نەمەسە قابدەش اعانىڭ اقيقاتى

قازاق ادەبيەتى مەن ونەرى تاريحىندا اقتاڭگەر ءانشى-كومپوزيتور ءبىرجان سال مەن قازىر الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعى تالدىقورعان قالاسىنا باراتىن جول بويىندا ەسكەرتكىشى تۇرعان اقىن سارانىڭ وزىندىك ورنى بارى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ولاردىڭ اتى-ءجونى جەكە دە، قوسىپ تا ايتىلاتىن. ءبىرجاننىڭ ءانى «تەمىرتاس»، «جانبوتا»، سارا دەگەن ەلدەن-ەرەك اقىن قىز بولىپتى دەگەندەي. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ء«بىرجان-سارا» ايتىسى جايلى بىلدىك. ودان وتكەن عاسىرداعى 40-جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا ء«بىرجان-سارا» وپەراسى جايلى قۇلاقتانىپ، راديودان ارا-تۇرا اريالارىن تىڭدايتىنبىز.

بۇگىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا ەنگەن ء«بىرجان-سارا ايتىسى» تۋرالى ءتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر بار.

ءابىرجان سالدىڭ اقيقاتى ءام سارامەن ايتىسىنا قاتىستى كولەمدى زەرتتەۋ ەڭبەك جازعان جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ جاڭا سۇحباتى baistars.kz سايتىنا جاريالاندى.

ايتا كەتەيىك جاقىندا قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ء«ارىپ پەن سارا» اتتى كىتابى جارىق كورگەن بولاتىن.

ءارىپ مەنىڭ بۇرىننان كەيىپكەرىم. «تاعدىر» دەيتىن رومانىمدا بۇل كىسىنىڭ اتى اتالادى – دەپ باستادى اڭگىمەسىن قازاقتىڭ قابىرعالى جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى قابدەش ءجۇمادىلوۆ. ءارىپ ول ۋاقىتتا شاۋەشەكتەگى ورىس كونسۋلى نيكولاي بالقاشيننىڭ ءتىلماشى بولىپ جۇرەدى. ءبىر جاعىنان كومەكشىسى. 1884 جىلى قازىرگى شەكارا تارتىلعاندا سونى جاساۋعا باستان-اياق قاتىسقانداردىڭ ءبىرى وسى – ءارىپ تاڭىربەرگەنۇلى. سودان كەيىن 1887 جىلى ءارىپ تۋعان ەلىنە قاراي قايتادى. بۇرىن اياگوز جاقتا دا ءتىلماش بولعان. اياگوز جەرىندە ءبىر ناچالنيكتىڭ جەمقورلىعىن اشكەرەلەيمىن دەپ ارازداسىپ ەلدەن كەتكەن. ول جاققا ەندى بارعىسى كەلمەيدى. ءسويتىپ قاپالعا كەلىپ ورنالاسادى. بۇل مەكەن ءبىز بىلەتىندەي سارانىڭ تۋعان جەرى. سامويلوۆ دەگەن ناچالنيكتىڭ ءتىلماشى بولادى. ءوزى وتە ءبىلىمدى ادام. پارسى، ورىس تىلدەرىنە ساۋاتتى. وسىندا كەلىپ 17-18 جاستاعى سارامەن تانىسادى. سارانىڭ سول ۋاقىتتا ويىن-تويلاردا بولاتىن ايتىستا ءوزى قاتارلى بوزبالالاردى بەتقاراتپاي جەڭىپ جۇرگەن كەزى ەكەن. ءارىپتى دە ەل ءبىلىپ قالعان. بۇعان دەيىن قازان باسپاسىنان ونىڭ ءۇش كىتابى شىققان. «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» وقيعالارى بويىنشا عاشىقتىق جىرلار جازعان. سونى سارادا وقىعان. ءبىر تويدا تانىسىپ، سىرلاسىپ كەتەدى. ءارىپتىڭ وتباسى بار، بىراق ايەل بالا-شاعاسى اياگوزدە قالعان. ءوزى مۇندا سالت كەلگەن. جاسى 33-35-كە تاياپ قالعان شاعى. سارانىڭ باسى بايلاۋلى. جيەنقۇل بايعا قاتىن ۇستىنە قاتىن قىلىپ اتاستىرىپ قويعان. جيەنقۇل ءوزى ساۋداگەر، ءوزى داۋلەتتى. سارانىڭ اۋلىنان تۇرىسبەك، مامان ەسىمدى بايلار شىققان. ءوزى كەدەي تاستانبەك دەگەن كىسىنىڭ قىزى. ول ۋاقىتتا بايلار بارىمتاشى ۇستايدى. ماتايدىڭ جۋاندارى 200 جىلقىنى ايداپ اكەتەدى. بۇل ارەكەتتەرى اشكەرە بوپ قالادى. وسىلايشا اۋداندىق سوت بىرنەشە ادامدى سىبىرگە ايدايتىن بولىپ ۇكىم دە شىعارىپ قويادى. ءىستى بولعانداردىڭ ىشىندە سارانىڭ اعاسى جايساڭبەك دەگەن مومىن كىسى دە بىرگە كەتەدى. بار بالەنى جايساڭبەككە جابادى. بىراق ءىستى ناسىرعا شاپتىرماي، ىم-جىمسىز بىتىرەيىك دەيدى. وسىلايشا ولار جيەنقۇلعا بارىپ، ەكى ءجۇز جىلقىنىڭ ءجۇز جىلقىسىن جىلقىداي قايتارايىق، قالعانىنا ءبىر سۇلۋ قىز بەرەيىك دەيدى. باسىندا جيەنقۇل كەلىسپەيدى. بىراق سارانى كورگەن بويدا رايىنان قايتادى. وسىلايشا سارانىڭ باسى بايلاۋلى بوپ قالادى. قايران قىز ماتايدىڭ جۋاندارى ۇرلاعان جىلقىنىڭ ورنىنا كەتەدى عوي. ءارىپ كەلگەندە ول ءالى ۇزاتىلماعان. ناچالنيك سامويلوۆتىڭ ءوزى بۇل ىسكە باسىمدى سۇقپايمىن دەپ ات تونىن الا قاشادى. ماتايدىڭ جۋاندارىمەن ارازداسقىم كەلمەيدى، ويتكەنى ماعاندا ابىروي كەرەك، بۇلار ۇستىمنەن ارىز-شاعىم ءتۇسىرۋى دە ىقتيمال دەيدى.

سارا مەن ءارىپ ءبىر جىلقىشىنىڭ وتاۋىندا وڭاشا كەزدەسىپ جۇرەدى. مىناداي ءبىر ولەڭ جولدارى بار:

اق ۇيگە اڭدىپ باسىپ كىردى بىرەۋ،

سيپالاپ كەرەگەنى ءجۇردى بىرەۋ.

كەشىكپەي ىزدەگەنىن تۋرا تاۋىپ،

ەتەگىن اق كويلەكتىڭ ءتۇردى بىرەۋ.

قىردان ۇشقان قاندى كوز قارشىعاداي،

اققۋىن ايدىن كولدىڭ ءىلدى بىرەۋ.

شىركىن-اي وسى كەشتە تاڭ اتىرماي،

جىبەرمەي ۇستاپ تۇرسا ءتىلدى بىرەۋ.

قۋ جانىڭ شىعىپ كەتپەي قالاي تۇرار،

سورعاندا سولقىلداتىپ ءتىلدى بىرەۋ – دەيدى.

تۋرا وسى ولەڭدە نە ايتىلسا، ءارىپ پەن سارانىڭ اراسىندا سونىڭ ءبارى بولدى دەيمىز. ءارىپ ەندى سارانى قالاي قۇتقارام دەپ باسى قاتادى. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ تاپقانى سارانى اشكەرەلەۋ كەرەك. قالايشا؟ ماتايدىڭ جۋاندارى قىزدى جىلقىعا ساتىپ الدى، ادام بوستاندىعى قايدا، قازاقتىڭ ونەرپاز قىزىن قور قىلدى دەيدى عوي ءارىپ. قۇر ولە قىلىپ جاريالاسا ونى بىرەۋ جاتتايدى، بىرەۋ بىلمەيدى. گازەت-جۋرنال دەگەن جوق، بىردەن تارالا قويۋى ەكىتالاي. بۇل 1889-1890 جىلدار شاماسى. مۇنى ايتىس تۇرىندە شىعارايىن دەيدى. تاۋكە مەن رۋحيانىڭ ايتىسى سياقتى ەتىپ جازايىن دەگەن ويعا توقتايدى. ونى دا ءارىپ جازعان. ماتايدىڭ جۋاندارىن اشكەرەلەپ سارانى بىرەۋمەن ايتىستىرماق. كىم ايتىسۋ كەرەك؟ ماسەلە وسىعان كەلىپ تىرەلەدى. ول ومىردە بار ادام بولۋ كەرەك. بۇل وزىنە تانىس ارعىن مەن نايماندى ايتىستىرماق بولادى. اباي ايتىسپايدى، شاكارىم ايتىسپايدى، كوكبايدى ايتىستىرايىن دەسە، كوكبايدىڭ اۋزىنىڭ دۋاسى جوق. اسەتتى ايتىستىرايىن دەسە ول جاس. ءالى ەلگە تانىلماعان كەزى. شىركىن ءۇش جۇزگە تانىس ءبىرجانداي ادام بولسا عوي دەپ. ءبىرجان شال عوي. ەشتەڭە ەتپەيدى 35 جاستاعى كىسى قىلىپ الادى. ول كەرەي عوي. ارعىن بوپ ايتىسا ما؟ ايتىس ەلگە تاراسا بولدى عوي، ارعىن ەتىپ الا سالامىز دەيدى. وسىلايشا وتىرىپ ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىن جازىپ شىعادى عوي ءارىپ. جازىپ شىققان سوڭ بىرنەشە دانا ەتىپ كوشىرتىپ، ماتاي جاققا، بىرنەشەۋىن اياگوزگە جونەلتەدى. وسىمەن ءبىرجان-سارا ايتىسى جايىلادى دا كەتەدى. اباي بار ول كەزدە. ءبارى وقىپ كورەدى. ابايعا شابۋىل جاسايدى. مۇنداي ايتىس جازاتىن باسقا اقىن جوق، ءارىپ سوندا ءجۇر. مۇنى ءارىپ تاڭىربەرگەنۇلى شىعارعان دەيدى. توبىقتىڭ قونىسباي دەگەن اقىنى ارىپكە ولەڭمەن حات جازىپتى. ولەڭى ارقىلى ءارىپتى ءبىراز ايىپتاعان كورىنەدى. ارىپتە وعان جاۋاپ قايتارادى. ماتايدىڭ جۋاندارى اڭ-تاڭ. ءاي، ءبىزدىڭ جاققا ءبىرجان كەلىپ پە ەدى؟ جوق. تەكسەرىپ كورسە بۇل جاققا ءبىرجان ات ىزىندە سالماعان. ەندەشە مۇنى ىستەپ جۇرگەن ءارىپ. ءارىپتىڭ ۇستىنەن ارىز جازىپ، ۋەز ناچالنيگى سامويلوۆقا كىرگىزەدى. ءسىزدىڭ ءتىلماشىڭىز ەلدى دۇرلىكتىردى، ۇزاتىلعالى وتىرعان قىزىمىزدى بۇزدى – دەيدى. ءارىپتى بۇل ولكەدەن باسقا جاققا جەر اۋدارىڭىز دەيدى. سامويلوۆ ءارىپتى شاقىرىپ الىپ، مۇنىڭ بولمادى ەلدەن كەتەسىز، قايدا بارعىڭىز كەلەدى دەپ سۇرايدى. اياگوزگە بارمايمىن دەپ بىردەن باس تارتادى. سۇراستىرا كەلە الماتىداعى پوشتانىڭ باستىعى جوق ەكەن. وسى قىزمەتكە ادام قاراستىرىپ وتىرعان بەتى ەكەن. ەكى تىلگە جۇيرىك ءارىپ امالسىزدان كەلىسەدى. ايلىعى دا قوماقتى بولىپ شىعادى. قاپالدى قيماي ءارىپ الماتىعا كەتىپ بارا جاتادى. وسى جەردەن مەنىڭ پوۆەسىم بىتەدى – دەپ ءسوزىن اياقتادى قابدەش اعامىز.

ماقالانىڭ تۇپنۇسقاداعى تاقىرىبى: ء«بىرجان  مەن سارا ايتىسى ويدان قۇراستىرىلعان»

Abai.kz