن ارتىققا وسىرمەۋدىڭ شاراسى كورىنەدى).

قىزدارعا جاسى ەكى ءجۇز ون التى، ۇلدارعا جاسى ءۇش ءجۇز ون ايعا تولماي نەكەلەنۋگە رۇقسات جوق. بويداقتاردى مۇندا قاتتى قۇرمەتتەيدى. مەملەكەت ولارعا اي سايىن اقشالاي سىيلىق بەرىپ تۇرادى ەكەن.

ەرگەجەيلى ەلىندە حالىقتىڭ ءوسۋ مولشەرى تىم از. جاڭادان قالا سالىپ، ءۇي سالىپ ادامداردى سىيعىزا الماي ولارعا جۇمىس تاۋىپ بەرە الماي جانتالاسىپ جاتپايدى.

نەكەلەسۋ ءۇشىن دە ءبىرتالاي جاعداي كەرەك. بويجەتكەن قىزدار كۇيەۋگە شىقپاس بۇرىن ارنايى كۋرستان ءوتىپ، انالىق پاسا (ديپلوم) الۋى شارت. وندا (كۋرستا) ولار ءۇي ۇستاي ءبىلۋدى، تاماق ىستەۋدى، كيىم تىگۋدى، بالا كۇتۋدى، كۇيەۋىمەن سىيلاسۋدى، قوناق قابىلداۋدى، ت.ب. ۇيرەنەدى. ول كىم كورىنگەنگە بەرىلمەيدى. بەلگىلى ءبىر ماماندىققا يە بولعان، سەمياسىن باعۋعا شاماسى كەلەتىن دەنى ساۋ، اقىل ويدان كەمشىلىگى جوق جىگىتتەرگە بەرىلەدى. الدى-ارتىن ويلاماي سۇيدىك-كۇيدىك دەپ، بۇگىن نەكەلەسىپ، ەرتەڭ ىرىڭ-جىرىڭ اجىراسىپ ءجۇرۋ بۇل ەلدە كەزدەسپەيدى ەكەن.

ەرگەجەيلى ەلىندە جاس بالالارعا سوعىس ويناۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان.

 

*   *   *

ەرگەجەيلى ەلىنىڭ ماعان كورسەتكەن سىي-قۇرمەتى عاجاپ. يمپەريا جەرىنىڭ قاي بۇرىشىنا بارام دەسەم، باردىم. كىمدەرمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكىم كەلسە، اڭگىمەلەستىم. سونىڭ بارىندە ەلدەسەر دوسىم قاسىمدا بىرگە ەرىپ ءجۇردى.

ءوزىم جازۋشى بولعاندىقتان بۇنداعى جازۋشىلاردىڭ ومىرىنە باسا نازار اۋدارۋىم زاڭدى شىعار. سول تاراپىنان ازىراق اڭگىمەلەپ بەرەيىن.

ەرگەجەيلى ەلىندە بۇكىل جازۋشىنى ءبىر ورتالىققا باعىندىراتىن ۇيىم جوق. ءار ءتۇرلى باعىتتا، ءار ءتۇرلى سىپاتتا كوپتەگەن گازەت-جۋرنالدار شىعىپ تۇرادى. اقىن-جازۋشىلار، مىنە، سولاردىڭ توڭىرەگىنە توپتالادى. كىم نە جازام دەسە، ەركى. قالاماقى سول كىتاپتى ساتۋدان تۇسكەن پايدانىڭ مولشەرىنە قاراي تولەنەدى. قانداي كىتاپ بولماسىن اۋەلى از عانا تيراجبەن شىعارىلادى. جۇرت ۇناتىپ، تالاپ الىپ جاتسا، ءۇستىن-ءۇستىن شىعارىلا بەرەدى. جۇرت الماسا، ەسەلەپ باسىلمايدى.

ال ەگەر شىعارىلعان كىتاپ مۇلدەم وتپەسە، وندا بار شىعىندى اۆتور كوتەرەدى. سوندىقتان دا ءوز تالانتىنا وزدەرى سەنبەيتىن دارىنسىزدار جازۋشى بولام دەپ ويلاماق تۇگىل قيالدامايدى ەكەن.

حالىق ۇناتقان ءوتىمدى، جاقسى كىتاپتار ەسەلەپ باسىلا بەرەتىن بولعاندىقتان ودان تۇسەر پايدا كوپ. پايدا كوپ بولعان سوڭ اۆتوردىڭ الاتىن قالاماقىسى دا كوپ. تالانتتى جازۋشىلار ءبىر جاقسى كىتاپ جازىپ تا بايىپ كەتەدى ەكەن. تالاپسىزدارعا ادەبيەتكە كەلەر جول جوق.

جازۋشىعا داڭق اپەرەتىن، ماتەريالدىق جاعدايىن كوتەرەتىن جازعان كىتاپتارىنىڭ سانى ەمەس، ساپاسى. سوندىقتان دا بۇنداعى جازۋشىلار شىعارمالارىن مەيلىنشە جاقسى ەتىپ اسىقپاي، قولدان كەلەر ونەرىن بارىنشا جۇمساپ جازۋعا تىرىسادى ەكەن.

بىزدەگى ءتارىزدى كوركەم ادەبيەتتىڭ ەڭ تاڭداۋلى شىعارمالارىنا جىل سايىن سىيلىق بەرىپ وتىرۋ مۇندا دا بار. بىراق ونى كوميسسيا قاراپ شەشپەيدى. قاي كىتاپ كوپ باسىلسا، تيراجى نەعۇرلىم كوپ بولسا، سىيلىق سول كىتاپتىڭ اۆتورىنا بەرىلەدى. تالانتتى اۆتورلار مەن تالانتتى كىتاپتاردى كوتەرمەلەۋدىڭ بۇل دا ءبىر جولى.

 

14

ەلگە قايتۋىما ەكى كۇن قالعاندا ەلدەسەر مەن ونىڭ پەرىشتە قالىڭدىعىنىڭ ۇيلەنۋ تويى بولدى. توي مەنىڭ پاتەرىمدە، ياعني، جابىق ستاديوننىڭ ىشىندە ءوتىپ جاتقان. تويعا شاقىرىلعان جۇرتتىڭ سانى ون مىڭنان اسادى. ءدال مۇنداي سالتاناتتى، ءدال مۇنداي جومارت تويدى مەن ومىرىمدە كورگەن ەمەن.

بۇل دەمالىس كۇنى كۇندىز بولاتىن. تاماشانىڭ ناعىز قىزعان كەزى. جارىم-جارتى جۇرت دوڭگەلەنە بي بيلەپ، جارىم-جارتىسى ءوزارا اڭگىمە-دۇكەن قۇرىسىپ، بىرەۋلەر بيلليارد ويناپ، بىرەۋلەر ءان تىڭداپ، اركىم ۋاقىتتى وزىنشە وتكىزۋدە.

كەنەت جەردىڭ استى ءدۇر ەتە قالدى دا، ءبىز ءۇستىن باسىپ تۇرعان قارا جەر وقىستان شايقالىپ كەتتى. ءۇيدىڭ توبەسىن قۇراي بەكىتكەن كاركاس تەمىرلەر، اينەكتەر بىرنەشە جەردەن ساتىر-سۇتىر سىندى. جەر سىلكىندى. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ باسىنا كەلگەن ءبىرىنشى وي وسى ەدى. ايەلدەرىنىڭ قاي ءبىرى شىڭعىرىپ، قاي ءبىرى باقىرىپ، ەركەكتەر ۇدىرەيىسىپ، تويعا كەلگەن ون مىڭ حالىق ۇرىككەن قويداي وپىر-توپىر بولىستى. ءبىرىن-ءبىرى باسا كوكتەي جۇگىرىسىپ سىرتقا شىعىپ بارادى. جۇرتتىڭ سوڭىن الا مەن دە شىقتىم.

قالا حالقى تۇگەل ۋ-شۋ. ۇيلەرىنەن قاشىپ شىعىپ جاتقان ۇرەيلى حالىق، كەي جەردە ۇيلەر قيراپ، ءورت شىعا باستاعان. سونداي ءورت شىققان ءۇيدىڭ بىرەۋى ءبىز تۇرعان جەردەن ونشا قاشىق ەمەس، جابىق ستاديوننىڭ ءدال قاسىنان وتەتىن وزەننىڭ ارعى بەتىندە. ءورت سوندىرەتىن ماشينالار جوپەلدەمەدە كەلىپ ۇلگەرمەدى. ال ءۇش ەتاجدى كونە اعاش ءۇي ءبىرىنشى ەتاجىنان باستاپ لاپىلداپ جانىپ بارادى. ول ۇيدە تۇراتىندار نارسەلەرىن تەرەزەلەردەن لاقتىرىپ، شىرىلداپ جىلاعان بالالارىن ءورتتىڭ ىشىنەن كوتەرىپ شىعىپ، جانتالاسىپ ءجۇر. ەستەرى شىققان بوگدە جۇرت ەشقانداي جاردەم كورسەتە الاتىن ەمەس.

ىسكە مەنىڭ ارالاسۋىما تۋرا كەلدى. ەرگەجەيلى ەلىنىڭ وزەندەرى بىزدە ارىقتا اعىپ جاتاتىن سۋ شامالاس. ەكى اياعىمدى ەكى جاعاعا قويىپ، تالتايىپ تۇرا قالدىم دا، ەڭكەيىپ ەكى الاقانىممەن سۋدى جەدەلدەتە كۇرەپ الىپ، ءورت شىققان ۇيگە شاشا باستادىم. مۇنداعى ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرى وزدەرىنە قاراعاندا ۇلكەن بولادى. شاشقان سۋىم تەرەزەلەردەن ءدال بارىپ كىرىپ جاتىر. الگىندە عانا قىزىل ءتىلىن سۇيرەڭدەتىپ ۇلكەن ءۇيدىڭ ىشىندەگى زات مۇلكىمەن تۇگەل جالماپ قويماق بولعان اساۋ ءورتتىڭ تىنىسى تارىلا باستادى. ءبىرازدان سوڭ بىقسىپ سونۋگە اينالدى. مەن سوندا دا شاشا بەردىم. ءورتتى ابدەن تىپ-تيپىل ەتىپ بىراق توقتادىم.

باتىس جاقتان كوكجيەكتىڭ اسپانمەن استارلاسقان تۇسىنان وراسان زور قوپ-قويۋ قاراقوشقىل ءتۇتىن كوتەرىلىپ كەلەدى. ءورت! ءورت بولعاندا دا عاجاپ ۇلكەن ءورت. ءبۇتىن ءبىر دۇنيە ورتەنىپ، جانىپ جاتقانداي. ستاديوننىڭ قاسىنداعى بيىك مۇنارانىڭ باسىنا شىعىپ باقىلاعاندار:

– ءورت ءبىزدىڭ جەردە ەمەس، داريانىڭ ار جاعىندا، بلەفۋسكۋ ەلىنىڭ جەرىندە، – دەگەن حابار جەتكىزدى.

جۇرتتىڭ شوشىنۋى ودان بەتەر كۇشەيدى. الگىندە عانا توي-تاماشاعا بەلشەدەن باتىپ سايرانداعان حالىق ونىڭ ءبارىن ۇمىتتى. الىستاعى اپات ءورتتىڭ لەزدە قوڭىرسىق جامان ءيىسى ەندى ءبىرازدان سوڭ اۋادا بىلىنە باستادى. مۇنشاما زور ءورت نەدەن شىعۋى مۇمكىن دەپ، بۇنداعىلار بىلە الماي دال بولدى.

جاسابول ۇكىمەت مۇشەلەرى مەن ساراپشىلارىن جيىپ، تاباندا وسى ارانىڭ وزىندە، توتەنشە ءماجىلىس وتكىزدى. ءوزارا پىكىر الىسقان سوڭ بارلاۋ جاساپ ءبىلىپ قايتۋعا بلەفۋسكۋ ەلىنە بىرنەشە سامولەت جىبەرۋگە ۇيعارىم قابىلداندى.

سامولەتتەر اسا سۇمدىق جامانات حابار اكەلدى: بلەفۋسكۋ ەلىنىڭ استاناسىن تۇگەلدەي قىپ-قىزىل ءورت باسىپ كەتكەن. قالا ماڭىنداعى تەمىر جول بويلارىندا ولگەن جىلاندار تارىزدەنىپ قيراپ جاتقان سوستاۆتار. ولاردىڭ دا قايبىرى ورتەنىپ جاتىر. كەي جەرلەردى سۋ باسىپ كەتكەن. بۇرىن جوق وزەن كولدەر پايدا بولعان. ەلدەگى بۇكىل ارميا ءورت باسقان قالاعا كاراي اعىلۋدا.

بلەفۋسكۋ ەلىنىڭ اسا زور اپاتقا ۇشىراعانى ايقىن ەدى. ول اپات نەدەن بولدى؟ اسا كۇشتى جەر سىلكىنۋىنەن بولدى ما؟ جوق، الدە، باسقاداي سەبەپ پە؟ ول تۋرالى مۇنداعى وقىمىستى ماماندار ءار ءتۇرلى بولجامدار ايتىپ جاتتى.

باقىتسىزدىققا ۇشىراعان بلەفۋسكۋ مەملەكەتىنە جاردەم كورسەتەتىن توتەنشە كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيا باستىعى – جاسابول. ءبىرسىپىرا شۇعىل شارالار ىستەلە باستادى. اپاتقا ۇشىراعان حالىققا جۇك تاسيتىن سامولەتتەرمەن، كەمەلەرمەن كوپتەگەن ءدارى-دارمەك، كيىم-كەشەك، تاماق جونەلتىلىپ جاتتى. مىڭداعان دارىگەرلەر، ەمشىلەر، اۋرۋ-سىرقاۋعا جاردەم كورسەتۋگە اتتاندى.

ەكى ەلدىڭ ورتاسىنداعى تەڭىز ونشا تەرەڭ ەمەس. كوپ جەرىن مەنىڭ كەشىپ وتۋىمە بولادى. ءدال ورتا تۇستا ازداعان تەرەڭ جەر بار. ودان ءجۇزىپ ءوتىپ، بلەفۋسكۋ ەلىندە نە بولعانىن مەنىڭ دە ءوز كوزىممەن كورۋىمە بولاتىن ەدى. كورگىم كەلىپ تە ەدى. بىراق ۋاقىتتىڭ تاپشىلىعىنان وعان مۇمكىندىگىم بولمادى.

...مىنە، مەنىڭ بۇگىن ەلىمە قايتاتىن كۇنىم. ميلدەندو قالاسىنىڭ قاسىنداعى انادا ءوزىم كەلىن تۇسكەن اەرودرومدا تۇرمىن. ەرگەجەيلى ەلىنىڭ مەنىمەن قوشتاسۋعا جينالعان مىڭ سان حالقى. بويجەتكەن سۇلۋ قىزداردان قويىلعان قاراۋىل. جاسابول باستاتقان ۇكىمەت مۇشەلەرى تۇگسل وسىندا. ءوزىنىڭ جاس سۇلۋ جۇبايىمەن ەلدەسەر دوسىم دا وسىندا. ەندى جارتى ساعات ۋاقىتتان كەيىن اسپاندا ۆەرتولەت پايدا بولادى دا، تومەن قاراي سالبىراتىپ ءجىپ-ساتى تاستايدى. مەن سول ساتىمەن كوتەرىلىپ، ۆەرتولەتكە مىنەم. قوناقجاي ەرگەجەيلى ەلىمەن ەڭ سوڭعى رەت قول بۇلعاي قوش ايتىسام.

اەروپورت باسىنداعى قالىڭ جۇرتتى كاق جارا اسىعىس كەلىپ ءبىر ماشينا توقتادى. ىشىنەن جەڭىل سيدام كيىنگەن جاس ەرگەجەيلى جىگىت ءتۇستى. قولىنداگى پاكەتتى جاسابولعا تابىس ەتتى. جاسابول اشىپ وقي باستادى. پرەزيدەنتتىڭ ءجۇزى ءبىر قۋارىپ، ءبىر سۇرلانادى.

وقىپ بولدى دا، ول تىستەرىن شىقىرلاتا تىستەنىپ، ەرنىن قيسايتا قىمقىرىپ سۇلەي سوپا تۇرىپ قالدى. سودان سوڭ قاسىنداعى جۇرتقا بىردەڭە ايتا باستادى. پرەزيدەنتتىڭ نە ايتىپ جاتقانىن بىلۋگە مەن دە ىنتىزار بولدىم.

سويتسەم، بلەفۋسكۋ ەلىنەن حابار كەلگەن ەكەن. وندا ەلدى باقىتسىزدىققا ۇشىراتقان اپاتتىڭ نەدەن بولعانى جازىلعان. سوڭعى ۋاقىتتا بلەفۋسكۋ يمپەرياسىنىڭ باسشىلارى استانا تۇرعان جەردىڭ استىنان ماتو بومباسىن جاسايتىن زور قۇرىلىس – زاۆود سالعان كورىنەدى. سول زاۆودتا، ايتەۋىر، ءبىر سەبەپتەن جارىلۋ بولعان.

ءۇش ميلليون حالقى بار ۇلكەن قالادان ەشقانداي تامتىق قالماعان.

كوك تەڭىزدىڭ ۇستىمەن ۆەرتولەت پارىلداپ ۇشىپ كەلەدى. مەن تۇنجىراپ ويعا كالىپ وتىرمىن. الگىندە ەستىگەن سۇمدىق حابار بۇكىل جان جۇرەك سەزىمىمدى بيلەپ، جايلاپ العان. ويلانباسىما قويمايدى.

بەردىبەك سوقپاقباەۆ

1966 جىل

Abai.kz