قازاقتىڭ  ارعى-بەرگى تاريحىندا  ۇلت ءۇشىن قىزمەت قىلعان،   حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن،  وزگەمەن تەرەزەسى تەڭ بولۋى ءۇشىن  جانى مەن  مالىن پيدا  قىلعان قايراتكەرلەر از ەمەس.  الاش بالاسىنىڭ ازاتتىق العانىنىڭ 25 جىلدىعى مەن  1916 جىلعى  ۇلت-ازاتتىق  قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعى قارساڭىندا  سول ۇلت  ءۇشىن  ەڭبەك  قىلعان  ارىستار ومىرىنە، ارتتارىندا  قالدىرعان مۇرالارىنا   ءۇڭىلىپ قويۋ ءومىر  تالابى ءتارىزدى سەزىلگەن. ونىڭ ۇستىنە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ  باسشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا دا  بيىل 150 جىل تولىپتى. دەمەك،  ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ەستى سوزدەرىن ءبىر جيناققا توپتاستىرماق  نيەتىمىز دە وسىناۋ اتاۋلى وقيعالارمەن سايكەس كەلۋى تەگىن ەمەس. اشىعىن ايتار بولساق،  ۇلت  تاريحىندا  ايرىقشا  ورىن الاتىن  وقيعالاردىڭ مەرەيتويلى  جىلىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اسىل  سوزدەرىن  جيناقتاۋدى ارنايى قولعا الدىق. ويتكەنى، ەسىل ەرلەردى ەسكە الۋدا مەملەكەتتىڭ اتقارار  جۇمىسى ءبىر بولەك تە،  ازاماتتاردىڭ قىلار ەڭبەگى ءبىر  بولەك. ەندەشە، «الاش ايتقان اسىل ءسوز» اتتى كىتاپتى قۇراستىرۋ كەزىندە وسى بورىشىمىزدى سەزىندىك. ءارى  بۇل  مەرەيتويلارعا ارناعان تارتۋ-تارالعىمىز بولسىن دەدىك.

نەگىزى قازاقتىڭ  تاريحىندا  ارتىنا  ۇلاعاتتى ءسوز،  عيبراتتى  ونەگە  قالدىرعان  قايراتكەرلەر از ەمەس. ەسكى داۋىردەگى  تۇمار پاتشايىمعا،  عۇن پاتشاسى مودە تاڭىرقۇتىنا تەلىنەتىن سوزدەر مەن عيبراتتى اڭگىمەلەر،  كوكتۇرىكتىڭ كوسەمدەرى  بىلگە مەن كۇلتەگىننىڭ، تونىكوك ابىزدىڭ  تاسقا قاشاپ قالدىرعان  وسيەتتەرى تەك مادەني-ادەبي ءھام تاريحي مۇرا عانا ەمەس، مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزدەرىن  سيپاتتاعان  استارلى ۇعىمدار ەدى.  ولاردى،  ودان  بەرگى  شىڭعىستىڭ، ءاز جانىبەكتىڭ،  تاۋكە، ابىلاي زامانىنىڭ ابىزدارى، جىراۋلارى،  بيلەرى،  كوسەمدەرى مەن شەشەندەرى قالدىرعان قاناتتى سوزدەر دە تالاي اڭگىمەگە ارقاۋ،  تالاي  كىتاپقا  جۇك  بولار ەدى. ءبىز ولاردىڭ بارلىعىن  جيناپ-تەرۋدى  مۇرات تۇتپادىق. ءبىز تەك حح عاسىردىڭ  باسىندا قازاقتىڭ عانا ەمەس، باۋىرلاس تۇركى حالىقتارىنىڭ ومىرىندە وزىندىك ءىز قالدىرعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەستى  سوزدەرىن  جيناقتادىق. ءاليحان  بوكەيحاننان باستاپ سماعۇل سادۋاقاسۇلىنا دەيىنگى الاش ارىستارىنىڭ اسىل سوزدەرىن  جينادىق.  ارينە،  بارلىق الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ايتقاندارىن، جازعان-سىزعاندارىن  جيناقتاي الماعانىمىز انىق. ويتكەنى،  شاڭ  باسقان مۇراعاتتاردا جاتقان ءالى ءبىراز دەرەك بىزگە اشىلعان جوق.  ودان سوڭ،  ارتىنا   جاقسى ءسوز قالدىرۋدى  ەمەس،  عيبراتتى ءىس قالدىرۋدى اڭساعان ازاماتتار دا ءوتتى سول عاسىردىڭ باسىندا.  سوندىقتان، «الاش ايتقان اسىل ءسوز»  كىتابىنا ەنگىزىلگەن  وتىزعا جۋىق قايراتكەردىڭ ءسوزى الاش يدەياسىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن،  سول قايراتكەرلەردىڭ  ءبىلىمى مەن بىلىگىن،  ۇلتقا  قىلعان   قىزمەتىن تولىق سيپاتتاپ بەرۋگە  جەتە قويماس. بىراق،  ۇرپاققا  ونەگە بولسىن دەدىك. قولدا باردى  جيناستىردىق.

جالپى،  ءبىزدىڭ ۇلى دالادا  ەستە  جوق ەسكى زامانداردان، ادامزات جىلقى  قولعا ۇيرەتىپ، ۇزەڭگىگە اياعىن سالعان ساتتەن، سوناۋ  ساق، عۇن زامانىنان بەرى مەملەكەتتىلىك ءداستۇرى  ۇزىلمەگەن.  بىردە الىپ يمپەريالار قۇرىپ اسقاقتاسا، بىردە  ىدىراپ،  جاھاننىڭ شارتارابىنا تارادى ءبىزدىڭ بابالار.  سول مەملەكەتتىلىك يدەياسىن جالعاستىرعان، ەل بولۋدى مۇرات تۇتقان  قايراتكەرلەردىڭ ۇلكەن  شوعىرى حح عاسىردىڭ باسىندا  تاريح ساحناسىنا  شىققان-دى. ولار، ياعني الاش قايراتكەرلەرى كونەدەن كەلە جاتقان، كوشپەندىگە ءتان مەملەكەت قۇرۋدى ەمەس، زامان تالابىنا جاۋاپ بەرەر، ەۋروپالىق ستاندارتتاعى ەل بولۋعا ۇمتىلعان.  ولاردىڭ  ساياسي كۇرەستەرىنىڭ دە   «جالاڭاش بارىپ جاۋعا  شابار» كوزسىز باتىرلىققا ەمەس، ساياساتقا،  ءبىلىم مەن اعارتۋعا، دەموكراتيالىق  پرينتسيپتەرگە  قۇرىلۋىنىڭ سەبەبى سول بولسا كەرەك. سوندىقتان، بۇل قايراتكەرلەردىڭ ويلارى ءححى عاسىردىڭ دا بىرقاتار شىندىعىنا، سىن-قاتەرىنە، ساۋالدارىنا  جاۋاپ  بەرەدى. سودان دا بولار، مەملەكەت باسشىسى  نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءبىر سوزىندە:  «الاش ارىستارى بىزگە مەملەكەتتىلىك يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرۋدى تابىستاپ كەتتى. 1991 جىلى قۇرىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتتى مەملەكەت – سول ارىستاردىڭ اسىل ارمانىنىڭ جۇزەگە اسۋى. ءبىز وسى مەملەكەتتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك!» دەگەن-ءدى. دەمەك،  مەملەكەتتىلىك مۇراتى، الاش يدەياسى، تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىمدار ءبىر-بىرىنە جالعاستى، ۇلتتىڭ ءومىر سۇرۋىنە تىرەك بولعان تۇسىنىكتەر. «الاش ايتقان اسىل ءسوز»  كىتابىنا وسى ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەردى سيپاتتاعان  قاناتتى سوزدەردى  جيناقتادىق.

الەمدە، ادەبيەت پەن ساياساتتا، جالپى قوعامدا ءتۇرلى عۇلامالاردىڭ،  قايراتكەرلەر مەن ساياساتكەرلەردىڭ قاناتتى سوزدەرىن تسيتاتا رەتىندە بەرۋ،  اڭگىمەگە ارقاۋ ەتۋ ءداستۇرى  ەجەلدەن بار. ءبىزدىڭ دە اتقامىنەرلەر مەن  زيالى قاۋىم وكىلدەرى  ۋينستون چەرچيللدىڭ،  مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ، ماحاتما گاندي مەن  دجورد ۆاشينگتوننىڭ، اتاعى الىسقا كەتكەن جازۋشىلار مەن  عالىمداردىڭ استارى تەرەڭ، ماعىنالى سوزدەرىن  ءجيى  پايدالانىپ جاتادى. بىراق،  كەيدە وزىمىزدەگى قازىنانى نازاردان تىس قالدىرىپ الىپ جاتامىز. «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق» دەگەنگە ساياتىن ءىس بۇل. بالكىم،  بۇل جاعداي قايراتكەرلەردىڭ قوعام، ساياسات، مەملەكەت سياقتى ماڭىزدى تاقىرىپتارعا قاتىستى ايتقان پىكىرلەرىن دەر كەزىندە جيناقتاي الماعانىمىزدان دا تۋىنداپ جاتقان شىعار. «الاش ايتقان اسىل ءسوز» سول كەڭىستىكتى تولتىرۋعا باعىتتالىپ وتىر. كەتىككە  شاعىن كىرپىش  بولىپ قالانسا دەيمىز. وقىرمان ءبىزدىڭ بۇل نيەتىمىزدى  تۇسىنەر دەگەن ۇمىتتەمىز.

جالپى، «الاش ايتقان اسىل ءسوز» كىتابىن ەكى باعىتتى قامتىدى. العاشقىسى، تىكەلەي قايراتكەرلەردىڭ عيبراتتى سوزدەرىن توپتاستىرۋ ماقساتىندا بولسا، ەكىنشىسى سول ازاماتتاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىن، بىرلىك-بەرەكەسىن  ايعاقتايدى. قاناتتى سوزدەر مەن پىكىرلەر ساياسات، كاسىپ، ءبىلىم، ءتىل، ءدىن،  جەر، اسكەر ماسەلەلەرى، سوت جۇيەسى، ادەبيەت، مادەنيەت،  ءباسپاسوز،  تاريح، رۋحانيات تاقىرىپتارىنىڭ  توڭىرەگىنە  توپتاستىرىلدى. ەڭ ماڭىزدىسى، ءبىر عاسىر  بۇرىن ايتىلعان پىكىرلەردىڭ قازىر دە ومىرشەڭ ەكەندىگىن كورسەتكىمىز كەلدى. ماسەلەن، مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ  «حالىققا قىزمەت ەتەمىن دەگەن كىسىگە ءبارىبىر: دەپۋتات بول، گازەت شىعار، بالا وقىت. وزگەمىزدىڭ ءبارىمىز ساي بولىپ، جالعىز دەپۋتاتتىققا قاراپ تۇرعان ءىس جوق. حالقىڭ نادان بولسا، مىڭ دەپۋتاتىڭ بولسىن، ونان پايدا جوق. دەپۋتاتتىقتى تاڭسىق كورىپ اتاعىنا قىزىعىپ، ياكي باسەكە ءۇشىن باراتىن كىسى بولماسقا كەرەك»، - دەيدى.  ياعني،  الاش ارىسى وسىناۋ پىكىرى ارقىلى  زاڭ شىعارۋشى ورگان قىزمەتكەرلەرىنە، تۇتاس قوعام  مۇشەلەرىنە  اسا جوعارى تالاپ قويىپ  وتىر. بۇل ماڭىزدىلىعى  جاعىنان  بۇگىندە دە وزەكتى. ويتكەنى،  ءبىزدىڭ قوعام  دەپۋتاتتاردان كوپ دۇنيە  كۇتەتىنى وتىرىك ەمەس. تاعى ءبىر مىسالدى جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ سوزىنەن كەلتىرەيىك. الاش قايراتكەرى: «قازاققا ايۋداي اقىرعان شەنەۋنىك تابىلۋى وڭاي; ەرىنبەي-جالىقپاي، باقىرماي- شاقىرماي ءىس بىتىرەتىن، تەرىسى قالىڭ، كونبىس، تاباندى قىزمەتكەر تابىلۋى قيىن»، - دەيدى.  وسى پىكىرىمەن  مەملەكەتتىك قىزمەتشىگە  تالاپ قويادى.  مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ ۇلتقا، قوعامعا قىزمەتىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىن سيپاتتايدى بۇل  پىكىر. جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى  سونى ايتقىسى كەلەدى. ال،  ءاليحان بوكەيحان بولسا: ء«ار ۇرپاق وزىنە ارتىلعان جۇكتى جەتەر جەرىنە اپارىپ تاستاعانى  دۇرىس، ايتپەگەندە بولاشاق ۇرپاعىمىزعا اسا كوپ جۇك قالدىرىپ كەتەمىز. كەيىنگى ۇرپاق نە العىس، نە قارعىس بەرەتىن الدىمىزدا زور شارتتار بار»، - دەيدى. ءسويتىپ،  بارشامىزعا ۇلكەن-كىشىگە،  حان مەن قاراشاعا،  تۇتاس ۇرپاققا مىندەت  جۇكتەپ تۇر. دۇرىسى، ۇلت كوسەمى جاڭا مىندەت  جۇكتەمەيدى،  تەك  عاسىرلاردان كەلە جاتقان ازاماتتىق، ءتىپتى ادامزاتتىق  بورىشىمىزدى ەسكەرتىپ تۇر. بۇل ەسكەرتۋ  مىڭداعان جىلدار بۇرىن دا ماڭىزدى ەدى، حح عاسىردا دا  وزەكتى  بولدى، ءححى عاسىردا دا، ءتىپتى الدىڭعى  مىڭجىلدىقتاردا دا ءمان-ماڭىزىن  جويماق ەمەس. مىنە، الاش  قايراتكەرلەرىنىڭ اۋزىنان وسىنداي  سوزدەر شىعىپ، قالامدارىنان وسىنداي ويلار تۋىپتى. «الاش ايتقان اسىل سوزگە»  وسى ويلاردىڭ  بىرقاتارىن  جيناقتادىق.

ال، ەكىنشى تاراۋداعى قايراتكەرلەردىڭ اراسىنداعى بەرەكە-بىرلىك، اعالىق-ىنىلىك بايلانىستار، ءبىر-بىرىنە بەرگەن باعالارى  تىپتەن  بولەك اڭگىمە. ويتكەنى،  سول قايراتكەرلەر اباي مىسالعا كەلتىرەتىن «ونەر الدى – بىرلىك، ىرىس الدى-تىرلىك» دەگەن ماقالدى سەزىنگەن، تۇيسىنگەن جاندار. ولار  «مالعا بىرلىك ەمەس، جانعا بىرلىك قىلعان» ازاماتتار  بولاتىن. ەندەشە، الاش  قايراتكەرلەرىنىڭ بەرەكە-بىرلىگىنىڭ قانداي  بولعاندىعىن دا شاما-شارقىمىز كەلگەندە سول ارىستاردىڭ ءوز سوزدەرى ارقىلى اشىپ كورسەتۋگە تىرىستىق. ارينە، «اينالاسى جۇپ-جۇمىر»، مۇكاممال  كىتاپ جاسادىق دەمەك ەمەسپىز. تەك ازاماتتىق بورىشىمىزدى وتەۋگە  تىرىستىق.  ۇلت  مۇراسىن  جيناپ-تەرىپ، وزدەرىڭىزگە قايتا ۇسىندىق. ودان باسقا ەڭبەگىمىز جوق ءبىزدىڭ. ولاي بولسا،  مارحابات! «الاش ايتقان اسىل ءسوز» سىزگە دە وي سالار بالكىم، قۇرمەتتى وقىرمان! كىتاپ سىزگە قاراي  جول تارتتى. قۇتتى بولسىن بارىمىزگە!

بەرىك ءۋالي، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ يەگەرى 

abai.kz