قازاق حالقى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىن «قازىرەتتى» ءستاليننىڭ سايلاۋ جايلى ايتقان «قالاي داۋىس بەرگەنi ماڭىزدى ەمەس، قالاي سانالعانى ماڭىزدى» دەگەن ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. بىزدە دە سول «اۋليە» ستالين ايتپاقشى كىمنىڭ، قالاي داۋىس بەرگەنى ەمەس، سانالعانى ماڭىزدى... سول ساناۋ كەزىندە قانشاما حالىقتىڭ داۋسى ۇرلانىپ، ەشكىم كۇتپەگەن ناتيجەلەردى كورىپ جاتامىز. «ۇرلاۋ» دەگەننەن شىعادى، تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ءبىزدىڭ ەل دەنى ءتۇزۋ ءبىر سايلاۋ وتكىزە الماپتى.  بۇل ورايدا ساراپشىلار ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ كۇناسىنىڭ اۋىر ەكەنىن، بولاشاق ۇرپاق الدىندا سول كوميسسيانىڭ جاۋاپتى بولاتىنىن ايتادى.

«ەڭ كوپ وتiرiك سوعىس كەزiندە، اڭنان كەيiن جانە سايلاۋعا دەيiن عانا ايتىلادى» دەيدى بيسمارك. سول بيسەكەم، سايلاۋدان كەيىنگى العاشقى وتىرىكتى ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى سۇيىنشىلەيتىنىن ۇمىتىپ كەتسە كەرەك... ەگەر بيسەكەم قازاق بولىپ تۋسا، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاندا ءومىر سۇرسە مۇنداي ءسوزدى ايتۋدى ۇمىتپاس ەدى. امال نە، قازاق ەمەس، امال نە بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق ەلىن كورە المادى.

شىنىن ايتايىقشى وسىعان دەيىن ەلىمىزدە وتكەن سايلاۋلار قازاق مەملەكەتىنە دەگەن، بۇگىنگى بيلىككە دەگەن كوزقاراستى وزگەرتىپ جىبەردى. ءتىپتى، سوڭعى كەزدەگى سايلاۋلاردىڭ ناتيجەلەرى قازاقستان ليدەرى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىن ماسقارالاۋ ءۇشىن ادەيى بۇرمالانىپ، ءجۇنىن قوبىرايتىپ شىعارىلاتىنداي اسەر قالدىرادى. ارينە، ەلىمىزدىڭ باسىم حالقى تۇڭعىش پرەزيدەنتىن جاقسى كورەدى. وعان سەنىم ارتىپ، داۋسىن بەرەدى. دەسە دە قوعام بولعاننان كەيىن ءارتۇرلى ويلايتىن، مەملەكەت ساياساتىنا سىنمەن قارايتىن ازاماتتار از ەمەس ەكەنى بەلگىلى. ەڭ ازىندا ءجۇز ادامنىڭ جيىرما بەسى باسقاشا ويلايتىنىن كەز-كەلگەن ادام توپشىلاي السا كەرەك-ءتى... 75 پايىز داۋىس جيناپ، ەل تاعىنا جايعاسۋدىڭ ءوزى – ابىروي... ونى سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرمەتتى توراعاسى تۇرعانقۇلوۆتار ويلاي ما؟ ويلامايدى.

كەرىسىنشە، سايلاۋ «ادىلەتسىز ءوتتى» دەگەن پوزيتسيانى قولداعانداي ەتىپ، ەلدىڭ ساناسىنا سىيمايتىن سانداردى الدىعا جالت ەتكىزىپ شىعارا قويادى. ولارعا «دامىعان ەلدەردىڭ كوشباسشىلارى 51-52 پايىز داۋىسپەن دە ەل باسقارىپ ءجۇر عوي. كىشكەنە تىزگىن تارتساڭدارشى» دەيتىن ادام جوق. مۇنداي كورسەتكىش (51-52 پايىزدى ايتىپ وتىرمىز) ول ەلدەردەگى سايلاۋدىڭ قانشالىقتى ءادىل وتەتىنىنىڭ ايناسى ىسپەتتى كورىنەدى. ال، بىزدىكىلەر «قولىڭنان كەلسە، قونشىڭنان باس» دەگەن قازاقتىڭ ماتەلىن نەگىزگە الىپ، قونىشتىڭ ءبارىن باسىپ بولدى.

دەمەك ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنداعى ساناقشىلار، دۇرىسى ساناۋشىلار ءبارىن قاساقانا جاساپ، ەلىمىزدە دەموكراتيانىڭ جوق ەكەنىن دالەلدەۋدە الدىعا جان سالماي كەلە جاتىر دەگەن ءسوز. سىرتتاي قاراعاندا ولار قولدا بار مۇمكىندىكپەن جوعارعى جاققا جاعىمپازدانىپ قالۋدى كوزدەيتىن سياقتى. ايتپەسە، ەلباسىمىز ماعان بەرىلگەن داۋىس 90 پايىزدان اسۋ كەرەك دەمەيتىنى اقيقات. بۇل جاعىمپازدىق ەلدەگى ەركىن ويعا، دەموكراتياعا، سايلاۋعا دەگەن قۇلشىنىسقا كەرى اسەرىن تيگىزىپ كەلەدى. ال، ىشكەرىلەي ەنەتىن بولساق، بۇل جاعىمپازدانۋ ەمەس – ماسقارالاۋ. «سەندەردىڭ داۋىستارىڭ ەمەس، ءبىزدىڭ ساناۋىمىز شەشەدى» دەپ بۇكىل جۇرتشىلىقتى مازاقىعا اينالدىرۋ. ەلباسىنىڭ انىق جەڭىسىن بۇركەمەلەپ، قولدان «تولاعاي» جاساۋ.

وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، 1999 جىلعى سايلاۋدان كەيىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ سول كەزدەگى ءتورايىمى بولعان زاعيپا باليەۆا حانىم: «قالاي دەپۋتات بولعاندارىڭىزدى ۇمىتىپ كەتپەڭىزدەر» دەپ توبەدەن تۇسكەندەي پىكىر ايتىپ ەدى. ارينە، كىمنىڭ قالاي بيلىككە كەلىپ جاتقانى سول كەزدە تورايىمعا عانا بەلگىلى بولعانى راس. دەسەك تە، بۇل بىزدە ءادىل سايلاۋ وتپەگەندىگىنىڭ، وتپەيتىندىگىنىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلدانىپ، باليەۆانىڭ وسى ءسوزى قاناتتى سوزگە اينالىپ كەتتى.

مۇنىمەن نە ايتپاقپىز... مىنە، الدا تاعى دا كەزەكتەن تىس سايلاۋ كەلە جاتىر. ءوزىن-ءوزى تاراتقىش ماجىلىسمەندەردى تاعى دا ەلەكتەن وتكىزىپ، جايلى ورىنعا جايعاستىرماق بولىپ شاپقىلاۋدامىز. داعدارىس القىمنان العان تۇستا ميلليونداردى شاشۋعا ساقاداي ساي تۇرمىز.

وتكەندە قر پارلامەنت ءماجىلىسى مەن ءماسليحات دەپۋتاتتارى سايلاۋىن ازىرلەۋ جانە ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى رەسپۋبليكالىق كەڭەستە قر ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى قۋاندىق تۇرعانقۇلوۆ: «سايلاۋ ورگاندارىنىڭ باستى مىندەتى – سايلاۋدىڭ زاڭدىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ، ياعني، سايلاۋ زاڭناماسى مەن جالپىعا بىردەي تانىلعان حالىقارالىق ۇستانىمداردىڭ تالاپتارىنا سايكەس ءادىل جانە اشىق سايلاۋ ناۋقانىن وتكىزۋ» دەدى.

ءبىز وسىعان دەيىن تۇرعانقۇلوۆ ايتقانداي حالىقارالىق ۇستانىمداردىڭ تالاپتارىنا سايكەس ءادىل جانە اشىق سايلاۋ وتكىزە الدىق پا، وتكىزە الامىز با؟ بۇگىنگى احۋالعا قاراپ، «جوق» دەپ جاۋاپ بەرە سالعان دۇرىس. نەگە دەسەڭىز، كوكەكتىڭ ءوز اتىن ءوزى الەمگە ايگىلەيتىنىندەي قازىردىڭ وزىندە كەڭىردەك كەرىپ، اشىق سايلاۋ جايلى ەرتەگى ايتا باستادىق. بۇل جولى دا باياعى جارتاس، سول كۇيىندە جاڭعىراتىنىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى.

بىزدە اشىق ءھام ءادىل سايلاۋ وتكىزۋگە سۇرانعان ءبىر ازامات بار ەدى. 2004 جىلدارى زامانبەك نۇرقادىلوۆ سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە «قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن كەزدەسىپ، وسك ءتورايىمى زاعيپا باليەۆانى بوساتىپ، ورنىنا ءوزىن قويۋدى سۇراعانىن» ايتقان ەدى.  

1993 جىلى جوعارعى كەڭەستى زاڭسىز تاراتۋعا ۇلەس قوسقانىنا وكىنەتىنىن بىلدىرگەن زامانبەك نۇرقادىلوۆ «وسك توراعاسى بولسا بارلىق پارتيالار مەن جوعارى بيلىك وكىلدەرىن، حالىقارالىق ۇيىمداردى شاقىرىپ، ءادىل سايلاۋ شارتتارىن كەڭەسەتىنىن، بوگەت جاساعانداردى تارتىپكە كەلتىرەتىنىن» ايتقان.

2004 جىلى كوكتەمدەگى ءبىر سۇحباتىندا ول «ەگەر ءادىل سايلاۋعا قول جەتكىزە الماساق، ولاردى مۇلدە وتكىزبەگەن ءجون. ازىرگە ءادىل سايلاۋعا جاعداي جاسالعان جوق – سايلاۋ كوميسسيالارى وزگەرمەدى، ولاردىڭ قۇرامىندا وپپوزيتسيا وكىلدەرى جوق... ال ءادىل سايلاۋ بولماسا، ءادىل پارلامەنت تە بولمايدى، وندا [ەلدە] مەن بولجاعان سۇرەڭسىز جاعداي ورنايدى» دەگەن بولاتىن.

مۇنى قۋاندىق تۇرعانقۇلوۆ بىلە مە؟ زامانبەكتىڭ ء«ادىل سايلاۋ بولماسا، ءادىل پارلامەنت تە بولمايدى» دەگەنىن تۇرعانقۇلوۆ قاپەرگە الا ما؟. جوق، الدە سايلاۋعا بولىنگەن قارجىنىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ «جەمساۋدان» وتكىزىپ، بار داۋىستى «نۇر-وتانعا» اۋدارىپ، قالعان سۇيەك-ساياقتى ءبىرلى جارىم پارتيالارعا لاقتىرىپ، ەسكى سۇرلەۋمەن زىمىراپ وتە شىعا ما؟

ارينە، مۇنى بولجاۋ ءۇشىن باقسىلىقتىڭ قاجەتى جوق. بۇل سايلاۋدا كىمنىڭ ايدارىنان جەل ەسەتىنى ازىردەن-اق بەلگىلى. ەندەشە، «سايلاۋ وتكىزەمىز» دەپ الاشاپقىن بولۋ نەگە كەرەك؟ بۇعان مەنىڭ باسىم جەتپەيدى. مەنىڭ باسىم جەتەتىن ءبىر-اق اقيقات بار. قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ءادىل تاريحىندا ءادىل سايلاۋ وتكىزە الماعان تۇرعانقۇلوۆتاردىڭ، تۇرعانقۇلوۆ سەكىلدىلەردىڭ ەسىمى «التىن ارىپپەن» جازىلادى.

ءتۇيىن

مەن كەيدە بيلىكتەگىلەردىڭ وتىرىگىنە، سونىڭ جاساعان كۇناسىنە بولاشاقتا بالا-شاعاسى جاۋاپ بەرەتىن بولسا عوي دەپ ويلايمىن. بۇگىنگى كۇنگى بارلىق وتىرىكتەردىڭ بەتى اشىلعاندا، وتىرىكشىلەردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى ازاپ شەگىپ، اكەلەرىن لاعىنەتتەر ەدى؟ اركىم بۇعان جەتكىزبەۋ ءۇشىن قام جاسار ەدى. ال، ءبىز بولساق: «سايلاۋ دەگەن – وزىڭە بەرگەن ىقتيار» دەپ احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءسوزىن باسشىلىققا الىپ، سايلاۋ ۋچاسكەسىنە جۇگىرە جونەلەر ەدىك...  

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz