اقتوبەدە بولعان سوڭعى قاندى وقيعالار ءبىزدىڭ قوعامنىڭ وسى كۇنگە دەيىن ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم ىقپالى الدىنداعى شاراسىزدىعىن كورسەتىپ بەردى. نە قمدب يمامدارى ۋاعىزدارىنىڭ، نە ءدىن ىستەرى كوميتەتى مەن وبلىستىق، اۋداندىق، قالالىق  وكىلدىكتەرى تاراپىنان جۇرگىزىلگەن ۋاححابيلەرگە قارسى كۇرەسىنىڭ ۋاححابيلىك-سالافيلىك يدەولوگياعا تۇرار قاۋقارى بولماي شىقتى. مەملەكەتتىڭ بۇل باعىتقا ارنايى، ەلمىزدىڭ ءدىني-رۋحاني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋگە بولگەن قانشاما قارجىسى جەلگە ۇشتى؟ نەگە؟  

نەلىكتەن ۋاححابيلىك-سالافيلىك يدەولوگياعا قارسى جۇرگىزىلگەن جۇمىستىڭ ناتيجەسى جوق؟ الدە ۋاححبيلىك-سالافيلىك اعىم ىقپالىنا قارسى تۇرۋ مۇمكىن ەمەس پە؟ نەمەسە «اناداي شارا وتكىزىپ جاتىرمىز»، «مىناداي شارا وتكىزىپ جاتىرمىز دەپ» بولىنگەن قارجىنى جەلگە شاشىپ جاتىر ما؟  جالپى، وسى ماسەلەمەن اينالىساتىن قمدب-سى بار، وزگە قۇزىرلى ورگاندارى بار، سولاردىڭ ۋاححابيلىك-سالافيلىك ىقپالىنا قارسى شىنداپ كۇرەسۋ نيەتى بار ما؟  مەنىڭ پايىداۋىمشا، ولاردىڭ ەشبىرىندە ونداي نيەت بولماعان سياقتى. ولاي دەيتىنىم بۇل قمدب-سىنان باستاپ، اتتارىنان ات ۇركەتىن قۇزىرلى مەكەمەلەردىڭ ەشبىرى ۋاححابيلىك-سالافيلىك يدەولوگياعا قارسى تۇرۋعا قاۋقارلى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى نەگىزدەرىنىڭ وزەگى بولعان ياساۋي جولىن وزدەرىنە قارۋ ەتىپ، تەرىس اعىمعا قارسى تۇرايىق دەگەن نيەتىنىڭ بولماۋىندا جاتىر. ول قارۋمەن قارۋلانباي، ۋاححابيلىككە قارسى تۇرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن مويىنداعىلارى كەلمەيدى. ويتكەنى، بۇل ماسەلەمەن شۇعىلدانۋشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى نەگىزدەرىنەن حابارسىز. مەنىڭ سوڭعى ءبىر جىلدا بۇعان تولىق كوزىم جەتتى دەسەم بولادى. قازاق جاستارىنىڭ ساناسىنداعى ءدىني دۇنيەتانىمىنىڭ ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتقا قاراي ويىسقانىن، دىنگە قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن جاستاردىڭ 70 پايىزىنان استامىنىڭ ساناسىندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قارسى، ۋاححابيلىك تانىم قالىپتاسقانىن كورگەننەن سوڭ وسىنداي تۇجىرىم جاساۋعا ءماجبۇر بولدىم. جاستار ساناسىندا ونداي وزگەرىستەردىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەتىن باستى ورتالىق ەلىمىزدىڭ مەشىتتەرى مەن قمدب اتىنان شىعىپ ۋاعىز ايتىپ جۇرگەن ا.سمانوۆ، ا.قۋانىشباەۆ سياقتى ۋاعىزشىلاردىڭ ىقپالى بولىپ وتىرعانىن ءتۇسىنىپ، دابىل قاقتىم.  ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ توراعاسىنا حات جازدىم جانە بۇل قالىپتاسقان جاعدايدان شىعۋدىڭ جولىن دا كورسەتتىم. الايدا، مەنىڭ بۇل ۇسىنىسىم ءدىن ىستەرى كوميتەتى تاراپىنان قولداۋ تاپقانىمەن، قمدب تاراپىنان قولداۋ تاپپادى. قمدب وزدەرى ۇستانعان باعىتى اراب داستۇرشىلدىگىنەن باس تارتپادى. اراب داستۇرشىلدىگى مەن ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمنىڭ نەگىزى ەكەندىگىن، بۇل جولدىڭ قازاق قوعامى ءۇشىن قانشالىقتى قاتەرلى ەكەندىگىن دالەلدەپ ماقالالار جازسام دا، سەلت ەتكەن قمدب باسشىلىعى بولمادى. سول ماقالالارداعى ورتاق تاقىرىپ بىرەۋ عانا بولدى. ول مەشىتتەر مەن قمدب ۋاعىزشىلارىنىڭ ۇستانعان باعىتى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا ساي كەلمەيتىن دالەلدەۋ ەدى. مۇنداي جاعدايدا مەشىتتەردىڭ ۋاححابيلىك-سالافيلىك يدەولوگيا ىقپالىنا قارسى تۇرادى دەۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى ەمەس پە؟ ەڭ وكىنىشتىسى، قمدب-عا قارايتىن وقۋ ورىندارىندا دايىندالىپ جاتقان بولاشاق مامانداردىڭ دا سول اراب داستۇرشىلدىگى باعىتىندا وقىتىلىپ جاتۋى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. دەمەك، ءبىزدىڭ قمدب-نىڭ ۇستانعان باعىتى - بولاشاقتا قازاقتى ءداستۇرلى ءدىني دۇنيەتانىمىنان تولىق ايىرۋ بولىپ وتىرعاندىعىن كورسەتسە كەرەك. باسقاشا ايتقاندا، تاريح ساحناسىنا جاڭا تيپتەگى حالىق شىعارۋ دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بۇل ايتىلعاندار قمدب-نىڭ ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمعا قارسى كۇرەستە قازاققا دا، مەملەكەتكە دە وداقتاس بولا المايتىندىعىن كورسەتەدى.

ەندىگى ماسەلە وسى ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمعا قارسى كۇرەسۋگە ءتيىس مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ۇستانعان باعىتى قانداي دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك. مەن بۇل ماسەلەدە ءدىن ىستەرى كوميتەتى مەن ولاردىڭ بارلىق وبلىستىق باسقارمالارىنا بارلىعىنا قارسى اڭگىمە ايتۋدان اۋلاقپىن. اسىرەسە، ءدىن ىستەرى كوميتەتى مەن وعان قاراستى قۇرىلىمداردا جانىن سالىپ، مەملەكەت مۇددەسىن قورعاپ جۇرگەن ماماندار بارشىلىق. قازىر مەملەكەتتەگى ءدىني تۇراقتىلىق سولاردىڭ ارقاسىندا ساقتالىپ وتىر دەپ ايتا الامىز. بىراق، كەيبىر وبلىستارداعى باسقارمالاردا ءدىني احۋالعا فورمالدى تۇردە باعا بەرۋدەن اسا العان جوق دەپ ايتا الامىن. مىسالى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ءدىن ىستەر باسقارماسى باسشىلىعى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى نەگىزدەرىنەن حابارسىز ەكەندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ونى ءدىن ىستەرى باسقارماسىنا قاراستى «الەۋمەتتىك باستامالار ورتالىعىنىڭ» شىعارىپ جاتقان كىتاپتارىن ساراپتاي وتىرىپ، كوز جەتكىزە  الامىز.  2012 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ «الەۋمەتتىك باستامالار ورتالىعى» تاراپىنان شىعارىلعان ا.تولەگەنوۆتىڭ «يسلام اتىن جامىلعان كەرى اعىمدار» اتتى كىتابى جارىق كورەدى. وسى كىتاپتى تۇگەل وقىماي-اق، از عانا كوز جۇگىرتۋدىڭ ءوزى – كىتاپ اۆتورىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ءدىني تانىمىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ياساۋي جولىنا تەرىس كوزقاراسى بارلىعىن، ال ۋاححابيلىككە بۇيرەگى بۇراتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. مىسالى، ول قوجا احمەت ياساۋي تۋرالى  بىلاي دەيدى: «قولدا بار مالىمەتتەر، ال ولار جالپى جۇرتقا تانىس، سول زاماندا دا ءدال قازىرگىدەي سوپىلىق تاريقاتتار يسلامنىڭ حاق دىندىك قاعيدالارىنا سۇيەنگەن ء«اھلي سۋننا ۋال جاماعاسىنا»، ياعني رەسمي ورتالىعىنا قارسى اشىق كۇرەسكە اۋام حالىقتى اۋىق-اۋىق شاقىرىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. ەندى مۇنان تۇركى الەمىنىڭ سوپىلارىنىڭ كوسەمى سانالعان قوجا احمەت ياساۋي شەت قالدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ تاريحتا مۇنداي تەكە-تىرەستەردىڭ بولعانىن دالەلدەيتىن قۇجات كوپ. ماسەلە جان الىسىپ، جان بەرىسۋگە بارعانىن، سونداي قاقتىعىستاردىڭ بىرىندە قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ يبراھيم ەسىمدى بالاسىنىڭ ءولتىرىلۋى دە جوعارىدا ايتىلعان ويدى ناقتىلاپ، دالەلدەي تۇسەدى» (92-بەت). دەمەك، اۆتور قوجا احمەت ياساۋي يسلام ءدىنى نەگىزدەرىن بۇرمالادى، قارسى شىقتى دەگەندى اشىق ايتىپ وتىر. اۆتور، ۋاححابيلىك پەن ۋاححابيلىكتىڭ نەگىزىن سالعان ابد ال-ۋاححاب ءناجدي تۋرالى پىكىرى، كەرىسىنشە، دۇرىس ەكەندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. تاعى دا سول كىتاپقا جۇگىنەلىك: «...وسى ورايدا «ۋاھھابشىلدىك» ءوزىنىڭ تازا يسلام نەگىزىندە قۇرىلعان اعىم ەكەندىگىن دالەلدەي الماي وتىرعانىنا باسا نازار اۋدارعىمىز كەلەدى» (121-بەت). ال، ابد ال-ۋاححاب تۋرالى بىلاي دەيدى: «...مەملەكەت قۇرۋشى يدەولوگ مۇحامماد يبن ابدۋلۋاھھاب پەن تەرىس اعىم «ۋاھھابشىلدىك» اراسىندا نە تاريحي، نە رۋحاني، نە ساياسي، نە ىلىمدىك نيەتتەستىك، ماقسات-مۇددەلەستىك بايلانىس جوق دەپ ويلايمىز» (122-بەت). سوندا، وسى كۇنگە دەيىن ۋاححابيلىكتىڭ نەگىزىن سالعان ابد ال-ۋاححاب ءناجدي ەكەندىگىن، يسلام الەمىندەگى بارلىق قاسىرەت وسى ۋاححابيلىك ارقىلى بولىپ جاتقاندىعىن كورىپ، دالەلدەپ جازىپ جۇرگەن سانسىز زەرتتەۋشىلەردىڭ جازعاندارىنىڭ ءبارى  وتىرىك بولعانى ما؟  جوق. ماسەلە، كىتاپ اۆتورى ا.تولەگەنوۆتىڭ ءدىني تانىمى قازاقى ءدىني تانىمنان كورى، ۋاححابيلىك تانىمعا جاقىن ەكەندىگىن كورمەۋ مۇمكىن ەمەس. مەملەكەتتىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋعا ءتيىس مەملەكەتتىك مەكەمەدەن قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قارسى مۇنداي كىتاپتاردىڭ شىعۋى مەملەكەتتىك قارجىنىڭ ۋاححابيلىك اعىمنىڭ ىقپالىنىڭ ارتۋىنا جۇمىس جاساپ جاتىر دەپ اشىق ايتۋعا بولادى. قاي جەردە كىم، قاي باعىتتا جۇمىس جاساپ جاتىر؟ ونى باقىلاپ وتىرعان پەندە بار ما؟ مەملەكەت مۇددەسىن قورعاپ، ءدىني-يدەولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس مەكەمەدەن مۇنداي باعىتتاعى كىتاپتار شىعىپ جاتسا، وندا باسقالار قايتپەك؟

ەندىگى كەزەكتە وسى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جەرگىلىكتى اۋداندىق، قالالىق دەڭگەيدەگى ءىس-ارەكەتى قاي دەڭگەيدە دەگەن ماسەلەگە كوڭىل اۋدارىپ كورەلىك. باسقا جاقتى بىلمەيمىن، بىراق تۇركىستان قالاسىنداعى جاعداي ۋاقىت تالابىنا ساي كەلمەيتىنىنە كوزىم جەتتى. ۋاححابيلىك-سالافيلىك يدەولوگيا ىقپالىنا قارسى تۇرۋدىڭ بىردەن-ءبىر تۋرا جولى-قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى نەگىزدەرى تۋرالى كىتاپ جازۋ، ونى حالىقتىڭ اراسىنا تاراتۋ دەگەن ماقساتپەن «قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى نەگىزدەرى» اتتى كىتاپشا جازىپ، ونى ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ ساراپتاماسىنان وتكىزدىردىم. قارجىلاي كومەك بەرىپ، باستىراتىن دەمەۋشى تابىلماعان سوڭ، تۇركىستان قالاسىنىڭ اكىمىنە حات جازىپ، وسى كىتاپشانى باستىرىپ، حالىققا تاراتىلۋىن سۇراپ، حات جازدىم. ول حاتتى اكىمدىكتىڭ ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ باسشىسى ب.بوكەباەۆقا جولدايدى. اراعا ءبىراز كۇن سالىپ، ب.بوكەباەۆقا بارسام، «تەندەر ءوتىپ كەتتى، كەشىگىپ قالدىڭ» دەپ اۋزىن قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ وتىر. مەن بۇل كىتاپتىڭ ماڭىزىن ايتىپ، قانشا دالەلدەمەك بولعان ارەكەتىمنەن ەشتەڭە شىقپادى. «قولىڭنان كەلسە، سوتقا بەر» دەپ العان بەتىنەن قايتپادى. مەنىڭ بۇل جەردە تۇسىنبەگەنىم ءبىر نارسە بولدى. ول – مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى ماسەلە قاشاننان بەرى تەندەردە شەشىلەتىن بولعان؟ بۇل مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي جاسالعان قيانات ەمەس پە؟

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، ەلىمىزدەگى سالافيلىك-ۋاححابيلىك اعىم ىقپالىنا قارسى جۇمىس جۇرگىزۋى ءتيىس، ەلىمىزدىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى دەگەن مەكەمەلەردىڭ جاعدايى مەن ۇستانعان باعىت-باعدارى وسىنداي. مۇنداي جاعدايدا ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمنىڭ ءدىني-رۋحاني شابۋىلىنا تويتارىس بەرۋ مۇمكىن بە؟ مەنىڭشە جوق. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz