ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى  ەرلان ساعاديەۆ الەۋمەتتىك جەلىدە ءبىرىنشى رەت رەسمي مالىمدەمە جاساپ: «قىزمەتكە كەلۋدەگى ماقساتىم – انا ءتىلىمدى شەتتەتۋ ەمەس» دەگەندى ايتتى. الايدا مينيستر عىلىمداعى جاڭالىقتاردى قازاق تىلىنە ۋاقىتىندا اۋدارىپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان مەكتەپ جاسىنان باستاپ بالالار اعىلشىن، ورىس ءتىلىن يگەرۋى كەرەك. جاراتىلىستانۋ عىلىمىنا جەتەلەيتىن ءپان وقۋلىقتارى اعىلشىن تىلىندە وقىتىلۋى كەرەك. ايتكەنمەن دە، بۇل تالاپ قازاق ءتىلىن شەكتەۋگە ءتيىس ەمەس. قازاق ءتىلىن مەكتەپتەردە جىلدام ۇيرەتۋ ءادىسىن شەتەلدىكتەردىڭ تاجىريبەسىنە قاراپ وتىرىپ يگەرۋىمىز قاجەت دەدى. سونىمەن مينيستر ءوزىنىڭ العاشقى رەسمي مالىمدەمەسىندە بىلاي دەدى:  

ءبىلىم بەرۋدى جانە عىلىمدى دامىتۋدىڭ 2016-2019 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ قابىلدانعانىنا ەندى عانا ون كۇن تولىپ وتىر. قازىر وسى باعدارلامانى ورىنداۋدىڭ ءاربىر قادامى ويلاستىرىلۋدا. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا اتقارىلاتىن جۇمىستار تۋرالى ءالى حالىق الدىندا رەسمي تۇردە جاريالانعان جوق. دەگەنمەن، ماعان وسى باعدارلاما تۋرالى كەيبىر سۇراقتار ءتۇسىپ جاتىر. سۇراقتىڭ كوپشىلىگى قازاق ءتىلى، ونىڭ كەلەشەگى تۋرالى. 

قىسقاشا ايتسام، باعدارلامادا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىن شەكتەۋگە، نەمەسە، كەيبىرەۋلەر ايتقانداي، ونى جويۋ تۋرالى قانداي دا ءبىر ماقسات تا جوق. مەن ءىس باسىنا قازاق ءتىلىن – ءوزىمنىڭ انا ءتىلىمدى شەتتەتەيىن دەگەن ويمەن كەلگەنىم جوق.

اتالعان باعدارلامانىڭ نەگىزگى ماقساتى – پرەزيدەنت ۇسىنعان “ماڭگىلىك ەل” يدەياسىن ورىنداۋعا باستايتىن، وعان نەگىز قالايتىن پلاتفورما جاساۋ. ويتكەنى، “ماڭگىلىك ەل” يدەياسى –  زامان تالابىنا ساي، الەمدەگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، جالپى الەم وركەنيەتىنىڭ جاڭالىعىن ەركىن ءبىلىپ، ەركىن يگەرە، قولدانا الاتىن قازاقستاننىڭ ماڭگىلىك قوعامىن قۇرۋعا ارنالعان. سونىمەن قاتار، قوعامدا ساپالى ءبىلىم الۋدىڭ مۇمكىندىگى بارشاعا بىردەي بولۋى كورسەتىلگەن. ال قازىر بىزدەگى ءبىلىم جۇيەسىندە مۇنداي تەپە-تەڭدىك جوق.

قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى مەكتەپتەر ءۇش تيپكە بولىنگەن. وقىتۋ تىلدەرى: قازاقشا، ورىسشا، اعىلشىنشا.

قازاق مەكتەپتەرىندە وقىعان جاستاردىڭ ءارى قاراي ساپالى ءبىلىم الۋىنىڭ شەكتەۋلى ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. مىسالى، ءبىزدىڭ ەڭ جوعارى اعىلشىن تىلىندە ءدارىس بەرەتىن نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە، قمەبي، قبتۋ، IT ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە اۋىل جاستارىنىڭ تۇسۋىنە ءبىراز قيىنشىلىقتاردىڭ بار ەكەنىن ءوزىم كوردىم. ول – ءبىر.

ەكىنشىدەن، بىزدە ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر دە بار. ولاردا دا كوپتەگەن قازاق جاستارى وقيدى. شىنىن ايتساق، وسى جاستاردىڭ كوبى، تىپتەن قازاق جاستارىنىڭ كوبى قازاق ءتىلىن دۇرىس بىلمەيدى، دۇرىس تۇسىنبەيدى. وسىنداي سەبەپتەرگە بايلانىستى بىزدەگى ءبىلىم الۋ جۇيەسىندە تەپە-تەڭدىك جوق، جاستاردىڭ ءبارى ءبىر دەڭگەيدە ساپالى ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاسالماعان. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – وسىنداي قايشىلىقتاردى جويىپ، جاستارعا، اسىرەسە اۋىلدا جۇرگەن جاستارعا، بارىنە بىردەي ساپالى، زامان تالابىنا ساي ءبىلىم بەرۋ.

دالىرەك ايتساق، بولاشاقتا ءۇش تىلدە ساپالى ءدارىس بەرەتىن ءبىر ءتيپتى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قۇرۋ. وسى ءۇش تىلدە دە ءار بالا ەركىن سويلەپ، ءبىر-ءبىرىن تۇسىنە ءبىلۋى ءتيىس جانە دە الەم ەلدەرىندەگى وزىق ءبىلىمدى يگەرە ءبىلۋى قاجەت. بۇل ءبىر جىلدىڭ شارۋاسى ەمەس، بىراق ونى ۋاقىتتى جوعالتپاي باستاۋ كەرەك.

بيىلعى جىلى وسى رەفورمالاردىڭ العاشقى قادامى جاسالىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى ەڭ ءبىرىنشى ايتارىم: ازىرشە جالپى قازاق ءتىلىنىڭ ورتا مەكتەپتەگى وقۋ باعدارلاماسى بۇرىنعى قولدانىستاعى كۇيىندە جالعاستىرىلادى. سونىمەن قاتار ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىنىڭ ساعاتتارىن كوبەيتىپ، ونىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ كەرەك.

جاراتىلىستانۋ (حيميا، فيزيكا، بيولوگيا، ينفورماتيكا) پاندەرىن ءۇش تىلدە، ونىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە دە جاڭا ادىستەمەمەن وقىتۋ كوزدەلىپ وتىر. سوندىقتان بيىلعى جىلدان باستاپ 73 مىڭ مەكتەپ مۇعالىمى جاڭا ادىستەمەگە ارنايى دايىندالادى.

وسى ماقساتتا جانە الەمدەگى وزىق تاجىريبەنى كەڭىنەن قولدانۋ ءۇشىن بيىل 2.5 مىڭ مەكتەپتى كەڭ جولاقتى ينتەرنەت جەلىسىنە قوسامىز. اتالعان ءىس-شارالار ەلباسى بەكىتكەن باعدارلامادا ناقتى كورسەتىلگەن جانە وعان ءتيىستى قارجى ءبولىنىپ وتىر. سونىمەن قاتار، 73 مىڭ مەكتەپ مۇعالىمىنە جاڭا ادىستەمەنى ۇيرەتەتىن 80 مامان نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىندە دايىن تۇر.

2017 جىلدان باستاپ تاعى 2.5 مىڭ مەكتەپ كەڭ جولاقتى ينتەرنەت جەلىسىنە قوسىلادى. وسىنىڭ ارقاسىندا قازاقستاندا اقپاراتتىق تەحنولوگيالار مەن جاڭا ادىستەمەلەر ارقىلى جۇمىس ىستەيتىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قالىپتاسادى. ياعني ينتەرنەت جەلىسى بارلىق مەكتەپتەرگە ساپالى ءبىلىمدى اكەلۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى. وسىدان كەيىن عانا كەيبىر جاراتىلىستانۋ پاندەرىن تەك اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ باستالادى. شامامەن ول 2018 جىلدان باستالادى دەپ وتىرمىز. تەك بالالار دايىن بولعاندا عانا ۇبت-عا اعىلشىن ءتىلى سۇراقتارىن قوسا باستايمىز.

وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن قاجەت دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. الەمدەگى عىلىم جاڭالىقتارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ كەرەك دەيدى كەيبىر اعايىندار. دۇرىس-اق بولار ەدى، بىراق الەمدە ءبىزدىڭ جاستارعا كەرەك، كۇنىنە مىڭداپ ەمەس ميلليونداپ شىعىپ جاتقان عىلىم مەن ءومىر جاڭالىعىن دەر كەزىندە قازاق تىلىنە اۋدارۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. وعان قاراجات تا، باسقا مۇمكىندىكتەر دە جوق. ونىڭ قيىندىعىن ۇلكەن حالىق فرانتسۋزدار دا ءتۇسىنىپ وتىر. بۇرىن فرانتسۋز مەكتەپتەرىندە اعىلشىن ءتىلى وقىتىلمايتىن ەدى. قازىر ونى وقىتۋ زاڭ تۇرىندە بارلىق فرانتسۋز مەكتەپتەرىنە ەنگىزىلدى. بىزگە دە ءتيىمدى جول وسى دەپ ەسەپتەيمىز. قازاق جاستارىنا، اسىرەسە، اۋىل بالالارىنا ءوز انا تىلىمەن قاتار اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتسەك، سوندا عانا ولار وزدەرىنە قاجەتتى ءبىلىمدى الەم كەڭىستىگىندە دەر كەزىندە جانە ەركىن تابا الادى. ولارعا ەڭ ءتيىمدى جوعارى وقۋ ورىندارىنا جول اشىلادى.

ال، قازاق ءتىلى تۋرالى ايتار بولساق، بىزدە انا ءتىلىمىزدى جان-جاقتى، جەدەل، ءتيىمدى ۇيرەتەتىن ادىستەمە جوق. كەيبىر ەلدەردە (مىسالى، اعىلشىنداردا، فينداردا) ءوز حالقىنىڭ ءتىلىن وزدەرىنە جانە باسقا ۇلتتارعا 4-6 اي ىشىندە ۇيرەتەتىن ءتيىمدى ادىستەمەلەر بار. وسىنداي ادىستەمەلەردىڭ جوقتىعىنان بىزدەر مەكتەپتە قازاق ءتىلىن ايلاپ، جىلداپ وقىتساق تا ءتيىستى ناتيجە شىعارا الماي كەلەمىز.

سوندىقتان قازاق ءتىلىن جەدەل مەڭگەرۋدىڭ ادىستەمەسىن جاساۋىمىز كەرەك. وسى ماقساتقا عىلىم باعدارلاماسىنىڭ ماڭىزدى ءبولىمى رەتىندە ءتيىستى قارجى ءبولۋ كوزدەلىپ وتىر. بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە. ول مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ ماڭىزىن تەك وعان بولىنگەن ساعاتتارمەن عانا ولشەپ قويماي، بەرىلەتىن ءبىلىمنىڭ ساپاسى ارقىلى باعالاۋعا جول اشادى. سوندىقتان قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ تاجىريبەلى ۇستازدارىن شەت ەلدەرگە جىبەرىپ، ونداعى ءتىلدى ۇيرەتۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەمەلەرىمەن تانىستىرۋ كوزدەلىپ وتىر. وسىنىڭ ارقاسىندا تەك قازاقتارعا عانا ەمەس، ەلىمىزدەگى باسقا ۇلت وكىلدەرىنە دە قازاق ءتىلىن كەڭىنەن ءتيىمدى ادىستەمە ارقىلى وقىتۋ جۇيەسى ۇسىنىلادى.

تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە، ءبىر زامانداردا الەم حالقى شامامەن 10 مىڭنان اسا تىلدە سويلەسە، بۇگىن دە الەم بويىنشا 6,5 مىڭ تىلدە عانا سويلەيدى. ۇلكەن حالىقتاردىڭ ەمەس، سانى از نەمەسە ورتاشا حالىقتاردىڭ ءتىلى بىرتىندەپ قولدانىستان شىعىپ جاتىر. ال ماڭگىلىك ەل بولۋدى مۇرات ەتكەن ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى قالاي ساقتاي الامىز، ونىڭ جولدارى قانداي، باسقا مەملەكەتتەردە وسى تۇرعىدان وزىق ۇلگى بار ما؟ وسىنداي سۇراقتارعا عىلىمي نەگىزدە الىنعان جاۋاپتاردى نەمەسە زەرتتەۋلەردى كورمەدىم. سوندىقتان، قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىر عالىمدارىنان ارنايى توپ قۇرىپ، قاراجات ءبولىپ، وسى عىلىمي ىزدەنىستەردى جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلىپ وتىر.

ازىرشە وقىرماندارعا ايتارىم وسى. الداعى ۋاقىتتا مينيسترلىكتىڭ ءاربىر قادامى حالىققا جاريا ەتىلىپ وتىرادى.

ال اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆ نە دەيدى؟ ەسكەرتۋ: اكادەميك بۇل ءسوزىن الماتىدا جۋىردا عانا اشىلعان ۇلتتىق ءمازىرحانا – «قۋىرداقتىڭ كوكەسىندە» وتىرىپ ايتتى. ونىڭ ءسوزىن جازىپ الىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالاعان – جارقىن سالەنۇلى.  

ەگەر ءبىز جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىن تەك قانا اعىلشىن تىلىندە وتكىزەمىز دەسەك، وندا ءبىز تىلدەن ايىرىلدىق دەپ ەسەپتەڭىز…

فيزيكا، حيميا، ينفورماتيكا، ماتەماتيكا ساباقتارىنىڭ تەك قانا اعىلشىن تىلىندە وقىتىلۋى ماعان ۇنامايدى، بۇل ماعان ۇلكەن قاۋىپ بوپ كورىنەدى. مەن اعىلشىن تىلىنە قارسى ەمەسپىن، ونى ءبىلۋ كەرەك. بىراق، مەنىڭ قارسى بولاتىنىم، «تەك قانا» دەيتىن ءسوز. سوۆەتتىك كەزەڭدە قازاقستاندا ماتەماتيكا، فيزيكا عىلىمدارى دامادى. جاقسى وقۋ جۇيەسى قالىپتاستى.جامان با، جاقسى ما، وقۋلىقتارىمىز بار. ونىڭ ساپاسى ناشار بولۋى مۇمكىن، بىراق، ينشاللا،  بار.

دۇنيەدە ەلدىڭ نەشە ءتۇرلىسى بار. مىسالى، مالايزيادا ماتەماتيكانى اعىلشىن تىلىندە وقىتادى. بىراق مالايزيانىڭ ماتەماتيكتەرى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ماتەماتيكتەرىندەي ەمەس. ءبىزدىڭ ماتەماتيكتەر ولاردان اناعۇرلىم الدا. بار بولعانى ءبىر-اق ميلليون ەستونيا دەگەن حالىق بار. بىراق، بارلىق ساباقتارىن ەستون تىلىندە وقىتادى. ال ءتىل دەگەن – بايلانىس قۇرالى. تەك ادەبيەتپەن، ونەرمەن جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭعالدىرامىز دەۋ بوس ءسوز. سوندىقتان، ءبىز باسقادان وزاتىن بولساق، تەك قانا جاڭا تەحنولوگيامەن وزۋىمىز كەرەك. جاڭا دۇنيە جاساۋىمىز كەرەك، ونسىز بولمايدى. ايتپەسە كوشتىڭ سوڭىندا قالىپ قويامىز.

قازاقتىڭ ءتىلى ءتىل بولۋ ءۇشىن – عىلىمنىڭ ءتىلى، بيزنەستىڭ ءتىلى، تەحنولوگيانىڭ ءتىلى بولۋ كەرەك. ولاي بولۋ ءۇشىن جاڭاعى عىلىمداردىڭ بارلىعى قازاق تىلىندە دە وقىتىلۋى كەرەك. ەگەر ويتپەيتىن بولساق، ونسىزدا كولەڭكەدە تۇرعان ءتىلىمىز بىردەن قۇريدى. ەگەر ءبىز جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىن تەك قانا اعىلشىن تىلىندە وتكىزەمىز دەسەك، وندا ءبىز تىلدەن ايىرىلدىق دەپ ەسەپتەڭىز. ويتكەنى، ءسىز دومبىرا تارتاسىز، ول – ماعان كەرەك، ساعان كەرەك، باسقا ەشكىمگە كەرەگى جوق. تاريحىڭىزدى ايتاسىز، ابىلاي حاندى ايتاسىز، ول قازاققا عانا كەرەك، باسقا ەشكىمگە كەرەگى جوق. سوندىقتان، قازاق بايگەدەن وزامىن دەسە، تەحنوكراتتىق ەلگە اينالۋى كەرەك. تەحنوكراتتىق جۇيەنى رۋحاني بايلىقپەن ۇشتاستىرۋدىڭ جولى بار، ول قيىن ەمەس. ونىڭ جارقىن مىسالى – جاپونيا. ءوزىنىڭ ويلاۋ جۇيەسىن قالدىرىپ، ونى عىلىمنىڭ جاڭا تەحنولوگياسىمەن ۇشتاستىرعان. ءبىزدىڭ قازاقتارعا دا كەلەتىنى – وسى. ءبىزدىڭ ولەڭىمىزدى، ءانىمىزدى، ويلاۋ جۇيەمىزدى، پسيحولوگيامىزدى، مەنتاليتەتىمىزدى تەحنولوگيامەن ۇشتاستىرۋ كەرەك. سوندا عانا وركەندەيمىز، ايتپەسە قۇريمىز.

 Abai.kz