الدىمەن گانديدىڭ ءومىربايانىنان دەرەكتەر بەرەيىك. اعىلشىن تىلدەگى دەرەكتەردەن تومەندەگىدەي جايتتەر ايقىن بولدى.[1] موحانداس (كەيىن ماحاتما اتالعان اعىلشىن – ۇندىشە اتى  Mohandas Karamchand Gandhi) گاندي 1869-1948 جىلدىرى ءومىر سۇرگەن، تۋعان جەرى ينديانىڭ Porbandar, Kathiawar دەگەن جەرى. ول داۋلەتتتى وتباسىندا تۋعان. اكەسى سول ولكەنىڭ باس ءمينيسترى بولعان. گانديدىڭ بالالىق شاعى يندۋيزم دىنىنە بەرىلگەن شەشەسىنىڭ ىقپالىندا ءوتتى. سوندىقتان با، موحانداس گانديدىڭ ءوزى ء يندۋيزمنىڭ  ۆيشنۋ قۇدايىن قاتتى دارىپتەگەن، كەيىنەن  دجاينيزم جولىندا بولادى، كونە ءيندۋيزمنىڭ مورالدىق پرينتسيپتەرىنە قاتتى بەرىلەدى.  اسىرەسە، وزبىرلىققا توزىمدىلىكپەن قارسى تۇرۋ، يندۋيستىك ورازا – اۋىز بەكىتۋ ، مەديتاتسيا ، ەت تاعامدارىن تاتپاۋ، كەيىن ءتىپتى تەمەكى تارتۋدان باس تارتادى.

جاس گاندي جاستىق شاقتا ۇياڭ، وقۋعا پالەندەي قۇلىق كورسەتپەگەن. ينديانىڭ جوعارى كاستاسىنا شىققان بالا ەدى، كوللەدج ءبىتىرىپ، وقۋىن جالعاستىرۋعا لوندونعا كەتۋ جوسپارىندا بار ەدى. ونىڭ جاقىن تۋىسقاندارى جاس گاندي تىم كىرپياز، ءار نارسەگە سەزىكتەنىپ، ءار نارسەدەن ۇرەيلەنىپ، ءتىپتى تۇندە جارىق ءسوندىرىپ جاتپايتىن ادەتى بار  ەكەن دەيدى. 13 جاسىندا ونى ءۇندى حالقىنىڭ داستۇرىنە سايكەس ۇيلەندىرەدى. ونىڭ قالىڭدىعى دا داۋلەتتى وتباسىنان. بولاشاق ايەلى باي كوپەستىڭ قىزى. وسى ايەلىنەن ءتورت ۇل تۋادى. سونىمەن جاسى 18 جەتكەندە جاس گاندي لوندونعا وقۋىن جالعاستىرۋعا اتتانادى. 

لوندوندا موحانداس گانديدىڭ ۇلتشىلدىق كوزقاراستارى قالىپتاسادى. باتىستىڭ حريستيان دىنىنە نەگىزدەلگەن  مەنتالدىق ۇستانىمدارىنان ونىڭ ابدەن كوڭىلى قالادى. ەندى گانديدىڭ قايراتكەر جانە تاريحي تۇلعاعا اينالعانىن بايقايمىز.  سونىمەن نازىك جانە كىرپياز بالا مىنەز كورسەتە باستايدى. وڭتۇستىك افريكادا كورگەن ناسىلشىلدىك پەن ادام قۇقىعىن تاپتاۋ كورىنىستەرى ونىڭ ادىلەتشىلدىك ءپرينتسيپىن ارقاشان العا قوياتىن قايراتكەر ەكەنىن كورسەتەدى. ول وسى بريتان وتارىنداعى ءۇندى جۇمىسشىلارىنىڭ قۇقىعى تاپتالىپ جاتقانىن كورەدى. ءوز ميللەتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ قۇقىقتارىنىڭ تاپتالعانىن كورىپ وتىرىپ، گاندي  وزبىرلىقپەن  اياۋسىز، بىراق بەيبىت جولمەن كۇرەسەدى. بارا كەلە تاجىريبە جينالادى.

العاشقى زاڭگەرلىك تاجىريبەسى وڭتۇستىك افريكالىق رەسپۋبليكاسىندا كوشىپ كەلىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ينديالىقتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ بولدى. سول تۇستا وڭتۇستىك افريكادا  وتارشىلدىق،  ناسىلدىك سەگرەگاتسيا جانە اپارتەيد  اسا وپاسىزدىقتىڭ فورماسىنا اينالعان. ازاماتتىق باعىنباۋشىلىق كۇرەس  تاجىريبەسى العاشقى رەت وسى جەردە سىنالدى: ءتۇرلى بەيبىت شەرۋلەر مەن بايكوت ءجاريالاۋ ورىن الدى. كۇش پەن قارۋ پايدالانبايتىن ازاماتتىق باعىنباۋشىلدىق اكتسيالار سول تۇستا اسەرلى ءادىس بولدى.

موحانداس گاندي كۇرەس ارەناسىن يندياعا اپارماق بولادى. موحانداس ۇلى تاريحي تۇلعا ينديا حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستى ليدەرى بولا باستايدى. گاندي ينديانىڭ ەگەمەندىگىنە بەيبىت جولمەن، قارۋلى كۇرەسسىز، ناقتىلاپ ايتقاندا وتارشىلدىق رەجيمىنە كونبەي قارسى تۇرۋ، وتارشىلدىققا باعىنباۋشىلىقپەن ءتوزۋ جولىن ءوزى ۇيىمداستىردى. گانديدىڭ ماماندىعى –   زاڭگەرلىك ادۆوكاتۋرا. گاندي ءوزىنىڭ ساياسي ءومىربايانىن ۇلتشىل قايراتكەر رەتىندە تولىق كورسەتتى. گانديدى بريتان ءباسپاسوزى ۇلتشىل دەگەنىمەن،  موحانداس گاندي ۇلتشىل ەمەس ۇلتجاندى تۇلعا بولسا كەرەك. سوندا گانديدىڭ ۇلتشىلدىعى قانداي فورمادا بايقالدى؟ وڭتۇستىك افريكاداعى بريتاندىقتار مەن  بۋرلار (بۋرلار – گوللاند تەكتى اق ءناسىلدى كولونيستەر) تاراپىنان ناسىلشىلدىك پەن اپارتەيد رەجيمىن كورگەن موحانداس بىرقاتار قارسىلىق بەيبىت اكتسيالاردى وتكىزەدى. بۇل كۇرەستىڭ تاسىلدەرى مەن پرينتسيپتەرىن موحانداس گانديدى  ينديا توپىراعىنا اكەلەدى. وسى تۇستان موحانداس گاندي ماحاتما (كەرەمەت جان - “great soul”) گانديگە اينالادى.

ماحاتما گاندي ەڭ الدىمەن تاماشا يميدجمەيكەر ەكەنىن تانىتادى. ول وزىنە حالىق تالابىنا سايكەس ازاماتتىق پروتەست، ينديانىڭ بريتان بيلەۋشىلەرىنە – قارسىلىق پەن باعىنباۋشىلىق كونتسەپتىن جاسايدى.  بريتان بيلىگىنە قارسى قارۋلى كۇش قولدانباي، بريتان وتارشىل اكىمشىلىگىنىڭ ءبىر ءىسىن جۇزەگە اسىرماۋ ارەكەتتەرىن ويلاستىرادى. 

كونە زاماننان  بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ينديانى قولونەرشىلەر مەملەكەتى دەۋگە بولادى. ينديانىڭ ماقتاسىنان ۇندىستەردىڭ قولونەرشىلەرى قولدان ماتا تاقىپ، سول ماتادان كيىم تىگەتىن. بريتان وتارشىلدارى ءۇندى ماقتاسىنان بريتاندىق فابريكالىق ادىسپەن وندىرىلگەن مىڭداعان شارشى مەتر ماتالار وندىرە باستادى. بريتانيادا وندىرىلگەن  ماتالار ساپا جاعىنان دا، كولەم جاعىنان دا، ءتىپتى وزىندىك قۇنى دا ينديالىق ماتالارادان كوپ ءوتىمدى بولدى. بۇل جاعداي ميلليونداعان ۇندىستەردىڭ ۇساق بيزنەسىنە بالتا شاپتى. سول سياقتى مەتالل، اعاش  ونىمدەرىن وندىرىۋشىلەر دە ءوز  ناپاقاسىنان ايىرىلدى. سونىمەن ماحاتما گاندي قولىنا ۇرشىق ۇستاپ، پوپۋليستىك كەرى تارتپالىق، تەحنيكالىق پروگرەسكە قارسى ارەكەت اكتسيا جاسايدى. ينديادا  بريتانيا تاۋارىنا بوگەت قويۋ، بريتاندىقتاردىڭ بارلىق شارالارىن ىسكە اسىرماۋ، سونىمەن بايكوت جاريالاۋ ماقساتى كۇن تارتىبىنە قويىلادى. ەندى ينديالىلىقتاردىڭ كوسەمى – ماحاتما گانديدىڭ سوڭىنا مىڭداعان ادام ەرەدى، ميلليونداعان ادام ونى جاقتايدى.

1919 جىلى 13 كوكەكتە   امريتساردا (حرام، ءمىناجات ورنى)  ينديالىقتاردىڭ قارۋلى كوتەرىلىسى  بولدى، 400 ادام قىرعىنعا ۇشىرادى. سوندىقتان بۇنداي ارەكەتتەر جالعاسا بەرسە كوپ حالىقتىڭ تاعى دا بەكەر قىرىلۋىنا  اكەلۋى  مۇمكىن ەدى. بۇل تراگەديالىق وقيعا ماحاتماعا ساباق بولدى.

1930 جىلى اعىلشىندار اس تۇزىنا سالىق سالدى.  ماحاتما گاندي بريتاندىقتاردىڭ تۇز سالىعىنا  قارسىلىق اكتسيالار ۇيىمداستىرا  باستادى. قاراپايىم ينديالىقتاردىڭ جانىنا قاتتى باتقان سالىق قارسى ساياسي پروتەست ارەكەتتەر تۋدىردى. بۇل كەز ماحاتمانىڭ حالىق اراسىندا ابىرويىنىڭ وسكەنىن كورسەتەدى. سونىمەن ماحاتما باستاعان توپ تەڭىزگە تۇز ءوندىرۋ 250 جورىعىن جاسادى. تۇز جورىعىنان باستاپ ماحاتمانىڭ ساياسي ىقپالىن ينديالىقتاردان باسقا بريتان ۇكىمەتى دە مويىنداي باستادى. ەندى ينديا ءۇشىن ساياسي ەگەمەندىككە جەتۋ  كۇن تارتىبىنە قويىلدى.

گاندي كوكەمىزدىڭ  ۇلگىسى بۇگىنگى قازاقستاننىڭ كۇن ءتارتىبىنىڭ  تاقىرىبىنا تىكەلەي قاتىستى. بەيبىت جولمەن ساياسي ماقساتتارعا جەتۋ – پوزيتيۆتىك ءداستۇر. ارينە، 1930 جىلداعى ينديامەن قازاقستاننىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. ءبىرىنشىسى، بۇگىن ءبىز – ەگەمەن ەلمىز. ەكىنشىدەن گانديدىڭ بىرقاتار ارەكەتتەرى دەسترۋكتيۆتى جانە كەرىتارتپا. سەبەبى گانديدىڭ بىرقاتار تالاپتارى بريتان تسيۆيليزاتسياسىنىڭ ماڭىزدى جەتىستىكتەرى نەگىزسىز  تەرىسكە شىعارىلىپ بايكوتقا ۇشىرادى.   

بىزگە گانديزمنىڭ قولداناتىن كۇرەس جولدارى، ايتالىق، قوعامدى ۇلكەن دۇردارازدىققا تۇسىرمەي پرينتسيپيالدى پوزيتسيانى ۇستاۋ قاجەت. بۇل جاعدايدىڭ مەملەكتتىك ءتىلدى جۇزەگە اسىرۋ جولدارىنا قاتىسى بار. گانديدىڭ كەلەڭسىزدىككە قارسى تۇرۋدا  ۇسىنعان جولدارى راديكالدى جولداردان ءبىزدى ساقتاندىرادى. ايتالىق،  مەملەكەتتىك ءتىلدى پايدالانباۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن تاپقان قازاق شەنەۋنىكتەرىنىڭ ارەكەتىنە ساي شارا  قابىلداۋ كەرەك. ۇسىنارىمىز – گانديلىق رەسمي ءتىل بايكوتى. بىرىنشىدەن، قازاقشا سويلەمەگەن شەنەۋنىك قىزمەتىنەن ايىرىلادى، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قۇزىرىن ورنىنا كەلتىرەم دەيتىندەر الدىمەن باسپاسوزگە، پروكۋراتۋراعا  حابارلاۋ، سوتقا بەرۋ; ەكىنشىدەن، پوليتسيا قىزمەتى – جەرگىلىكتى ، جول پوليتسياسى، كريمينالدىق پوليتسيا قىزمەتكەرى مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك ءتىلدى جاريا جانە پريوريتەتىنە اينالدىرۋدى ماقسات ەتكەن ءجون. اقىلى قىزمەت بيزنەسى – شاشتارازدار، دۇكەندەر، باسقا اقىلى قىزمەت كورسەتەتىن  ورىندار قازاقشا قىزمەت كورسەتپەگەن جاعدايدا تۇتىنۋشى  تاراپىنان بويكوتقا تۇسەدى.

سىزدەر (زاڭ بۇزۋشىلار) مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى باپتاردى بۇزاسىڭدار، سوندىقتان مەن (قىزمەت تۇتىنۋشى) سىزدەردىڭ قىزمەتىڭىزدەن  ۋاقىتشا (جاعدايدى وزگەرتكەنشە) باس تارتامىن دەپ ەسكەرتىپ، سول مەكەمەنىڭ اقىلى قىزمەتىنەن باس تارتادى. مىسالى، مەن پاتەرلەردى قورعاۋ قىزمەتى فيرماسىمەن سويلەسكەننەن كەيىن ولار 2-3  ايدان كەيىن قازاق تىلىندە قىزمەت كورسەتەتىن بولدى، ونىسىنا راحمەت. ۇشىنشىدەن، قازاقتان باسقا ەتنوس وكىلدەرى، بىراق قازاقشانى جاقسى مەڭگەرگەن قىزمەتكەرلەر كورپۋسى كەرەك. ولار قازاقشا ءتىل قاتپايتىن، نەمەسە سانالى تۇردە  قازاقشانى اينالىپ وتەتىن قىزمەتكەرلەردى ليۋستراتسيالاۋ جولىمەن الماستىرادى. سوندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاناشىرلارى، قازاق ەمەس ەتنوس وكىلدەرىنەن قۇراستىرىلىپ، تىلدىك جاعدايدى كۇرت وزگەرتپەك جانە قازاقتان باسقا ەتنوس وكىلدەرى يستەبليشمەنتتە كوبەيەدى. تورتىنشىدەن، وقۋ ىسىندە بىرەگەي مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ  كەرەكتىگى: قازاق مەكتەبىنەن باسقا مەكتەپتەر مەن كلاستار مەملەكەتتىك تىلگە جارىماي ءجۇر. وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ جاعدايى وقۋ بىتىرىسىمەن – ۇلدار تەك كەتپەن شابۋعا، قىزدار – تەك دۇكەنشىگە جارايدى. سوندىقتان، از ۇلتتار مەكتەپتەرىندە (ورىس، ۋكراين، وزبەك، ۇيعىر، تاجىك كلاستارىندا ) از دەگەندە 6-7 ءپان مەملەكەتتىك تىلدە وقىلۋى كەرەك. ارينە، از ۇلت مەكتەپتەرىندە ىستەپ جۇرگەن وقىتۋشىلار سول ساعاتتاردى مەملەكەتتىك تىلدە جۇزەگە اسىرا الادى.

سونىمەن گاندي كوكەمنىڭ  بىزگە ايتارى بار: قارسىلاس قانداي وپاسىز بولسا دا جۇمساق جولمەن كۇرەسۋ ابزال. بىراق گاندي كوكەمنىڭ  ىمىراسىز كۇرەسۋ كەرەكتىگى پرينتسيپىنە  نازار اۋدارار ەدىم. ارينە، قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ ىشكى پوتەنتسيالى مەن قۋاتىن  پايدالانا وتىرىپ، ءوسىپ جانە كەڭ تاراپ كەلەدى. بىراق مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ ماڭىزدى، سەبەبى ول گانديدىڭ ءتىلى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ءتىل ەمەس پە؟.

http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/india/9840076/The-truth-about-Mahatma-Gandhi-he-was-a-wily-operator-not-Indias-smiling-saint.htm Patrick French is the author of 'India: A Portrait’ (Vintage) l; http://www.biography.com/people/mahatma-gandhi-9305898

ءازىمباي عالي

Abai.kz