قىتايلاردىڭ تەگى كىم؟

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ‎ — جۇڭxۋا حالىق رەسپۋبليكاسى — ازيا قۇرىلىعىندا ورنالاسقان مەملەكەت. حالىق سانى بويىنشا، الەمدەگى 1-ءشى مەملەكەت (1,3 ملرد سانىنان استام، حالىق كوپشىلىگى — ەتنيكالىق قىتايلىقتار، ءوز اتاۋى — ءحان); جەر اۋماعى بويىنشا رەسەي جانە كانادادان كەيىنگى 3-ءشى ورىندا. 1949 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى جاريالانعاننان بەرى ەلدى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى بيلەۋدە. 14 مەملەكەتپەن شەكتەسەدى: اۋعانستان، بۋتان، ميانما، ءۇندىستان، قازاقستان، قىرعىزستان، لاوس، موڭعوليا، نەپال، قحدر، پاكىستان، رەسەي، تاجىكستان جانە ۆەتنام.        

قىتايلاردا  ءوز تەگىنىڭ باستاۋىن مانقىستاۋدان الادى. ولاردا ماننىڭ ۇرپاقتارى، ياعني مانعىت تايپاسىنان تاراعان. بۇل جەردە  «اد»-قا «اي» دەگەن كوپشە جالعاۋ جالعانىپ، اداي ءسوزىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنى سياقتى، «مانعىتقا» دا «اي» جالعاۋىن جالعاساق مانقىتاي بولىپ شىعادى دا، «مان» مەن «اد»-تىڭ ءبىر ماعىنادا ەكەندىگىنە بايلانىستى (اقيقاتىندا اد - ماننىڭ اتاسى), الدىڭعى مان دەگەن اتاسى ايتىلماي «قىتاي» بولىپ شىعادى. مىنە وسىلايشا، «قىتاي» تازا قازاق ءسوزى. ورىستاردىڭ «ورىس (رۋس)» دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋ تەگى مەن ماعىناسىن بىلمەيتىنى سياقتى، بۇگىنگى قىتايلىقتار دا بۇل ءسوزدىڭ شىعۋ تەگى مەن ماعىناسىن بىلمەيدى. قازاقتار ولاردى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قارا قىتاي دەپ تە اتاي بەرەدى. ولار ەرتە زامانداردا ماڭعىستاۋلىق قاراقان قاعاندىعىنان ءبولىنىپ شىقتى، ءتىپتى كۇنى كەشەگە دەيىن قازاقتىڭ ۇلى قاعانى شىڭعىسحان قۇرعان الىپ يمپەريانىڭ قۇرامىندا بولدى.

ماڭعىتاي (ماڭعىت، ماڭعىباي) تايپاسى ادايدىڭ شەجىرە دەرەگى بويىنشا بىلايشا تاراتىلادى: «اداي – قۇدايكە – قوساي – بايبول – قادىر  قيلىباي – ماڭعىتاي» («مانقىستاۋ ەنتسيكلوپەدياسى» الماتى، 1997. 198-199 بەتتەر).

         «قازاق قارتتىڭ بالاسى

         ەلەۋ مەنەن قىرعىزدى

         ەلەۋ ەردىڭ بالاسى،

          ماڭعىباي مەنەن الاش-تى» (ىبىرايىم احۇن قۇلبايۇلى. «التىندى وردا قونعان جەر» اقتوبە-1994. 13 بەت). قىتايلاردىڭ قازاق شەجىرەسىندەگى تەگى وسى.

ادامزات مادەنيەتىندەگى ەڭ كونەسى، ەڭ ۇزاققا جالعاساتىنى، ارادا سان مىڭداعان جىلدار وتسە دە قالپى ءبىرشاما جاقسى ساقتالىپ كەلە جاتقانى دا ءتىل ەكەندىگى بەلگىلى. سوندىقتان، ءتىل قازىر دە ادامزات تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ جۇيەسىن قۋالاۋدا ەڭ سەنىمدى قۇرالداردىڭ ءبىرى سانالادى. 

 «قىتاي ءتىلى قالىپتاسۋ بارىسىندا تۇركى تىلدەرىن (قازاق ءتىلىن م.ق.)  ءوزىنىڭ لەكسيكالىق قاينارى ەتكەن. قازىرگى قىتاي تىلىندەگى كوپتەگەن تۇبىرلەر بابا تۇركى تىلىنەن (قازاق تىلىنەن م.ق.) بارعان. بۇل وسى ەكى تىلدەگى جەر، سۋ، توپىراق، جاپىراق، كۇن، تاڭ (اسپان), جار، ءۇي، ساۋساق، تىڭدا، كور، ءجۇر، كەل، كەت، ءجۇز، سوي، ۇيرەن، جەبە، قاپ، قوي، كەنت، ۇلۋ (ايداعار) سياقتى ەڭ بايىرعى جۇزدەگەن نەگىزگى ءتۇبىر سوزدەردە بايقالادى» (يا. قۇمارۇلى: «الىستاعى اتا مۇرا»، ۇلتتار باسپاسى، 2003 ج. 41 بەت).            

 «بۇل كەزدە (ح111 عاسىردىڭ باسى م.ق.) بۇكىل ورتا ازياعا قاراقىتايلىقتار يەلىك ەتەتىن. ...قاراقىتايلىقتاردى موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن ءبىر جاققا قونىس اۋدارىپ، اۋىپ كەتتى دەۋگە نەگىز جوق ەكەنىن ايتا كەلىپ، ءوزى تاپقان ەكى دەرەككە نازار اۋدارادى. ونىڭ ءبىرى قۇربانعالي حاليتوۆتىڭ «تاۋاريح حامساسى»، ەكىنشىسى ءشۇرشىت تايپاسىنان شىققان تەمىرباي بەكتاسوۆتىڭ جازدىرعان شەجىرەسى. ول، مىنانداي: نايمان، ودان بەلگىباي، ودان ەلتە (ەل-اتا), باعانالى، بالتالى، سۇگىرشە، ءسۇيىنىش، وسىنىڭ سۇگىرشەسىنەن سارىجومارت پەن تولەگەتاي، تولەگەتايدان قىتاي، ودان قاراگەرەي، ماتاي، سادىر، ءتورتۋىل تارايدى.

س.امانجولوۆ وسىنداعى قىتايدى تايپالار وداعىنىڭ اتى دەپ قابىلدايدى. ت.ا.جدانكونىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ح11 عاسىردان بەرى ولاردىڭ قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ تەرىستىك شىعىسى مەن شىعىس قازاقتان وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك شىعىسىن مەكەندەگەنىن انىقتايدى. ءسويتىپ قاراقىتايلار سول كەزەڭنەن باستاپ قازىرگى نايمانداردىڭ ءبىر بۇتاعى بولىپ كەلەدى دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. وعان مىنانداي دالەلدەردى نەگىز ەتەدى:

        ءبىرىنشى، ورحون-ەنەسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە قازىرگى ۇعىمداعى قىتايلاردى تابعاش نەمەسە تاۆگاش دەپ اتايدى. سوندا باسقا تۇركى تايپالارىمەن بىرگە، مىسالى، ۋسۋندارمەن، قىرعىزدارمەن، تاتارلارمەن، اشينالارمەن (الشىندارمەن م.ق.) ءۇش قۇرىقاندارمەن قوسا قىتاي اتاۋى دا اتالادى. بۇل باسقا ەمەس، وسى سادىر، ماتاي، ءتورتۋىل جانە قاراگەرەيدەن تۇراتىن تايپالار وداعى. قىتايلار بۇعان دەيىن ءوز الدىنا جەكە دەربەس بولعانىمەن، ح11 عاسىردان كەيىن نايماندار وداعىنا قوسىلعان;

         ەكىنشى، ماحمۇد قاشقاريدىڭ «ديۆان لۇعات-ات-تۇرك» (ح1 ع.) اتتى شىعارماسىندا قىتايلار تۇركى تايپالارىنا جاتقىزىلادى;

        ءۇشىنشى، اكادەميك ۆ.بارتولد: «مۇسىلمان تاريحشىلارى حيجرانىڭ 408  جىلى (جىل ساناۋىمىز بويىنشا 1017-18 جىلدار) مۇسىلمان ەمەس تۇرىكتەر قونىس اۋدارعاندا اراسىندا قىتايلاردىڭ بولعانى جونىندە ايتادى...

        ءتورتىنشى، گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلونىڭ مالىمەتى بويىنشا سادىر تايپاسىنىڭ قىتايشا شاتو بولىپ اتالاتىنىن كورۋگە بولادى. شاتولار شىعىس تۇرىكتەرىنىڭ ومىرىندە ۇلكەن رول اتقارادى. مۇنىڭ سىرتىندا ورحون-ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرىندە اتالاتىن چۋي تايپالارىنىڭ ءبىرى چۋە كازىرگى سادىرلاردىڭ اراسىندا بار. (م.تىنىشپاەۆ ۇسىنعان كەستەدە سادىردان تون چۋە جانە سارىجەتىم، وسىنىڭ چۋەسىنەن يتەمگەن، دەگەنشى جانە شاعىر تارايدى).

بەسىنشى، قىتاي دەگەن تايپا اتاۋى وزبەكتەردىڭ اراسىندا دا ساقتالعان. وزبەكتەردە قىتاي اتاۋى قوسارلانىپ (قىتاي-قىپشاق) اتالاتىندىقتان، ولاردىڭ بۇكىل ورتا ازياعا ۇستەمدىك ەتىپ تۇرعان كەزىندە قازاقستاننىڭ شىعىس وبلىستارىنان كەلگەنىن اڭعارۋعا بولادى. وسى ورايدا قىتاي تايپاسى اتاۋلارىنىڭ تەڭەۋلەرىنىڭ مىسالى، چەرەۋشى-قىتاي، ءمانجۋلى-قىتاي، ارالباي-قىتاي، قايشىلى-قىتاي، قازاياقتى-قىتاي، قايىن-قىتاي، ەكىشەيح-قىتاي بولىپ كەلۋى ەرەكشە نازار اۋدارادى. قىتاي باشقۇرتتار مەن قاراقالپاقتاردىڭ اراسىندا دا بار.

...قىتاي اتاۋى تەك نايمانداردا عانا ەمەس، قازاقتىڭ ءبىراز رۋ-تايپاسىندا بار. ايتالىق، جوعارىدا ايتىلعان قىپشاقتار اراسىنداعى قىتاي-قىپشاق، سارى-قىتاي، قۇلان-قىتاي جالايىرلاردىڭ شۋماناعىنداعى ماڭعىتاي، قوڭىراتتاردىڭ كوتەنشىسىندەگى ماڭعىتاي كەرەيلەردىڭ اباعىنداعى شەرەۋشى-قىتاي جانە باسقالار. وسىنىڭ ءبارىن كەزدەيسوق ۇقساستىق دەپ قاراۋعا بولا ما؟ تاريح دەرەگىنە قاراساق، باتىسقا نە شىعىسقا قونىس اۋدارىپ، اۋىپ كەتكەن، بولماسا قىرعىنعا ۇشىراعان قاراقىتايلىقتار جانە بايقالمايدى. سوندا ءبىر كەزدە كوشپەلى يمپەريا دارەجەسىنە جەتكەن قارا قىتايلىقتار قايدا كەتتى؟ كوككە ۇشتى ما، الدە جەر جۇتتى ما؟ ەگەر وسىنىڭ ءبىرى دە بولماسا، ءسوز جوق، وندا ولار كورشى تايپالاردىڭ قۇرامىنا كىرىپ، ءسىڭىسىپ كەتكەن بولادى عوي. ەندەشە بۇل دا حالقىمىزدىڭ كونە تاريحىن ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭا باعىتتا زەرتتەيتىن عالىمداردىڭ نازاردى باسا اۋدارار ءبىر ۇلكەن ماسەلەسى بولۋعا ءتيىس. بۇل ارادا قاراقىتايلىقتاردىڭ تەگى قىتاي ەمەس ەكەنىن دە ەستە ۇستاعان ءجون. وسى ايتىلعان اڭگىمەلەردەن مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا  ەنگەن قاي تايپا تۋرالى ءسوز قوزعاساق تا، ءالى كۇنگە بىرەۋىنىڭ نە اتاۋلىق ءمانى اشىلماعان، نە شىعۋ تەگى ناقتى كورسەتىلمەگەن، ءبارى دە شاماسى وسىلاي دەگەن بولجام توڭىرەگىندە. سوندا قازاق حالقىنىڭ كونە ءداۋىرىنىڭ ناقتى تاريحى قالاي جازىلماق؟ بۇل شاماسى تاياۋ ۋاقىتتا بىتپەيتىن شارۋا بولسا كەرەك؟ (سالعاراۇلى قويشىعارا «قازاقتىڭ قيلى تاريحى» الماتى-1992. 257-259 ب.ب.).  بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابى تومەندەگىشە:

     -  قىتايلىقتاردىڭ ءوز تەگىن ماڭعىستاۋدان شىققان ماڭعىت تايپالارىنان الاتىنىن جوعارىدا ايتتىق. بۇعان باسقا دالەل ىزدەپ باس قاتىرۋدىڭ دا قاجەتى شامالى. مانعىتتىڭ دا، مانقىستاۋدىڭ دا باستاۋ الار جەرى مان اتامىزدىڭ اتىنان شىعادى.

    -   قاراقىتاي اتاۋىنداعى قارا ءسوزى دە ءوز باستاۋىن مانقىستاۋدىڭ ەڭ تۇكپىرىندەگى تۇپقاراعاننان (قاراعان ءتۇپ، قاراعان تۇبەك) الادى. ء«تۇپ» ءسوزى كەز كەلگەن ۇعىمنىڭ باستاۋ الاتىن جەرىن بىلدىرەدى. مىسالى، قازاننىڭ ءتۇبى، قۇدىقتىڭ ءتۇبى، تەڭىزدىڭ ءتۇبى، ءتۇپ اتا، وسىعان سايكەس ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) ت.ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. وسىنداعى قارا ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى بۇكىل الەمگە ار دەگەن ۇعىمدى دا، وسى ەسىمدى وزدەرىنە اتاۋ ەتىپ العان ەلدەردىڭ ءبارىنىڭ شىققان تەگى مەن جەرىن بىلدىرەدى. ولاردىڭ قاتارىنا قازاقتىڭ ءۇش ارىسى، سەگىز ارىس ادايلار، ياعني ادايدىڭ سەگىز نەمەرەسى، ءۇندى – اريلەر، پارسىلار، اراپ ەلدەرى ت.ب. جاتادى.

-   بۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاز (ان، ار، اق، يا، ستان) اتانعان ەلدىڭ بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ باستاۋ الاتىن ەل ەكەندىگىن مويىنداۋىمىز كەرەك. بۇل جەردە شىندىعىندا ادام تۇسىنبەي، باس قاتىرارداي دانەڭە دە جوق. سەبەبى، بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ ءتۇپ اتاسى  قازاقتىڭ رۋ، تايپا اتتارىندا ءالى سول بۇرىنعى باستاۋ العان كۇيىندە ساقتالىپ قالىپ وتىر. بۇنى تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن قازاق ەلىن ادام اتانىڭ قارا شاڭىراعى ەكەندىگىن مويىنداساق جەتىپ جاتىر. قازاقتىڭ ەجەلگى شەجىرە، جىر-داستارىنداعى وزبەكتى دە، قاراقالپاقتى دا، قىرعىزدى دا ءتىپتى ءبارى-بارىندە ءوز اعام دەپ اتايتىنى وسىدان. بۇكىل الەم ەلدەرى مەملەكەتتەرىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى، قازاق وتباسىلارىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىمەن بىردەي. ايتالىق، ءبىر اتامىزدىڭ ون ەكى بالاسى بار. اتامىز ەڭ ءبىرىنشى، ەڭ ۇلكەنىن ۇيلەندىرىپ، ەنشىسىن ءبولىپ بەرىپ، بولەك وتاۋ ەتىپ تىگەدى. قالعان ونىن دا وسى رەتپەن وتاۋ ەتىپ شىعارادى. اتامىز ەڭ سوڭىندا كەنجە بالانىڭ قولىندا قالىپ، ول ءۇي قاراشاڭىراق نەمەسە وشاق دەپ، ال بالالارىنىڭ ەڭ ۇلكەنى تاق مۇراگەرى دەپ اتالادى.  قازاقتىڭ وتباسى وتاننىڭ شاعىن ماكەتى، وتان وتباسىدان باستالادى دەيتىنى وسىدان.  مىنە وسىلايشا، بۇكىل الەم ەلدەرى قازاقتان ءبولىنىپ وتاۋ تىكتى. بولىنبەگەندەرى قارا شاڭىراقتا قالىپ 105 تاڭبالى بۇگىنگى قازاق مەملەكەتتىگىن قۇراپ وتىر.  بۇگىنگى الەم ەلدەرى  اتاۋلارىنىڭ بارلىعى دەرلىك  قازاقتىڭ رۋ، تايپا اتاۋلارىندا ساقتالىپ قالعانىنىڭ سىرى وسى.

- قىتايلىقتار مانقىستاۋدان كەتكەن جەتى جۇرتتىڭ ءبىرى رەتىندە تۇمەن بالتاباسۇلىنىڭ «ماڭعىستاۋ» اتتى جىرىندا اتالادى:

                           ...«بۇل جەردەن كىمدەر كەتىپ، كىم قالماعان؟       

                           قارا جەر قازا جەتسە كىمدى الماعان؟       

                           قىزىلباس، قىتاي، قىپشاق، قىرىم، قىرعىز،

                           ايلادىر التاۋ بولسا، قالماق جەتەۋ -

                           ەرلەردەن ەرتەدەگى قالىنعان جەر» ء(ا.قونارباەۆ «تۇمەن بالتاباسۇلى» الماتى-2009. 22 بەت).  وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي اتتارى اتالعان ەلدەردىڭ ەشقايسىسى ماڭعىستاۋعا جاۋلاۋشى بولىپ كەلگەن ەل ەمەس، وتاۋ بولىپ كەتكەن ەل  رەتىندە جىرلانادى. ايتپەسە، ولار ەر (باتىر) دەپ دارىپتەلمەگەن بولار ەدى. مىسالى، التىن وردا مەن وسمان يمپەرياسىن كۇيرەتكەن تەمىردى، مىنا كورشى وزبەكتەر ءامىر، كورەگەن، ساقىپقىران دەپ ۇلكەن قۇرمەتپەن اتاسا، ءبىزدىڭ اتالارىمىز ونى اۋىل، ءۇيدىڭ تەنتەك بالاسى ىسپەتتى، جاي عانا اقساق تەمىر دەپ اتاعان. قازاقتا دەنى دۇرىس، قۇرمەت كورسەتەتىن ادامىنىڭ دەنە كەمشىلىگىن ەسىمىنە قوسىپ اتامايدى. ايتپەسە، ەجەلگى قازاقتا دەنە كەمشىلىكتەرى (سوقىر، شولاق، بۇكىر ت.ت.) بار بيلەۋشىلەر (حاندار مەن قاعاندار) از بولماعان.

ارميان تاريحشىسى ەگيشە ۆارداپەت 450 جىلى بىلاي دەپ جازىپتى. ء«ۇ عاسىردىڭ 50 جىلدارىندا اقحۇندار ىرگەلى ەلگە اينالىپ، پارسىلاردى ىعىستىرىپ، ولاردىڭ شابۋىلىنا تويتارىس بەرىپ، اتا قونىس كورشىسى قىتايعا 456 جىلى تۇڭعىش ەلشىلىگىن جونەلتتى. ءبىر كەزدە وزدەرىن مەكەنىنەن قۋعان قىتايمەن قارىم-قاتىناس جاساماق بولعانى، ەڭ اۋەلى، قىر كورسەتۋ عانا ەمەس، ءوزىنىڭ الەمگە ايگىلى تۇلعالى ەل بولعانىن يراننىڭ ساسانيت اۋلەتىنىڭ پاتشاسى پەروزدى (459-484) كۇيرەتە جەڭۋى نەگىزگى سەبەپ بولدى» (ب.ق.الباني «قازاقيا» الماتى. 1998. 75 بەت).

قىتاي ەلىندە ءبىرتۇتاس ءدىن قالىپتاسپاعان. داو (داوسيزم) ءدىنىنىڭ قاعيدالارىن حالىقتىڭ كوپشىلىگى مويىندامايدى. ءارى ءدىن، ءارى فيلوسوفيالىق ءىلىم بولىپ سانالاتىن كونفۋتسيشىلدىكتى (كونفۋتسيانستۆو – جۋتسزياو) كوبىنەسە بيلەۋشى جانە زيالى قاۋىم وكىلدەرى ۇستاندى. ب.ز. 2 عاسىرىندا ورتالىق ازياداعى كۋشان پاتشالىعىنان شىعىس تۇركىستان ارقىلى قىتايعا بۋددا ءدىنى تارالعان. بۋدديزم قىتاي مادەنيەتىنە، فيلوسوفياسىنا، ادەبيەتىنە، ارحيتەكتۋراسى مەن بەينەلەۋ ونەرىنە كۇشتى ىقپال ەتتى. ورتا عاسىرلار مەن جاڭا زاماندا قىتايعا اراگىدىك زورواستريزم، يسلام، حريستيان (كاتوليك، نەستوريان، مانيحەي) دىندەرى دە تارالىپ، ءورىس جايدى. ولار دا بىزدەر سياقتى اتا-بابا ارۋاعىنا ءمىناجات ەتەدى.

قىتايدىڭ قازىرگى استاناسى پەكين ەجەلدە حان بالىق دەپ اتالعان. قىتاي استاناسىنىڭ حانبالىق اتالۋ سەبەبى، ول كەزەڭدە ولار دا  الاشقا جاتقان التى ەلدىڭ ءبىرى بولىپ بالىقشى اتانعان. ال، بالىقشى رۋى ادايدىڭ شەجىرە دەرەگى بويىنشا اداي – كەلىمبەردى – بالىقشى بولىپ تاراتىلادى. قىتايدىڭ قازىرگى استاناسى پەكيننىڭ ەجەلدە «حانبالىق» دەپ، اتالىپ جۇرگەنىنىڭ سىرى وسى.   ەجەلگى اتالارىمىزدا وسىنداي، ياعني استاناسىنا رۋىنىڭ اتىن قوياتىن ءداستۇر بولعان. مىسالى، شىڭعىس قاعان قۇرعان ۇلى يمپەريانىڭ استاناسى قاراقۇرىم بولاتىن سەبەبى، قارا دا، قۇرىم دا ونىڭ ارعى اتالارىنىڭ اتى بولاتىن. استاناسى بالاساعۇن دەپ اتالعان مەملەكەتتى دە وسى بالىقشىلار قۇرعان بولاتىن. بالقان (وق بالقان) تاۋلارىنىڭ اتاۋى دا سولاردان قالدى. اداي شەجىرەسىندەگى مۇڭالدىڭ ۇرپاعى قيان، قيات، قيدان، قىپشاق، قىتاي اتاۋلارىنىڭ ءبىر تۇبىردەن ء(بىر اتادان) بولاتىنى دا وسىدان. ولاردىڭ وزدەرىن جۇڭ دەپ اتاپ جۇرگەندەرى دە وسىدان. جۇڭحۋا مەن مۇڭال تۇبىرلەس بولىپ تۇر. ايىرماسى، مۇڭالدار كەلىمبەردىدەن تاراسا، قىتايلار قۇدايكەدەن تارايمىن دەپ وتىر. قاز ادايدىڭ رۋلىق شەجىرە دەرەگى قۇدايكە مەن كەلىمبەردىنى ءبىر اتانىڭ اعالى-ءىنىلى ەكى بالاسى دەپ دالدەپ تۇرىپ كورسەتەدى.

بۇگىنگى قىتايدىڭ رەسمي دەرەگى بويىنشا دا ب.ز.ب. 140 – 87 جىلدارى كونفۋتسيشىلدىك رەسمي يدەولوگياعا اينالعان. حان اۋلەتى تۇسىندا بىرىڭعاي قىتاي حالقى قالىپتاستى. حالىق ءوزىن حاندىقتارمىز دەپ اتادى. بىراق 184 جىلى 20 جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان كوتەرىلىستەن حان اۋلەتى قۇلاپ، ءۇش پاتشالىق قۇرىلدى. سولتۇستىك قىتايدى كوشپەلى تايپالار باسىپ الدى. ەلدە ءتۇرلى كەزەڭدەردە قىتايلىق ەمەس 16 پاتشالىق قۇرىلدى. 589 جىلى ەل سۋي اۋلەتىنىڭ توڭىرەگىنە قايتا بىرىكتى. 618 جىلى ونىڭ ورنىنا تان اۋلەتى كەلدى. قىتاي ەلى قايتا گۇلدەندى. يمپەريا ءتۇرلى باعىتتا باسقىنشىلىق سوعىستار جۇرگىزدى. 630 جىلى شىعىس تۇرىك قاعاندىعىن جويدى. 8 عاسىردىڭ باس كەزىندە جەتىسۋعا باسىپ كىرىپ، 751 – 52 جىلى اتلاح شايقاسىندا ارابتار مەن جەرگىلىكتى تۇركى تايپالارىنىڭ وداعىنان كۇيرەي جەڭىلدى. 10 عاسىردىڭ باسىنا قاراي تان يمپەرياسى ىدىراپ، 960 – 1279 جىلى وڭتۇستىك قىتايدى سۋن اۋلەتى بىرىكتىردى. سولتۇستىكتە، سولتۇستىك-شىعىستا، سولتۇستىك-باتىستا كوشپەلى تايپالار بيلەگەن مەملەكەتتەر ءومىر ءسۇردى. ولار ءبىر-بىرىمەن جانە سۋن اۋلەتىمەن ۇزدىكسىز سوعىستار جۇرگىزدى. 13 عاسىردىڭ باس كەزىنەن قىتايدى شىڭعىس حان بيلەگەن تۇركى-موڭعول (قازاق-مۇڭال م.ق.) تايپالارى جاۋلاپ الا باستادى. 1271 جىلعا قاراي شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي بۇكىل قىتايدى وزىنە باعىندىرىپ، يۋان اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالادى.

ب.ە.د. III مىڭجىلدىقتاعى قىتايدىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى حۋانحە وزەنىنىڭ (سارى وزەن) ورتا جانە تومەنگى اعىسىندا تۇستارىن، بوقاي شىعاناعىنىڭ جانىنداعى جازىقتىقتى، جانە قىتايدىڭ باسقا اۋماقتارىنىڭ كەڭ جازىقتارىن مەكەندەگەن. بۇل اۋماقتاردا ءومىر سۇرگەن تايپالار تۇرلىشە اتالعان: سولتۇستىكتە — «لي»، شىعىستا — «ي»، باتىستا — «جۋن» نەمەسە «تسزيان»، وڭتۇستىكتە — «مان». ەجەلگى حالىقتار تايپالارعا بىرىككەن رۋلىق قاۋىمدارمەن ءومىر سۇرگەن جانە ورتاق شارۋاشىلىقتى جۇرگىزگەن. شامامەن ب.ە.د. 1600 ج. شىعىس «ي» تايپالارى سولتۇستىك قىتايدىڭ ۇلكەن اۋماعىن جاۋلاپ الىپ، ءوز قارسىلاستارىن جەڭدى دە، شان (ين) مەملەكەتىن كۇردى.

مىنە بۇگىنگى قىتايدى قۇراعان ەلدەردىڭ سول وڭىرگە قازاق دالاسىنان بارعاندىقتارىنىڭ ايداي ايعاعى. قىتايدىڭ نەگىزىن قالاعان حان اۋلەتى دەگەنىمىز، ماڭعىستاۋلىق قاڭعا بابالىقتار (قان  اعا) بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ وزدەرىن حاندىقتارمىز دەپ اتاپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى. قىتاي جەرىندەگى جەر-سۋ، رۋ، تايپا اتاۋلارىنىڭ ءبارى-ءبارى قازاقي اتاۋلار. ال، ولاردىڭ وزدەرىن «ي» دەپ اتايتىندارى، بۇل اتانىڭ (ادانىڭ) بالاسىمىز دەگەنى. «مان» مەن «جۇنگە» كەلسەك، مانىمىز ءسىرا مان (مانقىستاۋ), ال ءجۇن (جۋن), بۇل كۇن ەلىنىڭ ۇرپاعى، ياعني مال باققان ەلدىڭ ۇرپاعىمىز دەگەندەرى بولىپ تابىلادى. كۇن، ءجۇن، مۇنالدىڭ تۇبىرلەس، ياعني ءبىر اتادان بولاتىنى وسىدان.

«قىتاي تاريحشىلارى ءوز ەلىنىڭ ەڭ ەجەلگى تاريحىن بىلاي باستايدى: «قىتايلارمەن العاشقى بايلانىسقا تۇسكەن سيۋڭنۋلار مەن قىتايدىڭ العاشقى بيلەۋشى اۋلەتى ءبىر اۋلەتتەن بولاتىن». نەمەسە قىسقاشا ايتقاندا «قىتايلاردىڭ العاشقى بيلەۋشى اۋلەتى كوشپەندىلەر اۋلەتىنەن شىققان» دەگەن ءسوز. قىتايدىڭ العاشقى بيلەۋشى اۋلەتى دە، كونە قىتايداعى بىرنەشە كنيازدىكتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، «اسپان استى يمپەرياسىن» قۇرعان شي حۋان-دي پاتشا دا كوشپەندىلەر اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى. وسى جەردە تۇرىك يمپەراتورلارى وزدەرىن «كوكتىڭ ۇلى»، ء«تاڭىر قۇت» دەپ اتاعانىن ايتا كەتكەن ءجون. تۇرىكتەردىڭ ۇستاناتىن ءدىنى – ءتاڭىر ءدىنى دەسەك، تۇرىكتەر ءتاڭىر قۇدايدىڭ مەكەنى اسپاندا، زەڭگىركوكتە دەپ ەسەپتەگەن. ال، وزدەرىن ءتاڭىردىڭ جەردەگى وكىلى – كوكتىڭ ۇلى دەپ اتاعان. سوندىقتان دا، ولار قۇرعان يمپەريا كوكتىڭ ۇلى يمپەرياسى – اسپان استى ەلى دەپ اتالعان.

قانشا ەرتە دامىعان دەگەنمەن قازىرگى عىلىمعا بەلگىلى قىتاي جازبا تاريحى ب.د.د بىرنەشە عاسىردان عانا وسىلاي باستالادى» (بەكجان بەيسەنباي، وتىرارتانۋشى «پيراميدالاردى سالعان كىم؟).

«كەزىندە ءبىزدىڭ بابالارىمىز قىتايلاردى «جيىرما ءتورت ءشۇرشىت»، ۇندىلەردى «ون جەتى دەلدىر» دەپ اتاعان ەكەن. سونشاما كوپ حالىقتىڭ تەك جيىرما نەشە فاميليادان قۇرالاتىندىعىن ولار سول كەزدە-اق بىلگەن. سولاردىڭ ءبىر بولىگى بولىپ كەلگەن التىنحان ەلى ەجەلگى نايمان-كەرەي حاندىقتارىمەن ىرگەلەس وتىرعاندىقتان ءارى نايمانداردىڭ سول كەزدە ەڭ ۇلكەن حاندىق ەكەندىگىن بىلگەندىكتەن ونىڭ حانىن «داۋاڭ» (ۇلكەن كنياز) دەپ، ال كەرەي حانىن «ۋاڭ» (جاي كنياز) دەپ اتاعان. قىتايلاردا «دا» دەگەن ءارىپتى «داي» دەپ تە وقيدى. وسىلايشا «داۋاڭ» بىرتىندەپ «دايۋاڭ» ونان بارىپ «تايان» بولىپ قالىپتاسقان. ال كەرەي حانى «ۋاڭ» (جاي كنياز) بىرتىندەپ «ۋاڭ حان تۇعىرىل» بولىپ وزگەرگەن. ونى ءتىپتى ەۆروپانىڭ ميسسونەرلەرى «يۆان پوپ» دەپ اتاپ كەتكەن». (زەينوللا سانىك، زەرتەۋشى، ءۇرىمجى قالاسى).

 زەينوللا زامانداسىمىزدىڭ بۇل ءسوزى ادايدىڭ شەجىرە دەرەگىمەن جانە ولاردىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىمەن دە تولىقتاي سايكەس كەلەدى.

        -   اداي (اتاي) - اد (ات), ادا (اتا), اي جانە داي (تاي) بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى.        

         ا. اد - ەڭ العاشقى مادەنيەت دەگەن ۇعىمدى دۇنيەگە اكەلگەن قاۋىم. قاسيەتتى قۇران كارىمدە ادتىقتار جايلى اياتتار بار.

         ءا. ات – ادامنىڭ اتى (ەسىمى). اتىڭ كىم؟    

         ب. قولعا ۇيرەتىلگەن ءمىنىس اتى. (ات ەردىڭ قاناتى). ءمىنىس اتىنىڭ اۆتورى وسىلار.

          گ. اتا، ءوز اتاڭنان باستاپ ءتۇپ اتاڭا، ياعني ادام اتاڭا دەيىنگى جيىنتىق اتاۋ. اداعا جالعانعان «ي»، بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ەجەلدە اتالارىمىز قازىرگى «وۆ» پەن «يچ» تەردىڭ ورنىنا وسى «ي، ي، ى، ءى» دىبىستارىن قولدانعان.

اتام قازاقتا سوناۋ ادام اتادان بەرى  قوجا احمەت ياسساۋي، احمەت يۋگىنەكي، ءال-فارابي، الىشەر ناۋاي، فيرداۋسي (شاحناما), ءابدىراحمان ءجامي (پارسى-تاجىك ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى),   قادىرعالي جالايري، جارى اداي، ءجۇسىپ بالاساعۇني ت.ت. دەپ قولدانىلىپ كەلەدى. بۇل قاعيدا قازاقتا كۇنى بۇگىندە  قولدانىستا بار. مۇستافا شوقاي، عابدوللا توقاي، تۇڭعىشباي ءال تارازي، انەس ساراي، يسلام جەمەنەي، وردالى قوساي، ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. بۇل ۇعىم باستاۋىن ادا (ي), ياعني اتا (ادا) دەگەن ۇعىمىمىزعا «ي» دىبىسىن جالعاعان جەردەن الادى، ياعني اداي -  اتانىڭ بالاسى، ۇرپاعى دەپ وتىر. قازاق شەجىرەسىندە ادايدىڭ ەڭ سوڭىندا تۇرۋى، ادايلار ادام اتانىڭ دا، بۇكىل قازاقتىڭ دا كەنجەسى، «قاراشاڭىراق» يەلەرى دەگەن ءسوز. مۇنى مويىنداۋ دا، مويىنداماۋ دا اركىمنىڭ ءوز شارۋاسى.

تاريح تاعلىمى: اركىم ءوز ساناسىنىڭ، ياعني اقىلى مەن ءبىلىمىنىڭ جەتكەن جەرىنىڭ قوناعى بولماق.         

ع.  الەم تاريحىنداعى اتتارى اڭىزعا اينالعان داي تايپاسى.  بۇكىل الەم تاريحشىلارىنىڭ بۇگىنگى قازاقتارعا قاتىسى جوق دەپ جۇرگەن دايلارى وسى. اقىل-ەسى دۇرىس جاندارعا سول ەجەلگى دايلاردىڭ قازىرگى قازاقتار مەكەندەگەن جەردى قونىستانۋى جانە داي اتاۋىنىڭ اداي اتا ەسىمىنىڭ قۇرامىندا بولۋى، ولاردىڭ تەگىنىڭ قازاق ەكەندىگىنىڭ ايداي ايعاعى بولماق. ەسكە ۇستا! ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) ەشقاشان جاڭىلىسقان ەمەس.

د. اداي ەكى بۋىننان تۇرادى، اد جانە اي. اد – اتاڭ، اي – اناڭ. اسپاندا اي، جەردە ايەل (بايبىشە), نەگىزىنەن بۇل ەسىم ايەل ادامدارعا ءتان. اي اسپاندا جەردىڭ سەرىگى بولسا، جەردە ايەل ەردىڭ سەرىگى. دەمەك، ادايدىڭ  تاعى ءبىر ماعىناسى ەر ادام مەن ايەل ادام دەگەن ءسوز.

اد-ات، ادا-اتا، اداي-اتاي، ادام-اتام، ماد-مات ء(ماد، مات، اراپتىڭ مەكە، مادينەسى مەن ورىستاردىڭ اناسىن «مات» دەيتىندەرى وسىدان), ماداي-ماتاي (التايلىقتاردىڭ مااداي-قارا داستانىن ەسكە الىڭىز), داي-تاي («ادتىڭ ورنىن داي باسار، اتتىڭ ورنىن تاي باسار»، التاي اتاۋىنىڭ تەگى وسى) دەگەن اتاۋلاردى (ەل ەسىمدەردى) دۇنيەگە اكەلگەندەر بۇگىنگى قازاقتىڭ اتا-بابالارى، ياعني ولار وسى ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ اتاسى، ياعني بۇگىنگىشە ايتقاندا «اۆتورى». بۇگىنگى قاز ادايلار ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا، ادام اتا ۇرپاقتارىنىڭ 70 000 جىلعى شەجىرە-تاريحى اداي اتا ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا ساقتالىپ وتىر.

بۇل كۇندە قىتايعا  قولا قورىتۋ تەحنيكاسىنىڭ دا، قولا قارۋلاردى ءوندىرۋ ونەرىنىڭ دە قازاق دالاسىنان، قازاق ەلىنەن بارعاندىعى ارحەولوگيادا دالەلدەنگەن شىندىق.

قىتايلار تەگىنىڭ مان ادايدان تارايتىنىن ولاردىڭ اقشالارىنىڭ  «يۋان» دەگەن اتاۋىنان دا ايقىن كورە الامىز. مان مەن يۋاننىڭ «ان» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى وسىدان.

قىتاي اقشاسىندا تاڭبالانعان قىتايدى قۇراۋشى ەڭ نەگىزگى ءتورت ۇلت بار. ولار قىتاي، مۇڭال (موڭعول), جۋاڭزۋ، ءمانزۋ. قىتايلار مۇڭالدار قۇرعان پاتشالىقتى ءوز حاندىعىمىز دەپ ساناپ، ولاردى تولىقتاي مويىنداپ وتىر.

 1279 جىلى شىڭعىس قاعاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي ءوزىن «يۋان شىزۋ» دەپ، يۋان پاتشالىعىن قۇرىپ، بۇكىل قىتايدىڭ باسىن قوسىپ، ەكىنشى رەت قىتاي جەرىن بىرىكتىردى.

مىنە وسىلايشا، قىتايدىڭ دا اتا-تەگىن قۋالاساق، ءبارىمىزدىڭ ارعى تەگىمىز ءبىر بولىپ شىعادى.

قازىرگى قىتاي ەجەلگى ءتۇپ تاريحىن (وزدەرى شىققان كوشپەندى ەلىنىڭ شەجىرەسىن، ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن ت.ب.) تۇگەلدەي ۇمىتقان دەسە دە بولادى. قىتايعا قاتىستى قازاق تا مىناداي ءسوز بار. «قارا قىتاي قاپتاسا، سارى ورىستى اكەم دەرسىڭ» دەگەن. سەبەبى، ولارمەن جاقىن ارالاسقان  ەلدەر «تەڭىزگە تامعان تامشىداي» جوعالىپ كەتىپ وتىرعان. اشىعىن ايتقاندا جۇتىپ قويعان.        سوندىقتان، قىتايلىقتاردىڭ تەگى كىم ەكەنىن جانە ولاردىڭ قايدان شىققانىن ەستەرىنە سالىپ قويعانىمىز ارتىق بولمايدى.

ءبىزدىڭ بۇل قاۋىپىمىز نەگىزسىز ەمەس. قىتاي توراعاسى دىڭ شاۋپىڭ تاڭدامالى شىعارماسىندا: «باتىسقا قاراي مىڭ بەس ءجۇز شاقىرىم جەرىمىز بار، بىراق ول ويلاناتىن ماسەلە» دەپ جازدى. ولاردىڭ ارا-تۇرا «بالقاشقا دەيىنگى جەر بىزدىكى» دەيتىندەرىن دە الدەقاشاننان بەرى ەستىپ كەلەمىز. ولاردىڭ مەكتەپ وقۋلىقتارىنداعى كارتاسىن دا قازىرگى قازاق جەرىنىڭ ءبىراز بولىگى قىتايدىڭ جەرى دەپ سىزىلعان. دەمەك، ولار ءوز ۇرپاقتارىنىڭ ساناسىنا وسى پيعىلدى مەكتەپ پارتاسىنان باستاپ ءسىڭىرىپ جاتىر دەپ، باتىل تۇجىرىم جاساۋىمىزعا نەگىزىمىز بار.  

دەمەك، قىتايمەن قارىم-قاتىناسىمىزدا وزىمىزگە قاۋىپسىز بولاتىنداي دارەجە دە ارا-قاشىقتىقتى ساقتاعانىمىز ءجون.        

تاريح تاعلىمى:  اتادان قالعان ۇلى ءسوزدى باسشىلىققا الىپ «ەل ىشىنە قارا قىتايدى قاپتاتۋعا بولمايدى».

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz