جەر رەفورماسى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ كەزەكتى وتىرىسى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ناعي يلياسوۆ اتىنداعى اۋىلدا ءوتتى. بۇعان دەيىنگى وبلىستىق قوعامدىق كەڭەس وتكىزگەن وتىرىستار قالاداعى «دوستىق» ۇيىندە ءوتىپ، ونىڭ بارلىعىندا دا جەر كودەكسىندەگى وزگەرىستەرگە قارسىلار كوپ بولعان ەدى. بيلىك بۇل جولعى رەسپۋبليكالىق جيىندى قالادان 80 شاقىرىم قاشىقتاعى اۋىلدا، بۇرىنعى وتىرىستارعا قاتىسقانداردى شاقىرماي جاسىرىن وتكىزگىسى كەلگەنى بايقالىپ قالدى. ءبىز كەزدەيسوق ەستىپ، باردىق.

بۇل جيىندا بىردەن كوزگە تۇسكەنى كەلگەن كوميسسيانى مەملەكەتتىك كوميسسيا دەپ اتاۋعا كەلمەيتىنى. ونان گورى كادىمگى جەردى ساتۋدى، شەتەلگە جالعا بەرۋدى جارنامالاپ جۇرگەن ۇگىت بريگاداسىنا كوبىرەك ۇقسايدى. ۇگىتشىلەرى دە جەر ماسەلەسىندەگى تۇيىندەردى جەرىنە جەتكىزە الاتىنداي بىلىكتى كىسىلەر ەمەس، قارابايىر ءارى جالتاق. ماسەلەن، كوميسسيا توراعاسى ا.مىرزاحمەتوۆ «مىنا جۇرت نەگە دۇرلىگىپ ءجۇر، نە دەگىسى كەلەدى، تىڭدايىن» دەگەن نيەتتەن گورى، “جەردى ساتۋ-ساتپاۋ تۋرالى قاشانعى ايتا بەرەمىز، ونان گورى ونىڭ بەرىلەتىن شەكتى كولەمى تۋرالى اڭگىمەلەيىك” دەگەن ءوز ۇسىنىسىن وتكىزۋگە تىرىسىپ باقتى. مۇنىسى  “ ءبىزدىڭ دەگەنىمىزگە كونبەي قايدا باراسىڭدار، ونان دا مۇمكىندىك بەرىپ تۇرعاندا، از عانا بولسا دا وزدەرىڭنىڭ پايدالارىڭدى اجىراتىپ قالىڭدار، ەرتەڭ ونان دا ايرىلىپ قالاسىڭدار” دەگەنگە ۇقساس بولدى. بۇعان نە دەرسىز؟

ءبىرىنشى ءسوزدى جەرلەسىمىز، ءماجىلىس دەپۋتاتى، اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرى ب.سماعۇلعا بەرگەنى ونىڭ شابىتتانا وقىعان ولەڭىنە جۇرتتى ۇيىتپاقشى بولعانىنداي كورىندى. كەزىندە ب.مومىشۇلىنىڭ قان مايداندا ءجۇرىپ-اق قازاقتىڭ ءتىلى مەن رۋحىن كوتەرۋدەگى ەرلىگىن دارىپتەپ، «قاھارمان» اتتى كىتاپ جازعانىن بىلەتىندىكتەن، ونىڭ بويىندا باۋكەڭنىڭ ۇلتتىق ۇستانىمىنان بىردەڭە قالعان شىعار دەپ ۇمىتتەنۋشى ەدىك. ونىڭ ورنىنا ەلدەن ەرەك ميكروفوندى قولىنا 3 رەت الىپ، “قارسىلارعا” كوبىرەك دىكەڭدەگەنىنە كۋا بولدىق. ستسەناريدى زالداعىلاردان ءبىرىنشى بولىپ ءسوز العان سادۋاقاس اڭسات اعامىز بۇزدى. «تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلىندا عاسىرلار بويى اتا-بابالارىمىزدان امانات بولىپ قالعان جەرىمىز بەن تىلىمىزگە پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەستىك كەزدەگىدەن دە بەتەر قاۋىپ ءتوندىرىپ، جەردى ساتۋعا، ءتىلدى قۇرتۋعا باعىت ۇستاعان بيلىكتىڭ رەفورمالارىن توقتاتۋ كەرەك. جەر ەشكىمگە ساتىلماسىن، شەتەلگە جالعا بەرىلمەسىن!»،-دەدى.

توراعادان بەدەلى ءبىر دە كەم ەمەس اكادەميك ك.ساعاديەۆ “جەردى ساتۋعا نەمەسە شەتەلگە جالعا بەرۋگە مەن دە قارسىمىن... بىراق ونى ساتۋ كەرەك” دەيدى. وسى عۇلاما عالىمدى قيناپ جۇرگەن قاي قۇداي؟ قارسى بولسا، ءبىرجولا قارسى بولىپ قالماي ما؟ قالعان سالماعى جوق “كوميسسيا مۇشەلەرى” تۋرالى ايتپاي-اق قويساق تا بولادى. ولاردىڭ ءبارى بىردەي “ساتايىق تا - بەرەيىك” دەپ سايرادى. بىرەن-ساران قوعامدىق پىكىردى ءبىلدىرىپ جۇرگەن ازاماتتار بولماسا، كوميسسيانىڭ بيلىك جاعىنداعىلارى  جەردىڭ ساتىلۋىن، شەتەلگە جالعا بەرىلۋىن ناسيحاتتاۋمەن بولدى. سونان عوي ولاردى “ۇگىت بريگاداسى” دەيتىنىمىز. كوميسسيا حالىقتى تىڭداۋدىڭ ورنىنا، “قارسىلارعا” اقىل ايتۋعا، ولاردى تۇقىرتۋعا تىرىستى.

جەرگىلىكتى ادامداردان ولاردى قولداۋ-شىلار نەگىزىنەن بيلىك وكىلدەرى جانە بىرەن-ساران سولاردىڭ توڭىرەگىندەگى بايشىكەشتەر بولدى. قىزىلوردا قالاسىنىڭ بۇرىنعى اكىمى ءارى سەناتور ب.دوسمامبەتوۆ، وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى، وبلىس اكىمىنىڭ جانىنداعى قوعامدىق كەڭەس توراعاسى س.يماندوسوۆ، كوپ جىل وبلىس ءماسليحاتى دەپۋتتاتىعىنىڭ مايىن ىشكەن، كاسىپكەر ن.ەرمانوۆ، وبلىس اكىمىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى، ء«مادى قاجى» شارۋا قوجالىعىنىڭ توراعاسى ا.كامالادين نارىق كەزىندە قارىق بولعان دۇنيەلەرىن ونان ءارى بايىتا ءتۇسۋدىڭ قامىندا سويلەسە، بۇرىنعى وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ باستىعى ن.جاليەۆ، بۇرىنعى “نۇر وتان” پارتياسى وبلىستىق فيليالى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ج.بازارتاي بيلىكتىڭ اقىرىنان جەپ جۇرگەن جەمىن اقتاۋعا تىرىسىپ، بىردەڭە دەپ جاتتى.

زالدا “قارسىلار” “قولداۋشىلاردان” الدەقايدا كوپ بولدى جانە سولاردىڭ بارلىعى قاراپايىم ادامدار مەن ورتا كاسىپكەرلەر. سونداي-اق، “قارسىلاردىڭ” ىشىندە سەناتور مۇرات باقتيارۇلى مەن قحكپ-نىڭ سەركەسى ۆ.كوسارەۆتىڭ جۇرگەنى اتاپ وتۋگە تۇرارلىق. كوميسسيا مۇشەلەرى اكادەميك ورازالى سابدەن، قوعام قايراتكەرى دوس كوشىم، مۇحتار تايجان، اكىم جانۇزاق، حالىقتىڭ اراسىنان شىققان ەلگە تانىمال تۇلعالاردىڭ ىشىنەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ ارداگەرلەرى - جالاعاشتىق ءبىرجان كوشتاەۆ، شيەلىلىك پەردەن ارحاباەۆ، تۇركىستاندىق ءدىنتانۋشى زىكىريا جانداربەك، اعايىندى ساپەن، سادۋاقاس اڭساتتار جۇرتتىڭ كوكەيىندەگىسىن ءدوپ باسىپ ايتتى. ولاردان باسقا سويلەگەن: بلوگەر بولات نۇرعوجاەۆ، كاسىپكەر ساعي سۇيەنىش، بەلگىلى تەلەجۋرناليست ايتكۇل شالعىنباەۆا، زەينەتكەر حاتام كۋستاباەۆ، كاسىپكەر سۇلتان ءاشىموۆ قارسىلىقتارىن ءوز تاجىريبەسى جانە بىلىكتىلىگىمەن دالەلدەي ءبىلدى. وسى باعىتتاعى ءسوز العانداردىڭ نەگىزگى ءۋاجى جەردى دۇنيە-مۇلىك دەپ قابىلداۋعا، جەر قاي كەزدە دە «ەل»، «وتان» «انا» دەگەن كيەلى ۇعىمداردى بىلدىرەتىندىكتەن ونى كىمگە دە بولسا ساتۋعا، بانككە كەپىلدىككە قويۋعا، شەتەلگە جالعا بەرۋگە بولمايتىنىن، ولاي بولعان جاعدايدا حالىق ونان سايىن جىككە بولىنە تۇسەتىنىن، جەمە-جەمگە كەلگەندە ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز - تاۋەلسىزىگىمىزگە قاۋىپ تونەتىنىن باسا ايتتى. سوندىقتان دا بولار ولاردى جۇرت ۇنەمى قولداپ وتىردى. جاستاردىڭ ىشىنەن بايماعامبەتوۆ مۇراتباي ەسىمدى جىگىت شىعىپ، “بىزگە شەتەلدەن ينۆەستور شاقىرۋدى توقتاتىڭىزدار! جاعداي جاساساڭىزدار ءبىز، جاستار، ءوزىمىز-اق يگەرەمىز سول جەردى” دەپ، جاستىق قايرات تانىتتى. الايدا، سول سوزدەر ايتىلعان جەردە قالا ما دەگەن كۇدىگىمىز زور. سەبەبى كوميسسيا ارنايى تاپسىرمامەن جۇرگەن “ميسسيونەرلەردەي” قايتسە دە جەردى ساتىپ، شەتەلگە ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرۋدى زاڭداستىرۋدىڭ امالىن تابۋ ءۇشىن جۇرگەن توپتاي كورىندى. ولارعا ەلدىڭ دۇرلىككەنى دە، بولۋى مۇمكىن دۇربەلەڭى دە اسەر ەتپەيتىندەي.

توق ەتەرىن ايتقاندا قىزىلوردالىقتاردىڭ جاسى دا، كارىسى دە جەر كودەكسىنە قارسىلىعىن ءبىلدىردى. ەندىگى جەردە ەنجارلىق تانىتۋعا بولمايتىنىن جۇرت تۇسىنگەندەي.

ابدۋللا شاحانوۆ،

جالعاس امانوۆ،

قىزىلوردا قالاسى

Abai.kz