Xالىقارالىق مەكتەپتەر: ۇتتىق پا، ۇتىلدىق پا؟ قازاقستاننىڭ وزگە ەلدەرمەن ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىستاردى وركەندەتە ءتۇسۋi ەلiمiزدiڭ ەگەمەندiگiن نىعايتۋدا ۇلكەن ءرول اتقارادى. الەمدەگi دامىعان مەملەكەتتەردiڭ قاتارىنان ورىن الىپ، تاۋەلسiزدiكتiڭ تۇعىرلى بولۋى ءۇشiن، ءسوز جوق، بiلiم كوكجيەگiن كەڭەيتۋiمiز قاجەت.
وسى ماقساتتا، 1992 جىلى قازاقستان ۇكiمەتiنiڭ شەشiمiمەن تۋىسقان تۇركيا مەملەكەتi مەن قازاق ەلi اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى ودان ءارi جانداندىرۋ، بiلiم مەن مادەنيەت كەڭiستiگiندەگi ماسەلەلەردi جاقىنداستىرا ءتۇسۋ ءۇشiن رەسپۋبليكامىزدىڭ iرi قالالارىندا قازاق-تۇرiك ليتسەيلەرi اشىلعان-دى. بۇگiنگi كۇنi ولاردىڭ سانى 28-گە جەتتi. «ححI عاسىردا بiلiمسiز ءومiر ءسۇرۋ مۇمكiن ەمەس. سوندىقتان، وسى بiلiم بەرۋ مەكەمەلەرiن اشۋعا ەڭبەك سiڭiرگەندەرگە العىس ايتقىم كەلەدi»،—دەپ ەلباسىمىز ن.نازارباەۆتىڭ ءوزi ريزاشىلىق بiلدiرگەن قازاق-تۇرiك ليتسەيلەرiنiڭ ۇشەۋi وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا. ونىڭ بiرەۋi تۇركiستاندا، ەكەۋi شىمكەنت قالاسىندا. بiز وسى تۇرعىدا پەداگوگيكا سالاسىنىڭ بiرنەشە بiلiكتi ماماندارىمەن سويلەستiك.

Xالىقارالىق مەكتەپتەر: ۇتتىق پا، ۇتىلدىق پا؟ قازاقستاننىڭ وزگە ەلدەرمەن ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىستاردى وركەندەتە ءتۇسۋi ەلiمiزدiڭ ەگەمەندiگiن نىعايتۋدا ۇلكەن ءرول اتقارادى. الەمدەگi دامىعان مەملەكەتتەردiڭ قاتارىنان ورىن الىپ، تاۋەلسiزدiكتiڭ تۇعىرلى بولۋى ءۇشiن، ءسوز جوق، بiلiم كوكجيەگiن كەڭەيتۋiمiز قاجەت.
وسى ماقساتتا، 1992 جىلى قازاقستان ۇكiمەتiنiڭ شەشiمiمەن تۋىسقان تۇركيا مەملەكەتi مەن قازاق ەلi اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى ودان ءارi جانداندىرۋ، بiلiم مەن مادەنيەت كەڭiستiگiندەگi ماسەلەلەردi جاقىنداستىرا ءتۇسۋ ءۇشiن رەسپۋبليكامىزدىڭ iرi قالالارىندا قازاق-تۇرiك ليتسەيلەرi اشىلعان-دى. بۇگiنگi كۇنi ولاردىڭ سانى 28-گە جەتتi. «ححI عاسىردا بiلiمسiز ءومiر ءسۇرۋ مۇمكiن ەمەس. سوندىقتان، وسى بiلiم بەرۋ مەكەمەلەرiن اشۋعا ەڭبەك سiڭiرگەندەرگە العىس ايتقىم كەلەدi»،—دەپ ەلباسىمىز ن.نازارباەۆتىڭ ءوزi ريزاشىلىق بiلدiرگەن قازاق-تۇرiك ليتسەيلەرiنiڭ ۇشەۋi وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا. ونىڭ بiرەۋi تۇركiستاندا، ەكەۋi شىمكەنت قالاسىندا. بiز وسى تۇرعىدا پەداگوگيكا سالاسىنىڭ بiرنەشە بiلiكتi ماماندارىمەن سويلەستiك.
ەلباسىمىز تiكەلەي قولداۋ كورسەتكەن بۇل جۇيە ءوزiن كەرەمەت اقتاپ شىققان. ەلiمiزدەگi قازاق-تۇرiك ليتسەيلەرiنiڭ وقۋشىلارى حالىقارالىق وليمپيادالاردا 55 التىن، 91 كۇمiس، 140 قولا مەدال جەڭiپ العان. وسى بiلiم شاڭىراعىن تامامداعان 5000-عا جۋىق تۇلەك اقش، جاپونيا، گەرمانيا، تۇركيا، رەسەي سياقتى شەت ەلدەردە وقىپ جاتىر. بۇل اتالمىش ليتسەيلەردەگi مەنەدجمەنتتiڭ مىقتىلىعىن كورسەتەدi. وندا مiندەتتi تۇردە 3-4 تiلدi تازا مەڭگەرiپ شىعادى جانە ولاردى iرi فيرمالار جۇمىسقا جيi شاقىرادى. «تiلدەردiڭ ءۇش تۇعىرلىلىعى» ساياساتى دا حالىقارالىق مارتەبەدەگi مەكتەپتەردە جۇزەگە ءساتتi اسۋدا. وبلىستىق، قالالىق بiلiم باسقارمالارىندا لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان، قازiر شىمكەنتتەگi №65 مەكتەپتiڭ ديرەكتورى قاتيرا قادىرباەۆا: «قازاق-تۇرiك ليتسەيلەرiنiڭ بiلiمi شىن مانiسiندە وتە جوعارى دەڭگەيدە. وعان جانە ارنايى دارىن مەكتەپ-ينتەرناتتارىنا 6-سىنىپتان كەيiن وقۋ ۇلگەرiمi جوعارى، قابiلەتتi تالانتتار قاتاڭ كونكۋرستىق iرiكتەۋ بويىنشا قابىلدانادى. مۇندا بولاشاعى كەمەل وقۋشىلاردىڭ دارىنىن بiلiكتi ۇستازدار جەتiلدiرiلگەن وقۋ باعدارلامالارى ارقىلى جاڭا ۇلگiدەگi تەحنيكالىق جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتiلگەن سىنىپتاردى ءتورت تiلدە بiلiم بەرۋ جۇيەسiمەن ودان ءارi دامىتادى. سونداي-اق، وقۋشىلارمەن جەكە-جەكە جۇمىس iستەيدi. ليتسەيدە شاكiرتتەر ارنايى جاتاقحانادا جاتادى جانە ولاردىڭ ساباققا دايىندالۋى، تاربيەسi, مiنەز-قۇلقى ءاردايىم تاربيەشiلەردiڭ نازارىندا. سول ءۇشiن ونىڭ تيiمدiلiگiن ءسوز ەتسەك، ارينە، ءجاي مەكتەپتەردەن ارتىقشىلىعى كوپ»،— دەيدi.
بiز شىمكەنتتەگi №2 قازاق-تۇرiك دارىندى قىز بالالار ليتسەي-ينتەرناتىندا ارنايى بولىپ، وقۋ پروتسەسi جانە جاتاقحانا تىنىسىمەن تولىق تانىسىپ شىقتىق. بۇگiنگi كۇن تالابىنا تولىق جاۋاپ بەرەتiن بiرنەشە وقۋ كابينەتتەرi مەن زەرتحانالار بار. سىنىپتارداعى ينتەراكتيۆتi تاقتانىڭ كوپتiگi جونiنەن وبلىستا بiرiنشi ورىندا جانە بiر سىنىپتا ارى كەتكەندە 20-25-كە دەيiن عانا وقۋشى بولادى. ال، وقىتىلاتىن وقۋلىقتار باعدارلاما جانە ادiستەمە جاعىنان بiلiم ستاندارتتارىنا ساي ساپالى، ءتۇرلi-ءتۇستi قاعازدارعا باسىلعان. اسiرەسە، شەت تiلi مەن جاراتىلىستانۋ پاندەرiندە كەڭiنەن پايدالانۋعا بولاتىندىقتان سوڭعى ۇلگiدەگi كومپيۋتەر باعدارلاماسى ۇيرەتiلەدi. تاربيە iسiندە سىنىپقا بەكiتiلگەن تاربيەشiلەر سىنىپ جەتەكشiسiمەن بiرگە ءار وقۋشىنىڭ وقۋ ۇلگەرiمiمەن قوسا، ءتارتiبi, مiنەز-قۇلىق تاربيەسiنە تiكەلەي جاۋاپتى. بۇل iس اتا-انالارمەن تiكەلەي بايلانىستا جۇرگiزiلەدi. كۇن سايىنعى جوسپارلى ۇيiرمەلەردەن (حور، بي، دومبىرا، قولونەر) باسقا، اپتا سايىن اتا-انالارمەن، ۇستازدارمەن وتكiزiلەتiن سۇحباتتار، شاي ساعاتتارى وقۋشىنى جان-جاقتى تانۋعا جانە باقىلاۋعا مۇمكiندiك بەرەدi. №2 قازاق-تۇرiك دارىندى قىز بالالار ليتسەي-ينتەرناتىنىڭ ديرەكتورى باقىت جۇماتايدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بىلتىر كونكۋرستىق iرiكتەۋدە بiر ورىنعا 48 بالادان كەلگەن. ال، رەسپۋبليكالىق مالiمەتتەرگە جۇگiنسەك، بۇل كورسەتكiش كەيدە 70-كە جەتكەن. مۇنى، ارينە، بەكەر قىزىعۋشىلىق دەپ تە ايتا المايسىز جانە ولار وقۋ ۇلگەرiمi جاي وقۋشىلار ەمەس، ءوز قابiلەتi مەن بiلiم دەڭگەيiنiڭ وزگەدەن كوش iلگەرi ەكەنiن دالەلدەگەن ۇزدiكتەر. قازاق-تۇرiك ليتسەيلەرiندەگi وقۋ-تاربيە جۇمىستارىنىڭ ۇيىمداستىرۋ جانە جۇرگiزiلۋ فورماسى مەن پەداگوگ كادرلار بiلiكتiلiگiنiڭ ارقاسىندا ولاردىڭ قابiلەتiن ودان ءارi دامىتۋعا قول جەتiپ وتىر. ەكiنشiدەن، مۇندا 7-سىنىپقا قابىلدانعان بالا العاشقى ەكi وقۋ توقسانىندا قازاق، اعىلشىن، تۇرiك، ورىس تiلدەرiن مەڭگەرۋگە كۇش سالادى. ودان كەيiن جاراتىلىستانۋ پاندەرi ەنگiزiلiپ، تەك اعىلشىن تiلiندە جۇرگiزiلەدi. كەيiنگi سىنىپتاردا جاراتىلىستانۋ پاندەرi — ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا جانە بيولوگيا اعىلشىن تiلiندە، قازاق تiلi مەن ادەبيەتi, قازاقستان تاريحى، قازاقستان گەوگرافياسى، قۇقىق نەگiزدەرi, دەنە تاربيەسi قازاق تiلiندە جۇرگiزiلەدi. بۇل وزگە تiلدi ۇلت وكiلدەرiنە دە ءتان. ورىس مەكتەپتەرiنەن كەلگەن وقۋشىلار ءۇشiن ارنايى دايىندالعان وقۋ-ادiستەمەلiك كەشەندi باعدارلاما قولدانىلادى. بۇل باعدارلاما مەملەكەتتiك تiلدi وقىپ-ۇيرەنۋدە وڭ ناتيجەسiن بەرۋدە. كەيبiرەۋلەر حالىقارالىق ليتسەيدiڭ جەتكەن جەتiستiگiن ءجاي مەكتەپتەردەن اسا دارىندى جەتكiنشەكتەردi جيناپ الادى دەپ، سەبەبiن سونىمەن بايلانىستىرعىسى كەلەدi. ولاي دەسەك، قاتەلەسكەنiمiز. تالانتتى وقۋشىلاردى iرiكتەپ الىپ، ولاردىڭ تابيعي دارىنىن جەتiلدiرە الماي وتىرعان ارنايى مەكتەپتەر دە بار.
قازاق-تۇرiك ليتسەيiندە پاندiك وليمپيادالارعا قاتىساتىن وقۋشىلار ءوز قابiلەتi مەن قىزىعۋشىلىعىنا بايلانىستى 7-سىنىپتا ناقتى انىقتالىپ، 11-سىنىپتى بiتiرگەنگە دەيiن سول تاڭداعان ءپانi بويىنشا دايىندالادى. ءار اپتادا ەمتيحان تاپسىرىپ، قورىتىندىسى ەسەپكە الىنىپ وتىرادى. وسىنداي تىڭعىلىقتى دايىندىق پەن ۇزدiكسiز iزدەنiس ءوز جەمiسiن بەرۋدە. ەسەسiنە جالپى قازاق-تۇرiك ليتسەيلەرiندە وقيتىن وقۋشىلارىمىز اقش، اۆستراليا، بوسنيا، گەرمانيا، گرەتسيا، تۇركيا، بولگاريا، تايلاند، گرۋزيا، ۋكراينا، ءازiربايجان سياقتى مەملەكەتتەردە وتكەن حالىقارالىق، دۇنيەجۇزiلiك جارىستاردا قازاقستاننىڭ ابىرويىن اسقاقتاتتى. بiز قازاق-تۇرiك ليتسەيلەرiن ناسيحاتتاۋدى باستى ماقسات تۇتقان جوقپىز، تاجiريبەسiنiڭ تيiمدiلiگiنە ءمان بەرە وتىرىپ، جاي مەكتەپتەردiڭ پروبلەماسىنا ءۇڭiلۋدi ءجون كوردiك. قاتارداعى مەكتەپتەردەن دە مىقتى دارىندى تۇلەكتەردiڭ شىعىپ جاتاتىنىن جانە جوققا شىعارا المايمىز. نەگiزگi ايتپاعىمىز، تىم بولماسا، «تiلدەردiڭ ءۇش تۇعىرلىلىعى» ساياساتىنا ساي تولىققاندى بiلiم بەرiپ جاتقان، شىمكەنت قالاسىنداعى №8 مەكتەپ-گيمنازيانىڭ مارتەبەسiندەگi بiلiم شاڭىراقتارىنىڭ قاتارىن كوبەيتۋ كەرەك.
جۋىردا عانا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دiڭ 14 فاكۋلتەتi بويىنشا وتكەن وليمپيادالاردا 45 بالا گرانتقا iلiكسە، ونىڭ 9-ى وسى مەكتەپكە تيەسiلi. بiر مەكتەپ ءۇشiن بۇل وتە زور تابىس. الايدا، بارلىق مەكتەپتەردi مۇنداي دەڭگەيگە جەتكiزۋدiڭ مۇمكiندiگi شەكتەۋلi. راس، تەرەڭدەتiپ وقىتاتىن، ساپالى بiلiم بەرەتiن مەكتەپتەردiڭ دە قاتارى جەتكiلiكتi. دەسەك تە، بiلiم ساپاسى ءاردايىم بiلiكتi مامانعا بايلانىستى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، الدىمىزدان بiلiكتi مامان پروبلەمالارى شىعا كەلەدi. وسى سالانىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن جەتiك بiلەتiن قاتيرا قىرعىزباەۆا دا شىن مانiسiندە وسىنداي بiلiكتi مامانداردىڭ جەتiسپەۋشiلiگiن راستاپ وتىر جانە بۇل ماسەلەنi دۇرىستاپ قولعا الماساق، قازاق-تۇرiك ليتسەيلەرi سياقتى بiلiم وردالارىنا باسەكەلەستiكتi قالىپتاستىرا المايتىنىمىز جانە انىق. قازاق-تۇرiك ليتسەيلەرi «تۇرiكتەردiكi» دەگەن جاڭساق پiكiر قالىپتاسقان. باسىندا ەلiمiزدiڭ ەكونوميكاسىنىڭ قيىن جىلدارىندا تۇرiك اعايىندار بۇل جۇيەنi ءوز كۇشتەرiمەن قۇرىپ، ەلەۋلi قارجى قۇيىپ، بiلiم سالاسىنىڭ وركەندەۋiنە ەداۋiر سەپتiگiن تيگiزدi.
ال، قازiر اتالمىش ليتسەيلەر تولىقتاي مەملەكەتiمiزدiڭ قارجىلاندىرۋىنا وتكەن. باقىت جۇماتايدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بiر عانا №2 قازاق-تۇرiك دارىندى قىز بالالار ليتسەي-ينتەرناتىندا ەڭبەك ەتەتiن ۇستازداردىڭ 16-سى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى، قالعان 36-سى جەرگiلiكتi ازاماتتار. ونىڭ ۇستiنە، مۇنداعى ۇستازدار ءوز بiلiمدەرiن جەتiلدiرۋ ماقساتىندا جىلىنا ەكi رەت پاندiك ەمتيحاندار تاپسىرىپ وتىرادى. ويىمىزدى تۇيiندەر بولساق، بiزگە بارىمىزدى باعالاي وتىرىپ، حالىقارالىق مارتەبەگە ساي قازاق-جاپون، قازاق-گەرمان، قازاق-قىتاي سياقتى ليتسەيلەر اشا الساق، نۇر ۇستiنە نۇر! ياعني، بiلiم سالاسىندا باسەكەلەستiكتi ارتتىرار مۇمكiندiكتەردi تۇبەگەيلi قولعا الۋ كەرەك.

ديدار بەگاليەۆ
 «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى 27 مامىر 2009 جىل