1979 جىلعى 16 جانە جانە 19 ماۋسىم كۇنى تسەلينوگراد قالاسىنىڭ لەنين اتىنداعى ورتالىق الاڭىنا مىڭداعان ادام جينالىپ، قازاق جەرىنىڭ بولىنبەيتىنىن، ەشقانداي اۆتونومياعا جول جوق ەكەنىن باتىل مالىمدەدى. كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ قاراعاندى، اقمولا، پاۆلودار، كوكشەتاۋ وبلىستارى تۇيىسەتىن ەرەيمەنتاۋ وڭىرىندە نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندەگى شەشىمىن بۇزعىزدى. بۇل كەڭەس وداعى داۋرەن سۇرگەن ۇزاق جىلداردا كوممۋنيستىك پارتيا كوسەمدەرىنىڭ العان بەتىنەن العاش رەت قايتۋى ەدى. وسىنداي ۇلى ەرلىكتى جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ ۇلەسى 17 پايىزدان اسپايتىن تسەلينوگراد قالاسىنىڭ قازاق جاستارى جاسادى. كيەلى اقمولا-قاراوتكەل توپىراعىندا الاش رۋحى تۇڭعىش جەڭىسكە جەتتى. حالىقتىڭ ۇلتتىق نامىسى وياندى، ەل تاريحي قاھارماندىعىن قايتا تاپتى.

ەرلىك، ونىڭ ىشىندە حالىقتىڭ كوكورىم ورەندەرى جاساعان ەرلىك ۇلت تاريحىندا ەرەكشە ورىن الۋعا، ماقتان ەتىلۋگە ءتيىس. الايدا، سالىستىرمالى تۇردە العاندا، كۇنى كەشە بولدى دەۋگە ساياتىن وسى قاھارماندىق بۇگىندە ايتىلمايدى. ونىڭ قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىندەگى ىقپالى، 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا اسەرى جايلى نە تاريحشىلار، نە ساياساتتانۋشىلار تيىسىنشە ءمان بەرمەي كەلەدى.

ۇلت قاھارماندىعىنىڭ شەجىرەسىنە التىن ارىپپەن جازىلۋعا لايىق وسى ەرلىك قالاي جاسالىپ ەدى؟

1979 جىلعى 16 جانە جانە 19 ماۋسىم كۇنى تسەلينوگراد قالاسىنىڭ لەنين اتىنداعى ورتالىق الاڭىنا مىڭداعان ادام جينالىپ، قازاق جەرىنىڭ بولىنبەيتىنىن، ەشقانداي اۆتونومياعا جول جوق ەكەنىن باتىل مالىمدەدى. كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ قاراعاندى، اقمولا، پاۆلودار، كوكشەتاۋ وبلىستارى تۇيىسەتىن ەرەيمەنتاۋ وڭىرىندە نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندەگى شەشىمىن بۇزعىزدى. بۇل كەڭەس وداعى داۋرەن سۇرگەن ۇزاق جىلداردا كوممۋنيستىك پارتيا كوسەمدەرىنىڭ العان بەتىنەن العاش رەت قايتۋى ەدى. وسىنداي ۇلى ەرلىكتى جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ ۇلەسى 17 پايىزدان اسپايتىن تسەلينوگراد قالاسىنىڭ قازاق جاستارى جاسادى. كيەلى اقمولا-قاراوتكەل توپىراعىندا الاش رۋحى تۇڭعىش جەڭىسكە جەتتى. حالىقتىڭ ۇلتتىق نامىسى وياندى، ەل تاريحي قاھارماندىعىن قايتا تاپتى.

ەرلىك، ونىڭ ىشىندە حالىقتىڭ كوكورىم ورەندەرى جاساعان ەرلىك ۇلت تاريحىندا ەرەكشە ورىن الۋعا، ماقتان ەتىلۋگە ءتيىس. الايدا، سالىستىرمالى تۇردە العاندا، كۇنى كەشە بولدى دەۋگە ساياتىن وسى قاھارماندىق بۇگىندە ايتىلمايدى. ونىڭ قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىندەگى ىقپالى، 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا اسەرى جايلى نە تاريحشىلار، نە ساياساتتانۋشىلار تيىسىنشە ءمان بەرمەي كەلەدى.

ۇلت قاھارماندىعىنىڭ شەجىرەسىنە التىن ارىپپەن جازىلۋعا لايىق وسى ەرلىك قالاي جاسالىپ ەدى؟

بۇل ساۋالعا العاش اكادەميك ماناش قوزىباەۆ 1993 جىلى جارىق كورگەن "قازاقستان تاريحى" اتتى جيناقتا جاۋاپ بەرۋگە تىرىستى. وقيعا قىسقا باياندالىپ، ماسەلەنىڭ ساياسي-تاريحي استارلارى تەرەڭ قامتىلمادى. ەرەۋىلدىڭ ءمان-جايى 1998 جىلى جارىق كورگەن "پوزنانيە سەبيا" دەگەن ەڭبەكتە العاش رەت جان-جاقتى اشىلدى. ناقتى دەرەكتەرگە تولى وسى تۋىندىنىڭ اۆتورلارى امانتاي كاكەن مەن مۇقاش وماروۆ كەزىندە مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگانىندا قىزمەت ىستەگەندىكتەن، كوپتەگەن قۇندى مالىمەتتەردى پايدالانا العان. سول دايەكتەرگە جانە ءوز تاراپىمىزدان ىزدەستىرگەن دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، اقمولا جاستارىنىڭ ەرلىگى جايلى اڭگىمەلەۋدى 79-شى جىلدىڭ ورەندەرى الدىنداعى پارىز سانادىق.

ەدىل بويىنداعى نەمىس رەس­پۋب­ليكاسىنىڭ ۇلى وتان سو­عىسى باس­تال­عان تۇستا تا­راتىلعانى بەلگىلى. 1941 جىلعى 28 تامىزدا كسرو جو­عارعى كە­ڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جار­لى­عىمەن ونداعى نەمىستەر قاز­اق­­ستانعا جەر اۋدارىلدى. مۇنداي شە­شىمنىڭ نەگە قابىل­دان­عانى تۇسىنىكتى ەدى، ال سوعىس جەڭىسپەن اياقتالعان سوڭ ولار­دىڭ با­يىر­عى قونىسىنا قايتا ورالۋىنا رۇقسات بەرمەۋ ىشتەي دە، سىرتتاي دا قارسىلىق تۋ­عىزدى. نەمىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ ءوتى­نىشتەرى مەن نارازىلىعىنا ورتالىق كو­ميتەت نازار اۋدار­عان جوق. بۇرىنعى اۆ­تونوميا ورنالاسقان جەرگە ەل تى­عىز قونىستانعاندىقتان، ونى قال­پىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن سىر­عىتپا جاۋاپ بەرۋمەن بولدى. نە­مىس تىلىندە "فرويند­شافت" گازەتىن اشىپ، باسقا دا مادەني شارالاردى ءجۇز­ەگە اسىرىپ، ءىس وسىمەن تىندىعا سانادى.

ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي مەم­لەكەتى بار نەمىس جۇرتى ەندى ماسەلەنى توتەسىنەن قويدى. 1972 جىلى "شەت ەل­گە كەتەتىن نە­مىستەر بىرلەستىگى" دەگەن جا­سىرىن ۇيىم قۇرىلدى. وعان قازاقستان، تۇركىمەنستان، قىرعىز­ستان مەن بالتىق جا­عا­لاۋى ەلدەرىندە تۇراتىن دياس­پورا وكىلدەرى باس­شىلىق جاسادى.

نەمىستەردىڭ وسى باتىل قا­دامى جايلى ا.كاكەن "اق­مولاداعى ەرەۋىل قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالدى" اتتى ماقالاسىندا بىلاي اڭگى­مە­لەيدى: "سوۆەت ەلىنىڭ سولاقاي ساياساتى نەمىستەردىڭ جاپپاي شەتەلگە قونىس اۋدارۋ قوزعا­لىسىن تۋعىزدى. بىراق بيلىك ءارتۇرلى سىلتاۋ تاۋىپ، ولاردى مۇمكىندىگىنشە جىبەرمەۋگە تىرىستى. مۇنداي تەكەتىرەس كوپكە سوزىلماي، ءبىر توقتامعا كەلۋى قاجەت ەدى. سولاي بولا تۇرسا دا بىردە-ءبىر مەملەكەتتىك ورگان ماسەلەنى كەشەندى تۇردە شەشۋگە كىرىسپەگەن سوڭ، ور­تا­لىق كوميتەت مۇنداي "قۇر­مەت­تى" كگب-گە تاپسىردى. بىراق ونىڭ قۇ­رامىنداعى بارلىق باسقارمالار ءارتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، ات-تونىن الا قاشتى. اقىرى وسى پروبلەمانى زەرت­تەۋ سول كەزدە جاڭادان قۇرىلعان ف.بوبكوۆ باسقاراتىن 5-باسقارماعا تاپسىرىلدى.

ماسەلە كگب-عا نەگە تاپ­سىرىلدى ەكەن؟

1956 جىلى كسرو ىشكى ىستەر ءمينيسترى قازاقستاندا چەشەن-ۇڭعىش اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ قاجەت دەگەن ۇسىنىس جاساپتى. بىراق سول كەزدە ونى جوعارى جاق قول­داماپ ەدى. پارتيا كوسەم­دەرىنىڭ ەسىنە سول ءتۇستى مە، كىم ءبىلسىن؟

ناتيجەسىندە كوكپ ور­تا­لىق كوميتەتى ساياسي بيۋرو­سى­نىڭ 1976 جىل­دىڭ 6 تامى­زىن­داعى تاپسىر­ما­سىنا سايكەس، ارادا ەكى جىل وتكەن سوڭ، 1978 جىلدىڭ تامىزىندا نەمىس ماسەلەسىن شەشۋ ماقساتىمەن يۋ.اندروپوۆ باس بولىپ، ءبىر توپ وك ءمۇ­شەلەرى تسەلينوگراد، كوكشەتاۋ، قا­راعاندى، پاۆ­لودار وبلىس­تا­رى­نىڭ بەس اۋدانى ەسەبىنەن قا­زاق­ستان­دا نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇ­رايىق (ورتالىعى تسەلينوگراد وبلىسىنىڭ ەرەيمەنتاۋ قا­لا­سى), ال مۇنىڭ ءوزى حالىق­تىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاق­سارتۋعا ەلەۋلى ىقپال جاسايدى دەپ پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە حات جولدايدى".

وسى جولداردى وقىعاندا، ەگەر 1956 جىلى قازاقستاندا چەشەن-ۇڭعىش اۆتونوميالىق رەسپۋب­لي­كا­سىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانسا، جەرگىلىكتى ەل قارسى شىعا الار ما ەدى دەگەن وي كەلەدى. ءدال سول كەزدە، جۇرت سوعىستان سوڭ وڭالا قويماعان تۇستا مۇنداي قادامعا تويتارىس بەرىلۋى ەكىتالاي-تىن. ستالين قاھارىنىڭ زاھارىنان ايىعىپ ۇلگەرمەگەن حالىق ىشتەن تىنۋى مۇمكىن ەدى.

اتالعان حاتتى پارتيانىڭ ور­تا­لىق كوميتەتى ماقۇلدادى. قازاق كسر-ى باسشىلارىمەن كەڭەسپەستەن 1979 جىلى 31 مامىردا ساياسي بيۋرو قا­زاقستاندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. د.قو­ناەۆ بۇل قاۋلىنى دايىن كۇيىندە الدى. تسەلينوگراد وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن. مورو­زوۆقا اتالمىش قۇجات الماتى ارقىلى ەمەس، ماسكەۋدەن تىكە جەتتى. وسىدان-اق رەسپۋبليكا جەتەكشىلەرىنىڭ كسرو كوسەمدەرىنە قانشالىقتى "قادىرلى" بولعانىن كورۋ قيىن ەمەس.

"ماسكەۋ نەگە ورتالىق قازاق­ستان­دى تاڭدادى؟"  دەگەن ساۋال سول تۇستا ءجيى ايتىلىپ ءجۇردى. ءبىرىن­شى­دەن، بۇل وڭىردە ورىس جۇرتى قالىڭ، ولار نەمىس اۆتونومياسىنا قارسى شىقپايدى. ەكىنشىدەن، ايماقتا نەمىستەر از ەمەس. ۇشىنشىدەن، ءوز جە­رىندە ازشىلىقققا اينالعان قازاقتار باس كوتەرۋگە باتپايدى.

اۆتونوميانىڭ تەز ارادا قۇ­رىلا قوياتىندىعىنا قازاق­ستاننىڭ باس كوتەرەرلەرى دە ونشا سەنبەسە كەرەك. قاۋلى قولىنا تيگەن ن.مو­روزوۆ جالعاسقان س.يماشەۆ تە (رەسپۋبليكا كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى), ا.كوركين دە (ەكىنشى حاتشى) مۇنداي شارۋادان بەيحابار سەكىلدى جارىتىپ ەشتەڭە ايتپايدى. ولار شىنىمەنەن قۇلاقتانبادى ما، الدە ساقتىق جا­ساپ، ءۇنسىز قالۋدى ويلادى ما، ول جاعى انىق ەمەس. ال د.قوناەۆ قاۋلى كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ جارلى­عى­مەن بەكىتىلمەگەنىن العا تارتىپ، اپ­تىق­پاۋدى، سابىر ساقتاۋدى ءجون كورەدى.

شىندىعىندا بۇل كەزدە اۆتو­نو­ميا قۇرۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كو­ميسسيا قۇرىلىپ جاتقان بولاتىن. ماۋسىم ايىنىڭ ورتاسىندا ا. كوركين باستاعان توپ تسەلينوگراد قالاسىنا جەتەدى. توپ مۇشەلەرى ءار سالانىڭ مينيسترلەرى ەدى. ماقسات - اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك-ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن تياناقتاپ، ونىڭ باسشى كادرلارىنا دەيىن ىرىكتەۋ.

بۇلار دا جەرگىلىكتى ەلدىڭ قاس-قاباعىنا قاراۋدى، ەرتەڭ اۆتونوميا جاريالانعاندا احۋال قالاي قۇبىلاتىنىن ويلاۋدى ارتىق دەپ ساناعان. ا.كور­كينمەن سول كەزدە جۇزدەسكەن، ونىمەن بىرگە ەرەي­مەنتاۋدى ارالاعان ادامداردىڭ ءبارى توپ مۇشەلەرى وزدەرىن ەركىن ۇستاعانىن، نەمىس اۆتونومياسى ايماقتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتاتىنىن عانا ايتۋمەن بولعانىن ەسكە الادى.

سونىمەن ماۋسىمدا ەرەيمەنتاۋ قالاسىنىڭ كوشەلەرىندە قارا "ۆولگالار" قاپتايدى. ەل بۇلار كىم دەپ الاڭداپ، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇيىنە قۇلاق تۇرەدى. وسىندا وتكەن باسقوسۋدا بۇل جور­تۋىلدىڭ ءمانى اشىلادى. ا.كوركين اۆتونوميانىڭ قاي كەڭسەسى قاي جەردە ورنالاساتىنىن تالقىعا سا­لادى. اۋدان مەكەمەلەرىن ەر­كىن­شىلىك سەلوسىنا كوشىرىپ، ورىندى بوساتا باستاۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەرەدى. نەمىس اۆتونوميالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا سول كەزدە كراسنوزنامەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ا.براۋن لايىق دەپ شەشىلگەنىنە دەيىن ايتادى.

ەكپىندەگەن توپ وسىدان سوڭ اۋداننىڭ باسقا جەرلەرىن ارالاپ، تسەلينوگراد قالاسىندا ات شالدىرادى دا الماتىعا قايتادى. جاي قايتپاي، ەرەي­مەن جەرى نەمىستەرگە بەرىلەدى ەكەن دەگەن جەلدەي ەسكەن سۋىق حاباردى تاراتىپ كەتەدى. قازاقتىڭ كوكىرەگى وياۋ، نامىسى بار ازاماتتارى: "بۇل قالاي؟" - دەپ ەلەڭدەيدى. "اۆتو­نومياعا جەر بە­ر­مەي­مىز. قار­سى تۇرامىز!" - دەگەن جىگىتتەر اۋدان­نىڭ ورتالىق الاڭىن توڭىرەكتەيدى. قايسىبىرى جەدەل وبلىس ورتالىعىنا اتتانىپ، ماسەلەنى سول جەردە انىقتاماق بولادى.

بۇل كەزدە تسەلينوگراد قالاسى دا قام-قاراكەتسىز ەمەس ەدى. مەن وسى وقيعا تۋرا­لى العاش ينجەنەرلىك-قۇرىلىس ينس­تي­تۋ­تىندا وقيتىن بالدىزىم مۇرات ءجۇن­دىباەۆتان 15 ماۋسىم كۇنى كەشكە ەستىدىم.

- ەرتەڭ ورتالىق الاڭعا شىعامىز. ەرەيمەنتاۋدا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋعا قارسى بولامىز، - دەدى ول.

توبەدەن جاي تۇسكەندەي بولدى.

- نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ قايداعى اۆتونوميا؟ - دەدىم اڭتارىلىپ.

- ءبىزدىڭ جىگىتتەرگە سونداي حابار جەتىپتى. الماتىدان وك-نىڭ حاتشىسى باستاپ كەلگەن كوميسسيا ەرەيمەنتاۋدا بولىپتى، - دەدى ول. - ەندى اۆتو­نوميانىڭ قۇرىلعانىن رەسمي جاريالاۋ عانا قالعان. سو­نىڭ الدىن الىپ، ەرەۋىلگە شى­عۋعا بارلىق ستۋدەنتتەر بەل بۋىپ وتىر.

وي سان-ساققا جۇيتكىدى، نە ءىس­تە­رىم­دى بىلمەي داعداردىم. مۇندايدا كىممەن اقىلداسىپ، كىمگە سەنەسىڭ.

ءارى تولعانىپ، بەرى تولعانىپ، ءبىر پودەزدە كورشى تۇراتىن قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قۋانىش احمەتبەكوۆكە باردىم. مەنىمەن تۇيدەي جاستى، اقجارقىن، ەر كوڭىلدى ازامات ەدى، جاقسى ارالاساتىنبىز. بىردەڭە بىلسە، جاسىرماس دەپ ۇمىتتەندىم. ول شەت جاعالاتقان ساۋال­دا­رىمدى ءتۇسىن­بەدى. "قالاعا وك-نىڭ حاتشىسى كەلىپتى عوي، ەرەيمەنتاۋعا دا بارعان سياقتى. جاي ءجۇر مە ەكەن؟" - دەگەن سۇ­را­عىما دا ماردىمدى جاۋاپ الا المادىم.

- اۋدانداردى ارالاپ جۇرگەن شىعار، - دەدى دە قويدى.

بالدىزىمنان ەستىگەنىمدى اشىپ ايتا المادىم. بىرەر وڭتايلاندىم دا، ەگەر ەرەيمەن نەمىس اۆتو­نومياسىنا شىنىمەن بەرىلەتىن بولسا، جاستاردىڭ قارسىلىعى ارقىلى سەس كورسەتىلگەنى دۇرىس. تا­پاداي تال تۇستە جەرىڭدى با­رىم­تالاپ جاتسا، تۇياق سەرىپپەي قالعانىڭ سۇيەككە تاڭبا. ەس­تى­گە­نىمدى ىشىمدە ساقتايىن. كەدەرگە كەل­تىرىپ الىپ جۇرەرمىن دەگەن بايلاممەن كەرى قايتتىم.

ۇيگە كەلسەم مۇرات كەتۋگە وڭتاي­لانىپ جاتىر ەكەن.

- جەزدە، ەرتەڭ الاڭعا شىق­قانداردى توپىرلاتىپ قۋىپ، شە­تىنەن ۇستاپ جاتسا، ىزدەۋشىمىز بو­لارسىز، - دەدى. - ءبىز بۇگىن ءتۇ­نىمەن ازىرلەنەمىز. وسىنى سىزگە ادەيى ايتۋعا كەلگەم. مەن جەتكىزگەن حابار تۋرالى ەشكىمگە ءتىس جار­ماڭىز.

- توقتاي تۇر. اقىلداسايىق، - دەدىم. - مىنا شەشىمدەرىڭ قاتەرسىز ەمەس. بارىنشا ويلاس­تى­رىل­عان ازىرلىك كەرەك. سەنىمەن بىرگە بارايىن.

- جوق، - دەدى ول. - سىزبەن ەش­كىم سويلەسپەيدى. ەندى ولاردى ەشقانداي ۇگىت توقتاتا المايدى.

***

ەرتەسىنە جۇمىسقا ەرتە كەلدىم. قىز­مەت ىستەيتىن جەرىم وبلىستىق "كوم­مۋ­نيزم نۇرى" گازەتىنىڭ رەداكتسياسى "سو­ۆەت­تەر ءۇيى" اتالىپ كەتكەن، وبلىستىق پار­تيا جانە اتقارۋ كوميتەتتەرى، باسقا دا مە­كەمەلەر ورنالاسقان ورتالىق الاڭداعى عيماراتتا ەدى.

بولمەگە ەنگەلى تەرەزەنىڭ ال­دىن­دامىن. جەتىنشى قاباتتان الاڭ الاقانعا سالعانداي ايقىن كورىنەدى. لەنين ەسكەرتكىشىنىڭ الدىندا ءۇر­مەلى اسپاپتار وركەسترى جايعاسقان. بۇگىن كاسىپتىك-تەحني­كالىق ۋچي­لي­ششەلەر كۇنى بولاتىن، قولدارىنا شوق-شوق گۇل ۇستاعان جاستار باي­قا­­لادى. مويىندارىنا قىزىل گال­س­تۋك بايلاعان پيونەرلەر جۇگىرىپ ءجۇر.

ساعات 10-عا تايانعاندا "موسكۆا" قوناق ءۇيى جاعىنان قالىڭ كولوننا كو­رىن­دى. ءتورت، الدە بەس قاتار قۇراعان ەل ءۇنسىز ساپ تۇزەپ كەلەدى. مىنە، الدى الاڭعا ىلىكتى. تاستاي تۇيىلگەن ورەندەر قولدارىنا ترانس­پوراناتتار ۇستاعان. ولاردا: "نەمىس اۆتونومياسىنا جول جوق!", "قازاقستان بولىنبەيدى!", "قازاق­ستان­داعى سوۆەت حالقى ىشكى شە­كاراسىز ءومىر سۇرەدى!", "وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ تەرريتورياسى ونىڭ كە­لى­سىمىنسىز وزگەرتىلمەيدى!", "حالىقتار دوس­تاس­تىعى جاساسىن!" - دەگەن جازۋلار بار ەدى.

ورتالىق الاڭدى ەل مەن جەردىڭ نا­مىسى كورىكتەي قىزدىرعانداي. نە بولسا دا كوپپەن بىرگە كورۋ كەرەك. جۇگىرىپ ءتو­مەنگە ءتۇستىم. "وكتيابر" (قازىرگى "ەۋروپا پالاس") كينوتەاترى جاعىنداعى ەسىك جابىق، الدىندا قاراۋىل تۇر. سىرتقا اسحانا ارقىلى شىعاتىن ەسىك تە تاس بەكىتىلگەن. وعان دا كۇزەت قو­يىلىپتى. باس قاقپا جاقتا ءبىر توپ ميليتسيا قازىقتاي قاعىلعان. مەن سەكىلدى ەرەۋىلدەگەن ەلگە قوسىلماق بولعان بىرەن-ساران جىگىتتەر ولاي ۇمتىلىپ، بۇلاي ۇمتىلىپ، سالىمىز سۋعا كەتىپ كەرى قايتتىق.

جۇمىس بولمەسىنە جەتىپ، قاي­تادان تەرەزەگە ءۇڭىلدىم. سىرتتاعى دىبىس كۇشەيتكىش ارقىلى ايتىلىپ جاتقان ءسوز ايقىن ەستىلەدى. جي­نالعان جۇرتقا شىق­قان وبكوم باسشىلارىنىڭ ءبىرى: "ۆە­نا­داعى ل.برەجنەۆ پەن اقش پرەزيدەنتى كارتەردىڭ كەزدەسۋىنە ارنالعان ميتينگىنى اشىق دەپ جاريا­لايمىن", - دەدى. (ونىڭ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى ەكىنشى حاتشىسى ز.شايداروۆ ەكەنىن كەيىن بىلدىك).

الاڭ قۇيىن ۇيىرگەن قۇراقتاي تولقىدى.

- ونداي ميتينگىنى بىلمەيمىز! نەمىس اۆتونومياسى بولا ما، جوق پا، سونى ايتىڭدار! - دەگەن داۋىس وكتەم ەستىلدى.

- بۇل اڭگىمەنى دالادا ەمەس، ىشكە كىرىپ تالقىلايىق، ­- دەگەن سوزگە كوپشىلىك يلىككەن جوق.

- وسى جەردە، قالىڭ ەلگە شىندىقتى جاريالاڭىزدار! - دەپ تاپجىلمادى.

كولوننانىڭ الدىڭعى جاعىنان ەكى ادام سۋىرىلىپ شىعىپ، وبكومنىڭ حاتشىسىنا وزدەرىنىڭ تالابىن تابىستادى.

بۇدان ءارى ەرەۋىلشىلەر مەن وبلىس باسشىلىعى وكىلىنىڭ ارا­سىندا قانداي ءسوز قوزعالعانىن بىلە المادىق. كولوننا ساعات جارىمنان سوڭ ساپ تۇزەگەن كۇيى كەرى قايتتى.

سوۆەتتەر ءۇيىنىڭ ەسىكتەرى سودان كەيىن دە بىردەن اشىلعان جوق. ەل اياعى سۋىعان سوڭ عانا سىرتقا شىعا العان بىزدەر ورەندەردەن كوز جازىپ قالدىق. ءتۇس اۋا ولاردىڭ سول بەتتەرىندە تەمىر جول ۆوكزالىنا، بازار جاققا سوعىپ، ورتالىق كوشەلەرمەن ءجۇرىپ وتكەنىن ەستىدىك. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تارا­پىنان قىسىم بولماپتى دەگەن حابار دا جەتىپ جاتتى.

نەمىس اۆتونومياسى تۋرالى سۋىت حابار وسىلاي اشكەرە بولعان سوڭ گۋ-گۋ اڭگىمە كوبەيدى. ل.برەجنەۆ ۆەنادا 16 ماۋسىم كۇنى اقش پرەزيدەنتى كارتەرگە كسرو-داعى دەموكراتيانىڭ جار­قىن جەڭىسى رەتىندە نەمىستەرگە اۆتونوميا بەرىلگەنىن ماقتانىشپەن مالىمدەمەك بولىپتى دەگەن ءسوز شىقتى. وداق باسشىلارىن وسىنداي قادامعا امەريكا مەن باتىس ەرىكسىز كوندىرىپتى دەگەندەر دە تابىلدى.

وسىنداي تولقىمالى، تولعاقتى كۇندە اۆتونوميا جايلى بۇكىل قازاق دالاسى ەستىپ، بارلىق وڭىرلەردەن ەل تسەلينو­گراد­قا اتتانعان ەكەن، جولدا توقتاتىلىپتى دەگەن حابار دا قىدىرىپ ءجۇردى. ال قالانىڭ ءىشىن كۇدىكتى، سەستى سەزىك شارلاپ كەتتى. ەجەلگى اقمولا-قاراوتكەل ءوڭى­رىن­دەگى حان كەنەنىڭ ۇلت-ازاتتىق سوعىسى، كەڭەس قىرعىندارى، قازاق حالقىنا قاي جاعىنان دا اۋىر تيگەن ساياسي جانە ەكونوميكالىق ناۋقانداردىڭ سالقىنى ەلدىڭ جادىندا قايتا جاڭعىرعانداي ەدى. حالىق جاستاردىڭ ەرلىگى ارقىلى تاريحي قايراتىن تاپتى. ال جەر دە، جۇرت تا، ءبارى دە مەنىكى دەپ كەلگەندەر سول جەردىڭ تاريحي يەسى كىم ەكەنى تۋرالى ويلانۋعا ءماج­بۇر بولدى. قازاق حالقى جايلى ءسوز قوز­عالا باستادى. كسرو سەكىلدى كوم­مۋنيستىك قاتال رەجيمگە قۇرىلعان قاھارلى يمپەريانىڭ شەشىمىنە اشىق قارسى شىققان قاھارماندىق اسىپ-تاسىپ بولعانداردىڭ مىسىن باسىپ، وداق تاريحىندا العاش رەت ۇلتتىق نامىس دەگەننىڭ نە ەكەنىن پاش ەتتى. بۇل قازاق جاستارىنىڭ اقمولا توپىراعىندا جاسالعان ۇلى ەرلىگى ەدى.

ورەندەر 19 ماۋسىمدا قالانىڭ ورتا­لىق الاڭىنا قايتا ورالعاندا، ۇلتتىق سەزىمنىڭ بارىنە شۇيلىگە كەتەتىن تىڭ ولكەسىندەگى شامشىل شاھار تىم-تىرىس تىندى. بۇل جولى جينالعان ەلدىڭ ال­دىنا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن. موروزوۆتىڭ ءوزى شىقتى.

كولوننانىڭ الدىندا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرى تۇر، كەۋ­دەلەرى وردەن-مەدالدارعا تول­عان. ءبىرى اعاش اياق، قولىندا لەنيننىڭ پورترەتى، ودان كەيىنگى قاتاردا ەمشەكتەگى ءسابيىن كەۋدەسىنە قىس­قان جاس كەلىنشەك، اق جاۋلىقتى انالار. حالىق بۇل جولى ماسەلەنى توتەسىنەن قويدى.

- نەمىس اۆتونومياسى بولماي­تىنىن ايت! وعان ءبارىبىر جول بەرمەيمىز!

ن.موروزوۆ كۇمىلجىپ، نە دەرىن بىلمەدى. سودان-اق ورتالىقتىڭ اۆتونوميا قۇرۋدان ءالى باس تارتپاعانى بەلگىلى ەدى.

- اشىعىن ايت! - دەپ قىستى ەل.

-  ماسكەۋمەن سويلەسىپ جاتىر­مىن. حابار توسىپ وتىرمىن، - دەپ سىرعاقتادى ءبىرىنشى حاتشى.

- قازاقستاننىڭ باسشىلارى قايدا؟ ولار نە ءبىتىرىپ جاتىر؟ - دەپ شانشىلدى كوپشىلىك.

- ولارمەن دە بايلانىستامىن، - دەدى موروزوۆ. ­- سابىر ساقتاڭىزدار، ءبىر جاۋابى كەشىكپەي بەلگىلى بولىپ قالار.

سونى ايتىپ، جوعارى­دا­عى­لار­مەن ءسوي­لەسىپ قايتۋعا رۇقسات سۇرادى. جي­نال­عان ەلگە اراعا 15-20 مينۋت سالىپ ورالدى.

- الگىندە عانا قوناەۆپەن حابار­­لاستىم، - دەدى. - اۆتونوميا بولمايدى.

الاڭ تولى ورەندەر قۋانىشتان جارىلا جازدادى. "ۋرالاعان", شاتتانعان، كول-كوسىر جادىراعان جۇرت تەڭىزدەي تولقىدى.

ەل تىنشىعىپ، ساباسىنا تۇسكەن ساتتە ورتاعا جاس جىگىت شىقتى. حالىققا الدىن الا دايىندالعان ۇندەۋدى وقىدى. ونىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىنانداي ەدى: "ەگەر وداق باسشىلىعى حالىقتى الداپ، اۆتونوميانى اراعا ۋاقىت سالىپ بارىپ قۇرۋدى ويلاسا، قارسىلىق بۇدان دا قاتتى بولادى. بىزدەر ۇلتاراقتاي جەر ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن اتا-بابالارىمىزدان ارداقتى ەمەسپىز. بارىنە ءازىرمىز!"

***

جاستاردىڭ كۇدىگى ورىنسىز ەمەس-ءتى. كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋرونىڭ شەشىمى ورىن­دال­ماۋىنا جەڭىل-جەلپى قاراي المايتىن ەدى. 19 ماۋسىمنان سوڭ تسەلينوگراد قالاسىنا ماسكەۋدەن ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى ف.ميششەنكو مەن كگب گەنەرال-پولكوۆنيگى ف.بوبكوۆ كەلەدى. ولاردىڭ مىندەتى - اۆتونومياعا قالايشا قارسىلىق جاسالدى، ونى كىمدەر ۇيىم­داستىردى، بۇعان نەگە جول بەرىلدى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ تابۋ بولاتىن. ەگەر قارسىلىق حالىقتىق سيپاتقا يە بولماي، جەكەلەگەن ۇلتشىلدار كوتەرگەن جاستار­دىڭ نارازىلىعى ەكەنى انىقتالسا، اۆتو­نوميا ماسەلەسىن قايتا قوزعاۋدىڭ جاڭا جولدارىن قاراستىرۋ دا ويدا بار ەدى.

پارتيا شابارماندارى ادەت­تە­گى­دەي وسى وقيعادان ۇلت زيال­ى­لا­رى­نىڭ شوۆي­نيستىك پيعىلىن ىزدەپ تابۋعا ۇمتىلدى. اقمولا توپى­را­عىنىڭ تۋمالارى، وداققا ەسىمدەرى بەلگىلى قايراتكەرلەر ج.تاشەنوۆ پەن س.نيازبەكوۆتىڭ ەسىمدەرى اتالدى. ولار ماۋسىم دۇربەلەڭى قار­ساڭىندا تسەلينوگرادقا جا­سىرىن كەلىپ، ستۋدەنت­تەر­مەن جۇمىس جۇرگىزىپتى دەگەن ءسوزدىڭ انىق-قانىعى زەرتتەلدى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، س.نيازبەكوۆ قالادا سول كەزدە بولماسا دا، جاستاردىڭ اۆتو­نومياعا قارسى ءبىر ەمەس، ەكى رەت ەرەۋىلگە شىعۋىنا الماتىدا وتى­رىپ باسشىلىق جاساپتى، ارنايى جىبەرگەن ادامدارى ءبارىن اسا ساقتىقپەن ۇيىمداستىرىپتى دەگەن اڭگىمەنى ءبىز دە ەستىگەنبىز. وسى ءسوزدى جەتپىسىنشى جىلدارى رەسپۋب­لي­كانىڭ باسشى قىزمەتتەرىندە بولعان كىسىلەر قازىرگى كۇنگە دەيىن ايتادى. سوعان قار­ا­عاندا بۇل اشەيىن قاۋەسەت ەمەس، اقيقات بولۋى ابدەن مۇمكىن.

وسىنىڭ ءبارىن ساراپقا سال­عاندا، قازاقستان كوم­پار­تياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىن 1979 جىلى كىمدەر باسقارعانى كوز الدىڭا كەلەدى. ءبىرىنشى حاتشى د.قوناەۆ تا، ونىڭ توڭىرەگىندەگى قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى دە رەسپۋبليكانىڭ ءدال ورتاسىنان نەمىس اۆتونومياسىنىڭ اشىلۋىن قۇپتامايتىنى انىق. ديمە­كەڭ­نىڭ ج.تاشەنوۆ پەن س.نيازبەكوۆكە قار­سى­لىقتى قۇپيا ۇيىمداستىرۋدى تاپسىرۋى عاجاپ ەمەس. كەرىسىنشە تاشەنوۆ پەن نيازبەكوۆ قوناەۆقا وسىنداي وتىنىشپەن شىققان دا بولار.

ماسكەۋدىڭ اتارمان-شابار­ماندارى بۇل ورايدا تىڭعىلىقتى جۇمىس جۇرگىزىپ، قانشا ارەكەتتەنسە دە رەسپۋبليكا جەتەك­شىلەرىنىڭ قارسىلىققا قاتىستىلىعىن ان­ىقتاي الماعان. وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.موروزوۆپەن، كراس­نوز­نا­مەن اۋداندىق پارتيا كو­مي­تە­تىنىڭ ءبىرىنشى حات­شىسى ا.براۋنمەن، ەرەيمەنتاۋداعى سوۆحوز ديرەك­تورلارى د.بۋرباح، ا.ريم­مەر­مەن، تسەلينوگراد قالاسىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتور­لا­رىمەن سويلەسەدى. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كومي­تەتى جەرگىلىكتى ورگانىنىڭ قىز­مەت­كەرلەرىن تىڭدايدى. اقىر سوڭىندا اۆتونومياعا قا­ر­سى­لىقتىڭ تۋىنداۋىنا رەسپۋبليكا مەن وبلىس باسشى­لارىنىڭ وسى ماسەلەگە جەڭىل-جەلپى قاراۋى، وعان ءتيىستى ساياسي ءمان بەرمەۋى سەبەپ بولدى دەگەن قورىتىندى جاسايدى.

بۇعان تەكسەرۋ جۇرگىزگەندەرگە تسە­لي­نو­گرادتاعى ەرەۋىلگە قاتىسقان ستۋ­دەنتتەردىڭ: ء"بىزدى ەشكىم ۇگىتتەگەن جوق، ءوزىمىز كوتەرىلدىك. قازاقتىڭ جەرىن ءبول­شەكتەۋگە قاي كەزدە دە جول بەرمەيمىز. قا­جەت بولسا تاعى دا شىعامىز. ەندىگى قارسىلىق بۇدان دا اۋقىمدى بولادى" دەگەن كەسىمدى ءسوزى دە اسەر ەتكەن. اۆتونومياعا نارازىلىق بۇكىلحالىقتىق سيپات الۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىنە ماسكەۋلىكتەردىڭ كوزى جەتكەن. ءدال وسىنداي تۇجىرىم بيلىككە تاپسىرىلادى. كوكپ ورتالىق كوميتەتى ەندى اسىقپاۋ كەرەك، د.قوناەۆ ۇسىنىپ وتىر­عانداي، قايتا دايىندىق جۇ­مىس­تارىن جۇرگىزىپ، اۆتونوميانىڭ قاجەت ەكەندىگىن حالىققا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن كەڭ كولەمدى، جان-جاقتى ازىرلىك جاسالسىن دەگەن بايلامعا توق­تالادى. نەمىس ماسەلەسى وسىلاي سيىر­قۇيىمشاقتانىپ بارىپ، 1980 جىلدىڭ 19 اقپانىندا ساياسي اينالى­منان الىنىپ تاستالادى.

***

تسەلينوگرادتاعى 1979 جىلعى ماۋسىم وقيعاسى تۋرالى اڭگىمەنى وسىمەن اياقتاۋعا بولار ەدى. الايدا ەرەۋىلگە بايلانىستى بيلىكتىڭ تاراپىنان جاسالعان ارەكەتتەرگە قاتىستى جازىلعان جانە ايتىلىپ جۇرگەن جورامالدار جايلى شىن­دىقسىز ءسوزىمىز جەرىنە جەتكى­زىلمەيتىن سياقتى.

ماسكەۋدەن جانە الماتىدان كەلگەن قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنىڭ جەتەكشىلەرى الاڭعا شىققان جاستارعا وق اتۋعا دەيىن بارىپتى دەۋشىلەر بۇرىن دا بولدى، قازىر دە بار. سول كەزدە وبكومداعى ءتۇرلى كەڭەستەر مەن ماجىلىستەرگە قاتىسىپ، ەرەۋىل جاساعانداردىڭ بۇل ءىسى قىلمىس پا، الدە ساياسي سايازدىق پا دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە باس قاتىرعانداردىڭ اراسىندا ورەن­دەردى سوتتاۋعا اسىققاندار تابىلدى دەيتىن ءسوز دە جوق ەمەس. بۇلاردىڭ ءبارى انىقتاۋدى قاجەت ەتەدى. مەن 2002 جىلى قاڭتاردا وسى ماقساتپەن جانە 1979 جىلعى وقيعانى ەستە ساقتاۋدىڭ، وعان ساياسي باعا بەرۋدىڭ جول­دارىن تالقىلاۋعا ارنالعان جينالىس وتكىزدىم. قازاقستان جا­زۋ­شىلار وداعى استانا قالالىق في­ليا­لىنىڭ توراعاسى رەتىندە بۇعان تولىق قۇقىم بار ەدى. وسى باس­قو­سۋعا ۇزاق جىلدار اقمولا وبلىستىق مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك باس­قار­ماسىندا قىزمەت ەتكەن پول­كوۆنيك قاميلاش قابىشۇلى قاتىستى. ول كىسى ءوتىنىشىم بويىنشا كوز­بەن كورىپ بىلگەندەرىن كەيىن: "قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ استانالىق فيليالىنىڭ باس­قا­رۋشى سەكرەتارى الدان سمايىلۇلى مىرزاعا", دەپ بىلاي جازىپ بەرگەن ەدى:

ء"يا، 1979 جىلعى ماۋسىمنىڭ 16-سى كۇنى تاڭەرتەڭگى ساعات 10-دا تسەلينوگراد قالاسىنىڭ لەنين اتىنداعى ورتالىق الاڭىنا كۇتپەگەن جاعدايدا حالىق جينالىپ، پلاكاتتار، ترانسپارانتتار كو­تە­رىلىپ، اۆتونومياعا قارسىلىق كور­سەتىلدى. شىققاندار نەگىزىنەن ستۋ­دەنتتەر مەن جاستار. بۇل قوز­عالىس جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورىندارىنىڭ ۇرەيلەرىن ۇشىرىپ، الماتى مەن ماسكەۋدىڭ باسشى پارتيا جانە سوۆەت ورىندارىنا حابارلانىپ، دەرەۋ توپ-توبىمەن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر ساۋ ەتە ءتۇستى.

الماتىلىقتاردى 16 ماۋ­سىمدا قازاق كسر مەملەكەتتىك قاۋىپ­سىز­دىك كوميتەتىنىڭ ءتو­را­عاسى گەنەرال-لەيتەنانت شەۆ­چەن­كو مەن ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى گەنەرال-مايور تۇماربەكوۆ باسقا­رىپ كەلدى.

ال ماسكەۋلىكتەردى الىپ 18 ماۋسىمدا وداقتىڭ مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى كوميتەتى توراعا­سى­نىڭ ورىنباسارى گەنەرال-پول­كوۆنيك بوبكوۆ جەتتى. كە­لۋ­شىلەر اۆتو­نو­ميا­نىڭ قۇرى­لا­تىنىنا كۇمان كەلتىرگەن جوق، بار ماقسات قار­سى­لاستاردان كوشەگە ەشكىمدى شى­عارماۋ، شىعا قالسا ورتالىق الاڭعا جو­لاتپاۋ، قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزۋ­شىلىققا جول بەرمەۋ بولدى.

جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ادام­دارىن كوشەگە شىعارماۋ كەرەك دەگەن جوعارىدان كەلگەندەردىڭ بۇي­رىق­تارىن تاپجىلتپاي ورىنداۋعا چەكيستەرمەن قاتار پارتيا جانە سوۆەت ورىن­دا­رى­نىڭ باسشى دا قوسشى قىز­مەت­كەرلەرى ادەتتە­گىسىندەي جا­بىلا، جۇمىلا كىرىسىپ-اق كەتتى. جو­عارى جانە ورتا وقۋ ورىن­دارىندا، جۇ­­مىسشى جاستار اراسىندا، جاتاق­حا­نالاردا جاپپاي ۇگىت-ناسيحات جۇمىسى جۇرگىزىلدى. 19 ماۋ­سىمدا ورتالىق الاڭعا ءتىرى جان شىعارماۋ قالالىق اكىمشىلىككە اسا جا­ۋاپتى مىندەت رەتىندە جۇكتەلدى دە، الاڭعا تاقاۋ كوشەلەر ادام وتپەستەي ەتىپ اۆتوبۋس جانە جۇك ماشينالارىمەن بەكىتىلدى. بىراق، بۇل تاراپىندا ءجۇر­گى­زىلگەن ساقتىق ىسكە اسقان جوق. 19 ماۋسىم كۇنى ساعات تاڭەرتەڭگى 10-دا 5-6 مىڭ ادام ەركىن سىيا­تىن ورتالىق الاڭ ەلگە لىق تولدى.

ف.بوبكوۆ جەرگىلىكتى كگب وبلىستىق باسقارماسىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىن جيناپ، نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋداعى كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمى بويىنشا تۇسىنىك بەردى. ول كىسى ەدىل جاعالاۋىنىڭ اسقان قۇنارلىلىعىن، سول سەبەپتى حالىق وتە تىعىز قونىستانعان جەر ەكەندىگىن مالىمدەي كەلىپ، بۇل ماسەلەنىڭ كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسىندا ەگجەي-تەگجەيلى تالقىلان­عانىن ايتتى. "زاڭ جۇزىمەن قاراعاندا - دەدى، - ماسەلە ەكى ميلليون نەمىستەرگە اۆتونومياسىن قاي­تارىپ بەرىپ، ءادى­لەت­تىكتى ورنىنا كەلتىرۋ، ال ناقتى قاي جەردەن بەرىلۋى ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ شەشىمىندە. وعان ەشقانداي ەرەۋىل اسەر ەتە المايدى. زاڭدى پارتيانىڭ ۇيعا­رۋى­مەن جوعارعى ۇكىمەت ورىندارى قابىل­دايتىنىن تۇسىنەرلىك ۋاقىت جەتتى. وسى ءسوزدى انا ەلەۋرەگەن تو­بىرعا جەت­كىزىپ، ەندى جي­نالمايتىنداي ەتىپ تاراتىپ جىبەرۋ كەرەك، - دەپ جينال­عانداردى ءزىلدى كوزىمەن ءبىر-ءبىر تەسىپ ءوتتى دە، ءسوزىن ودان ءارى جالعادى: - "كوشەگە كىمدەر شىقتى؟ ۇلتشىلدار شىقتى. كىمدەر شىقتى؟ ينتەل­لي­گەنتسىماقتار شىقتى. كىمدەر شىقتى؟ جاستار شىقتى. ءما­سەلە كىمدەر تۋرالى؟ نە­مىس­تەر تۋرالى. وسىلاردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ باقى­لاۋى­مىزداعى كون­تين­گەنتتەر، - دەدى نىعارلاپ. - قىسقاسى، مىنا ەل جوق قۇ­لازىعان قۋ مەكەندى، سۋىر جاي­لاعان جاپان دالانى نەمىستەردىڭ كۇ­شىمەن، ماماندىعىن، ىسكەر­لىگىن پايدالانىپ وتانىمىزدىڭ استىق قويماسىنا اينالدىرۋ قاجەت ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ساياسي بيۋرونىڭ شەشىمىن ورىنداۋ كەرەك. اۆتونوميا بەرىلمەگەن جاعدايدا نەمىستەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ گەرمانياعا قونىس اۋدارۋ قاۋپى بار. ونىمەن ساناسپاي بولمايدى. جاستاردى پارتيا ساياساتىنا قارسى قويىپ ىرىتكى سالۋشىلاردى تاۋىپ، ۇلتشىلداردىڭ قاس­تاندى ارە­كەتىنە ءىس قوزعاپ، باسشى­­لارىن جاۋاپقا تارتۋ ءۇشىن كۇن-ءتۇن دەمەي ەڭبەك ءسىڭىرۋ كەرەك. كوشەگە، ەرەۋىلگە شىعۋدى جاس­تاردىڭ ەسىنە سالۋشى ۇلكەندەر، ولاردى جوعارى قىزمەت ورىن­دارىنان ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن ءتۇسىپ قالعان جانە ءىرى قىزمەتتەن ۇمىتكەر جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ اعا بۋىندارىنىڭ اراسىنان ىزدەس­تىرۋ ءجون. جەر مەملەكەت مەنشىگىندە. سول سەبەپتى جال­پىعا ورتاق. قاي جەردى كىمنىڭ كۇشىمەن يگەرىپ پايداعا اسىرۋ تەك قانا پارتيانىڭ شە­شى­مىن­دەگى ماسەلە. بۇل جاعدايدى باسقاشا ءتۇسىنۋ بولۋعا ءتيىستى ەمەس" - دەگەن ءسوزىن ل.برەج­نەۆتىڭ ەرەكشە نۇسقاۋى دەپ تۇجىرىمداپ باسا-باسا ايتتى.

ستۋدەنتتەردىڭ ماسەلەگە ءمان بەرىپ الاڭعا شىعۋىنىڭ سەبەبىنە توقتالساق، جوعارىداعى ايتىلعان ەرەيمەنتاۋدا وتكەن اۆتونومياعا دايىندىقتى تسە­لي­­نوگراد وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ لەكتورى شاپروۆ ءوزىنىڭ اۋىلشارۋا­شىلىق ينس­تيتۋتى ستۋدەنتتەرىنىڭ ال­دىن­داعى كەزەكتى لەكتسياسىندا يگى وزگەرىس رەتىندە قۋانىشپەن حابارلايدى. بۇل ماۋ­سىمنىڭ 13-14 جۇلدىزدارىندا بولعان.

ينستيتۋتتىڭ جاتاق­حا­نا­سىن­دا قازاق ستۋدەنتتەرى قازاقستان جەرىندە نەمىس اۆتو­ن­ومياسىنىڭ قۇرىلۋىن زاڭسىز شە­شىم دەپ تاۋىپ، قايتكەن كۇندە دە بول­دىرماۋعا ارەكەت جاساۋعا كە­لىسىمگە كەلەدى.

ءسويتىپ 13-15 ماۋسىم كۇن­دەرى تسە­لينوگراد قالاسىنداعى باسقا دا جوعارى وقۋ ورىن­دا­رى­نىڭ ستۋدەنتتەرىمەن حابار­لاسىپ، 16 ماۋسىم كۇنى ۇراندار مەن ترانسپارانتتار ۇستاپ، ورتالىق لەنين الاڭىنا شىعادى، نەمىس اۆتونومياسىنىڭ قازاقستاندا قۇرىلۋىنا قارسىلىعىن قازاق حالقى اتىنان پارتيا جانە سوۆەت ورىندارىنىڭ باسشى­لى­عىنا جازبا تۇرىندە ۇسىنادى. ال 16 ماۋسىمدا تالاپتارىنا قاناعاتتانارلىق جاۋاپ بەرىل­مەگەن سوڭ 19 ماۋسىم كۇنى ۇيىم­داسقان تۇردە الاڭعا قايتا شىعادى دا، نەمىس اۆتونومياسى بولمايدى دەگەن تۇجىرىمدى جاۋاپتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرە­تا­رى­نىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ تارقايدى.

***

1979 جىلعى ماۋسىم وقيعاسى بىزدەن كەيىن دە ءالى تالاي زەرتتەلەتىنى انىق. ويتكەنى بۇل قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى تاريحي كۇرەسىنىڭ ءبىرى، كوممۋنيستىك رەجىمنىڭ تۇسىنداعى جاستار ارقىلى جاسالعان ۇلتتىق ەرلىك. سون­دىقتان دا وسى ەرەۋىلگە قاتىستى ءاربىر دەرەك قىمبات. ونى كورگەن، قاتىسقان ادامداردىڭ بولىمسىز دەلىنەتىن ەستەلىك، دەرەك­تەرىنىڭ ءوزى قۇندى.

تاريحتى تۇگەندەسەك، كە­لە­شەكتى بۇتىندەيمىز. وتكەن كۇندەردىڭ قاھار­مان­دىعىن قۇرمەتتەسەك، بۇگىنگى ۇر­پاق­تىڭ ۇلتىنا سۇيىسپەنشىلىگىن ويا­تا­مىز. 1979 جىلعى ماۋسىم ەرلىگى - قازىرگى ورەن­دەردىڭ قولىنان تۇسپەيتىن وقۋ­لىق­تاردا ءدا­رىپتەلەتىن ەرلىك. قازاق ەلىنىڭ ەش­قانداي كۇش مۇقالتا الماعان قايسار رۋحىنىڭ ءدۇمپۋى.

الدان سمايىل، جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى. استانا.

18 ماۋسىم 2010 | «ەتجەڭدى» ەگەمەن قازاقستان»