(ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنە 100 جىل)   

1916-جىلعى تورعايداعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى ءالى كۇنگە ەل اراسىنا كەڭ تاراعان اڭىز ءتارىزدى. ء«ار پاتشا تاريحتى ءوز ىڭعايىنا قاراپ جازدىرادى» دەگەن ەرتەدەن ءسوز قالعان. كەڭەس وكىمەتى دە تاريحتى كوممۋنيستىك يدەولوگيا نەگىزىنە سۇيەنىپ جازدىردى. «اڭىز» دەيتىنىم سول.  1916-جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى تۋرالى وسى كۇنگە دەيىن جازىلعان عىلىمي، ادەبي ەڭبەكتەردە سول ماركسيزم يدەولوگياسىنىڭ سالقىنى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى.

ماسەلەن، ەرتەدەگى (1957-جىلى) جازىلعان «قازاق سسر-ءى تاريحىندا» جانە باسقا دا ءبىراز ماقالالاردا  1916-جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس ءا.جانگەلدين مەن ا.يمانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جۇزەگە استى» دەگەن سويلەممەن باستالسا، ارىسىندە لەنين مەن ستالين، ءا.جانگەلدين ارقىلى تورعايداعى كوتەرىلىسشىلەرگە قارۋ جەتكىزدى، قارجىلاي كومەكتەستى» دەگەنگە اكەپ تىرەيدى. راس، مۇنداي وقيعالار  بولعان، بىراق ول بەرىدە، ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس اياقتالعاننان كەيىن بولعان ەدى. ال، «بولشەۆيزم يدەياسىنا» كەلەتىن بولساق، بولشەۆيكتەردىڭ ىقپالى 1916-جىلعا دەيىن قازاق جەرى تۇگىلى، رەسەيدىڭ وزىنە كەڭ تاراپ بولماعان كەز بولاتىن.

1916-جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس كەڭەس تۇسىندا ءبىرتالاي زەرتتەلگەنىمەن،    ۋاقيعالاردىڭ جىلى، ايى، كۇنىن بولعان رەتىن تابۋ قيىن ەكەن. مەن تورعايدا بولعان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس تۋرالى جازىلعانداردى وقىپ وتىرىپ، وسىنداي قورتىندىعا كەلدىم. اركىم حال -قادىرىنشە ءارتۇرلى جازعان، بىرەۋى ۇرپەك دوعال شايقاسىمەن شەكتەلسە، بىرەۋى تەك تورعايدا بولعان ايقاستى ايتىپ كەتەدى. ايتەۋىر، نەگىزگى باستى كەيىپكەرى – ا.يمانوۆ. ال، 1916-جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ۋاقيعالارىن ايى كۇنىمەن تىزبەكتەپ، ناقتى ايتىپ بەرەتىن ماقالالار، ەستەلىكتەر جوقتىڭ قاسى ەكەن.  1932-33-جىلى جازۋشىلار ب.مايلين مەن ع.مۇسىرەپوۆ كوتەرىلىس تۋرالى دەرەكتەر جيناماق بولىپ، امانگەلدى  اۋدانىنا بارعاندا، « كوتەرىلىسكە قاتىستىم» دەپ، اۋداندا «بەدەل» الىپ جۇرگەن،  بىراق سول وقيعالاردى ناقتى بىلمەيتىن ادامداردى كەزدەستىرگەنىن ايتقان.

(سۋرەتتە  جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ جازالاۋشى وتريادتارىمەن شايقاسقان جەرلەرى كورسەتىلگەن).

ال، شىنتۋايتىندا، تورعايداعى كوتەرىلىس «بولشەۆيكتەردىڭ ىقپالىمەن ەمەس»، حالىقتىڭ ىرقىمەن، ىشتەرىنە سىيماي كەتكەن اشۋ- ىزاسىنان تۋىنداعان ناعىز ۇلتتىق كوتەرىلىس ەدى. ويتكەنى،  1916-جىلعى 25-ماۋسىمداعى پاتشا ۇكىمىنىڭ  19-43-جاس ارالىعىنداعى ەركەكتەردى وكوپ قازۋ جۇمىستارىنا الىنسىن» دەگەن ۋكازى ەل اراسىندا ۇلكەن قوبالجۋ تۋعىزدى.  سول جىلى شىلدە ايىندا  وسى ماسەلەمەن گۋبەرناتور ەۆەرسماننىڭ  تورعايعا ارنايى كەلگەندە  ۋەزدە ۇلكەن دۇربەلەڭ بولدى. گۋبەرناتور ەۆەرسمان، ۋەزد باستىعى گارف قاتىسقان بۇل جيىنعا  ون ءۇش بولىستان وكىلدەر قاتىسقان. ونىڭ ىشىندە ارعىننان ءا.يمانقۇلوۆ، نايماننان ەسماعانبەت، قىپشاقتان ا.يمانوۆ قاتىسقان. وسى جينالىستا ءسوز العان ا.يمانوۆ «1843 جىلى نيكولاي 1 «قازاقتان اسكەرگە ادام المايتىندىعى  جونىندە قوي تەرىسىنە جازىپ ءسوز بەرگەنىن، قازاقتىڭ بۇل سوعىسقا قاتىسى جوق ەكەنىن، قازاق ازاماتتارىن اجالعا ايداۋعا قارسى ەكەنىن بىلدىرەدى.

امانگەلدىنىڭ گۋبەرناتورعا ايتقان وسى ءسوزى ەل اراسىنا قازىر دە تاراپ كەتتى. حالىققا دەمەۋ بەردى. «ويباي-اۋ، كەزىندە اق پاتشا قوي تەرىسىنە جازىپ، «قازاقتان سولدات المايمىز» دەپ انت بەرگەن ەكەن عوي» دەگەن ءسوز، وكوپ قازۋ جۇمىسىنا باراتىنداردىڭ تىزىمىنە ىلىككەن قۇرىمداي قارا قازاقتىڭ كوڭىلىنە سۋ سەپكەنمەن بىردەي بولدى. قالىڭ قازاقتىڭ  «سولداتقا بارمايمىز. نە بولسا دا تۋعان توپىراعىمىزدا ولەمىز» دەپ، كوتەرىلىسكە جاپپاي بەيىم بولۋىنىڭ سەبەبى سول ەدى. وعان ەل اراسىنداعى كوزى اشىق، بەدەلدى ادامداردىڭ دا ىقپالى، ۇيىمداستىرۋشىلىعى سەپ  بولدى.

ا.يمانوۆتىڭ ەسىمى وسى ۋەزد ورتالىعىندا، سوتتاردا  بولعان داۋلى ىستەرىمەن بۇرىننان دا ەل اراسىنا كەڭىنەن تانىس ەدى. امانگەلدى يمانوۆ جانە ونى قولداعان ح.توكين، و.تىنىموۆ، ق.قايدوسوۆ، ءا.جانبوسىنوۆ، و.شولاقۇلى  ءتارىزدى ەل جاقسىلارىنىڭ قولداۋىمەن امانگەلدى قىركۇيەك ايىنىڭ اياعىنا قاراي جيىرما مىڭعا تاياۋ جاساق قۇرىپ ۇلگەردى. قوستانايدان، كوكشەتاۋدان، اقمولادان، جەزقازعانننان كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلعان ادامدار بولدى. تورعاي ۋەزىنىڭ ورتالىعىنان ون بەس، جيىرما شاقىرىم جەردە ورنالاسقان شۇبالاڭ، شەگەن اۋىلدارى تۇتاسىمەن دەرلىك كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلدى. بىراق، ا.يمانوۆ باستاعان كوتەرىلىسشىلەر سانى كەڭەس كەزىندەگى «قازاق سسر تاريحى»، «قازاقستان تاريحىندا» جازىلىپ جۇرگەندەي  50-60-مىڭ بولعان جوق. ويتكەنى، ونداي اسكەردى ۇستايتىنداي امانگەلدىدە دە، ۋەزد حالقىندا دا شاما، مۇمكىندىك بولعان جوق. قىركۇيەك ايىندا  بولىستىڭ وكىلدەرى جينالعان جيىندا اسكەردىڭ ساردارى بولىپ ا.يمانوۆ سايلانسا، التى بولىس قىپشاقتاردىڭ ورتاسىنان ابدىعاپار جانبوسىنوۆ حان بولىپ، التى بولىس ارعىننىڭ وكىلى رەتىندە وسپان شولاقۇلى حان بولىپ سايلانادى.  كوتەرىلىس حاندارى ءا.جانبوسىنوۆ پەن و.شولاقۇلى اسكەردىڭ تاماقتارىن، ابزەل جابدىقتارىن قامتاماسىز ەتۋدى وسى ون ءۇش بولىسقا مىندەتتەيدى.

23-قازاندا كوتەرىلىسشىلەر تورعايدى قورشاعان كۇنى، ولاردىڭ قاراسى شامامەن 30 مىڭداي بولعان. امانگەلدى يمانوۆ سول كۇنى تورعايعا قايداۋىل بولىستىعى (تورعايدىڭ سولتۇستىك شىعىسى) جاعىنان ون بەس مىڭداي جاساقپەن كەلگەن كورىنەدى. ون بەس مىڭداي وسپان شولاقۇلى باستاعان كوتەرىلىسشىلەر جاساعى وزەننىڭ ۋەزد ورتالىعىنىڭ وڭتۇستىگىن، شىعىسى، باتىسى جانە سولتۇستىك بەتى جاعىنان قورشاعان.

ەرتەرەكتەگى ءبىر تاريحشى «كوتەرىلىسشىلەر تورعايدى 27 كۇن قورشاعان» دەسە، ەكىنشى كىتاپتا («باتىردىڭ بيىك تۇلعاسى») تورعايعا قورشاۋ ون شاقتى كۇنگە سوزىلعانىن ايتادى. كوتەرىلىسشىلەر كەڭەسىنىڭ  (ابدىعاپار حان، وسپان حان، امانگەلدى ساردار جانە ت.ب.) شەشىمىمەن تورعايعا شابۋىل 6-قاراشادا باستالعان. بىراق، قالا بەكىنىس مىقتى بولعان (پۋلەمەتپەن شابۋىلشىلاردى قىرعىنعا ۇشىراتقان، سونداي اق، قالا تۇرعىندارى دا كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى بەلسەندىلىك كورسەتكەن). ءسويتىپ، كوتەرىلىسشىلەر قالانى كۇنىمەن، تۇنىمەن شابۋىلداپ، الا الماعاسىن كەيىن شەگىنەدى. «لاۆرەنتەۆتىڭ اسكەرى كەلە جاتىر» دەگەن حابار دا سول كەزدە جەتەدى.

«تورعاي ون شاقتى كۇن قورشاۋدا بولدى» دەگەن نەعۇرلىم شىندىققا سايادى. ويتكەنى، كوتەرىلىسشىلەردىڭ جينالا باستاعان ساتىنەن باستاپ، ۋەز باستىعى گارف گۋبەرناتور ەۆەرسمانعا جەدەل تەلەگرامما بەرگەن. ەۆەرسمان تەلەگرامما جەتكەن كۇنى گەنەرال لاۆرەنتەۆ باستاعان گارنيزونعا «تورعايعا جەدەل جەتىپ، كوتەرىلىسشىلەردى جازالاۋ» تۋرالى بۇيرىق بەرەدى. لاۆرەنتەۆتىڭ قاراماعىندا 3 مىڭ سولدات، كازاكتاردىڭ اتتى وتريادتارى، زەڭبىرەكتەر، پۋلەمەتتەر بولعان. لاۆرەنتەۆتىڭ اسكەرى كوتەرىلىسشىلەردى جازالاۋ ءۇشىن تورعايعا ء ۇش باعىتتا: سولتۇستىك باتىستاعى «نوعاي جولىمەن»، باتىستاعى بەستاۋ، ءشيلى جولىمەن جانە ىرعىز جولىمەن بەت الادى.

ساردار امانگەلدى يمانوۆ باستاعان كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءبىر توبىمەن نوعاي جولىمەن تورعايعا قاراي كەلە جاتقان تۋرگەنەۆتىڭ جازالاۋشى وتريادىمەن كەزدەسۋ ءۇشىن تاتىر كولىندەگى قوپانى تاڭدايدى. ا.يمانوۆتىڭ مەرگەندەرى تاتىر قوپاسىنا بەكىنگەن كەزدە جازالاۋشى وترياد قىزبەلدەن بەرى اسقان ەدى.

تاتىرداعى شايقاستا جازالاۋشىلار جاعىنان ءبىر وفيتسەر، ون ءبىر سولدات ولەدى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ دە تاراپىنان قازا بولعاندار بولدى. امانگەلدىلىكتەر بۇل جولى بىرنەشە ۆينتوۆكا، ءبىراز وق ءدارى قولعا تۇسىرگەن.

ىرعىز جولىمەن تورعايعا بەت العان جازالاۋشى قارۋلى وترياد توسىن بويىندا بەكىنگەن كوتەرىلىسشىلەردى جازالاۋدى ماقسات تۇتقان. قارۋلى اسكەرمەن وسپان حاننىڭ جاساقتارى اقشىعاناقتا (اقشىعاناق شايقاسى تۋرالى كەيبىر تاريحي ەڭبەكتەردە قىسقا عانا  اتالعان) كەزدەسىپ، از عانا ۋاقىت ايقاسقان. كوتەرىلىسشىلەر كوزدەن تاسا بولعاننان كەيىن، اتتى كازاكتار قىسقى ۇيلەر مەن كيىز ۇيلەردى دە ورتەگەن.  كەلەسى قىسقا شايقاستار وسپان حاننىڭ تۋىستارىنىڭ قونىسى تۇيەمويناق پەن توڭقايمادا بولعان. پاتشا اسكەرى وسى جەردە بەيبىت ەلدى قىناداي قىرعان كورىنەدى. توڭقايما توسىن قۇمىنىڭ ورتاسىندا. ەرتە كەزدەگى قاريالار توڭقايماداعى شايقاس كەزىندە پاتشا اسكەري وتريادىنىڭ زەڭبىرەكتەرىنىڭ وقتارى قۇمدا جارىلماي قالىپ، كوتەرىلىسشى جاساقتارىنىڭ  جازالاۋشىلاردىڭ ۇستەرىنەن قىلىش ويناتقان كەزدەرىن دە  ايتىپ وتىراتىن ەدى.

ءسويتىپ، ىرعىز جولىمەن جۇرگەن جازالاۋشى اسكەر از شىعىنمەن تورعايعا جەتەدى.

ۋەز باستىعى گارفتان  لاۆرەنتەۆ جالپى جاعدايمەن تانىسادى. گارف ء«ار ۇيدەن ءبىر ادامنان ءبىر ادامنان كوتەرىلىسكە قاتىسقان جاعدايدا، كوتەرىلىسشىلەردىڭ جالپى سانى  20 مىڭ بولۋى مۇمكىن» دەيدى. گەنەرال كوتەرىلىسشىلەردىڭ سانى، باسشىلارى، ولاردىڭ قونىسى مەن جايلاۋلارىن سۇراستىرىپ، تانىسادى. سودان كەيىن، لاۆرەنتەۆ پولكوۆنيك تۋرگەنەۆ باسقارعان  600 سولداتى بار، مۇزداي قارۋلانعان وتريادتى باتپاققارا باعىتىمەن جىبەرەدى. بۇل  1916-جىلدىڭ جەلتوقسانى كەزى.

باتپاققارا اۋدانىندا  تۋرگەنەۆتىڭ اسكەرى قۇمكەشۋ، كۇيىك، شوشقالى قوپالارىندا كوتەرىلىسشىلەردىڭ ايتارلىقتاي قارسىلىقتارىنا كەز بولدى. امانگەلدىنىڭ  160 مەرگەنى سولداتتاردىڭ ءبىرازىن مۇرتتاي ۇشىردى. ەكى جاقتاندا قىرعىن بولدى. ءبىراز شىعىنمەن تۋرگەنەۆتىڭ سولداتتارى اتتى كازاكتارى بار ، شانالىلارى بار، امانگەلدىنىڭ  شتابى تۇرعان ۇرپەككە بەت الدى. ماقساتتارى – كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوزىن مۇلدەم جويۋ، ەلىن قىرۋ. ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ ەڭ ءبىر اۋىر دا، قاندى شايقاسى وسى دوعال -ۇرپەكتە بولدى. پاتشا وتريادىندا  سولدات، بىرنەشە زەڭبىرەك، پۋلەمەتتەر بولىپتى. ال، كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا ا.يمانوۆتىڭ قول استىندا 2 مىڭ ادام بولعان دەسەدى. سوعان دەيىنگى قۇمكەشۋ، كۇيىك، شوشقالى قوپاسىنداعى شايقاستارىندا تۋىستارى، باۋىرلارى قازا بولعان، سول ءۇشىن جازالاۋشىلارعا قانى قاتىپ، كەك الۋدى ارمانداعان  كوتەرىلىسشىلەر كوپ ەدى.

1986-جىلى «قازاقستان» باسپاسىنان شىققان «باتىردىڭ بيىك تۇلعاسى» اتتى كىتاپ بار ەدى، سونىڭ 16-بەتىندە «قازاقستانداعى ۇلت -ازاتتىق كوتەرىلىسى تۇتاس العاندا 1916-جىلدىڭ اياعىنا قاراي جەڭىلىسكە ۇشىرادى» دەپ جازىلعان.

كەرىسىنشە، بۇگىنگى وتكەن ۋاقىت تارازىسىنا سالىپ، باعا بەرسەك، دوعال -ۇرپەك شايقاسى سول كەك قايتارۋدىڭ شايقاسى بولدى دەسەك، ارتىق بولماس. ءيا، دوعال -ۇرپەك شايقاسى- ەرلەردىڭ ەلى ءۇشىن شايقاسى، ەلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن شايقاسى ەدى.

سوداندا بۇل ايقاس ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشى جاۋىنگەرلەردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى. تۋرگەنەۆتىڭ جازالاۋشى وتريادى قانسىراپ، كۇشى ازايعاسىن قوستانايعا امان ساۋ جەتۋدى ويلاپ، كەيىن شەگىندى. بىراق، ولار جولداعى ەلدى قان قاقساتىپ بارا جاتتى. مەنىڭ  بۇدان بۇرىنىراق  جازىلعان «تاتىر مەن ۇرپەك اراسى» اتتى ولەڭ حيكاياتىمدا وسى سوڭعى شايقاسقا ارنالعان «دوعال -ۇرپەك» اتتى قىسقا ولەڭ بار ەدى.

ول:

«دوعال -ۇرپەك شايقاسى،

اق پەن ەرلەردىڭ ايقاسى.

زەڭبىرەكتەردىڭ گۇرسىلى،

ۆينتوۆكانىڭ ءدۇرسىلى.

مىلتىقتاردىڭ ءتۇتىنى،

ساداقتاردىڭ زۋىلى،

سولدات پەن سارباز ايقاسىپ،

قىلىشتاردىڭ شاڭقىلى،

سولداتتار بولدى كەر قاشقان.

كۇركىرەپ كەتتى قارا اسپان.

ءبارى بولدى!

جەڭدى ءبارىبىر ساربازدار،

ەرلىك پەن نامىستان جارالعان!»   دەپ اياقتالاتىن. 1916-جىلعى ورعايداعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسى 17-جىلعى رەسەيدەگى اقپان ايىنداعى رەۆوليۋتسيا  مەن پاتشانىڭ تاقتان تايدىرىلۋىنا دەيىن، وسىنداي رەتتەگى  تاريحي وقيعالارمەن اياقتالىپ ەدى.

جۇمات انەسۇلى 

Abai.kz