تولىمبەك ابدىرايىم. ت ۇ ن ج ى ر
حيكايات
قالاقتاي قارا بالا قارىنداسىن ەكى-ءۇش ساعاتتاي ويناتتى دا:
- تاتە، - دەدى ءتور الدىندا قۇس جاستىققا كومىلىپ، تەلەديدارعا تەسىلە قاراپ جاتقان ەتجەڭدى قاراسۇر ايەلگە اقىرىن دىبىستاپ.
- ءيا - ءا... ى... ى - ى... – كەلىنشەك ءتىل قاتۋعا دا ىقىلاسسىز، جاق اشقىسى جوق ءتىپتى.
- ساباققا دايىندالسام رۇقسات پا؟!. – داۋىستاۋعا دا جاسقانادى. قاتتى سويلەگەنى ءۇشىن تالاي تاياق جەگەن.
- ءاي، جەتىمەك! اناڭنان ايىرعان مەن ەمەس! بالاسىن تاستاپ، بايعا ءتيىپ نەسى بار بايعۇستىڭ؟!. وبالى – كوكەك شەشەڭ مەن ىنجىق اكەڭە!
- اپايدان ۇيات!.. – بالانىڭ كوزى بوتالادى.
- كىمنەن؟
- مۇعالىمنەن.
- نە قىل دەيدى؟
- ساباق سۇراعاندا جاۋاپ بەرە الماي.
- سودان.
- ەكى قويدى.
- قايتەيىن ەكى الساڭ! ءمىنيستر بولامىن دەيسىڭ بە؟! تەكسىز اكەدەن قايبىر ۇرپاق ءوربيدى؟!
راۋاننىڭ اشۋى كەلدى. «نە دەگەن كەرىسقۇمار؟! جان ادامدى مەنسىنبەيدى؟ سوناۋ-سوناۋ الىستاعى، كەرەك دەسە كورمەگەن، بىلمەيتىن، تانىمايتىن انامدى، ىنجىق بولسا دا بىرگە تۇرىپ جاتقان اكەمدى نەگە سىرتىنان عايباتتايدى؟!. سولاي ەتۋگە بولا ما ەكەن؟!.»
- ءاي، جۇگىرمەك! تىمىرايىپ، نەگە ۇندەمەي قالدىڭ، ا؟!
- شىعارىپ جىبەرەدى.
- قايدان؟
- مەكتەپتەن.
- دوعار ءسوزدى! جانىڭ باردا جىلدام كيىن! اعاش جار، كومىر كىرگىز! كىرىن جۋ انا بوپەڭنىڭ! وسى جۇمىستاردى اتقارساڭ، سوڭىرا، ءبىز ۇيقىعا جاتقاندا وقيسىڭ ساباعىڭدى. ۇقتىڭ با؟!
- ماقۇل، تاتە.
ون سىلتەسە دە وتپەيتىن، ءجۇزى تۇقىل بالتامەن مىقشىڭداپ، قارا تەرگە ءتۇسىپ اعاش جاردى اۋەلدە. سونان سوڭ پەشتىڭ كۇلىن تازالاپ، وت جاقتى. ەندى كىر جۋىپ وتىر. ءالسىز، نازىك قولدارىمەن مىتىپ-مىتىپ قويادى. سوڭىندا تازا سۋعا شايىپ، اۋلاداعى كەرمە جىپكە اپارىپ جايدى. تاتەسىنىڭ تاپسىرماسىن ءالى جەتكەنشە تياناقتاپ، ەرتەڭگى ساباعىنا دايىندالايىن دەپ بۇرىشتاعى الاسا ۇستەلگە جايعاسا بەرگەندە كىشكەنتاي قىز جىلاپ قويا بەردى. قاراسۇر ايەل:
- قارا انا بالاعا! – دەدى باسىن كوتەرىپ.
- قازىر، تاتە!
- جىلدام!
ەمشەك ەمگىسى كەلدى مە، الدە ءبىر جەرى اۋىردى ما، قۇيتاقانداي قىز ۋانار ەمەس. ساسىپ، سالبىراعان راۋان ون ايلىق ءسابيدى كوتەرىپ اناسىنا الىپ كەلگەن. ءتاتتى ۇيقىعا ەنىپ بارا جاتقان ايەل اتىپ تۇردى دا، بالانىڭ قولىنان نارەستەنى جۇلىپ الدى.
- ءاي، جەتىمەك! قاراشى، ءا! بەس ءمينوت مىزعىپ الايىن دەپ ەدىم... كورە قالدىڭ با جانتايعانىمدى... ۋاي، جەتپەگىر-اي!..
- ۋانباسا قايتەمىن. – بالا مۇرنى استىنان مىڭگىرلەدى.
- قۋ جۇگىرمەك! كورسەتەيىن ءسوز قايتارعاندى! – دولى ايەل ۇلدىڭ جاعىنان تارتىپ جىبەردى. ول ازداي بۇيىردەن ءبىر تەپتى.
نۇربول ءىشىن ۇستاپ، بۇكتەتىلىپ وتىرا كەتتى. دىبىس شىعارۋدان قورقىپ، كەمسەڭدەپ تۇنشىعا وكسىدى. كەۋدەسى ءبىر قۇشاق، القام-سالقام قاراسۇر ايەل:
- قول كوتەردى دەپ اكەڭە ايتساڭ، كوك شىبىن ۇيمەلەتەم كوزىڭە! – دەدى تەپسىنىپ.
- تاتە-ە! ءتا-تە-ە! ۇرماڭىزشى-ى! ايتپايمىن ەشكىمگە-ە!..
وگەي شەشەنىڭ قاھارىنان قايمىققان بالا جىلاۋىن تىيدى.
* * *
ءتۇن ىشىندەگى قاتتى-قاتتى تارسىلدان ءۇي ىشىندەگىلەر تۇگەل ويانعان. ەتجەڭدى ايەل كيىنىپ جاتىپ سويلەپ ءجۇر:
- ءاي-ءاي! كىم بولساڭ دا اقىرىن! قيراتاسىڭ ەسىكتى!..
دالاداعى كىسى ءۇستىن-ءۇستىن قاعادى.
- شاعا ما، قۇداي-اۋ! قازىر اشامىن. قازىر-ر. ءبىر مۇينەت-ت...
جول-جونەكەي ىدىس اياق پا، بوس شەلەك پە، قاڭعىر-قۇڭعىر ەتكىزە اتتاپ-بۇتتاعان ايەل ەسىك ىلگەگىن اشقاندا ەڭگەزەردەي ەر ادامنىڭ اۋزىنان قولقا قاباتىن ساسىق ءيىس مۇڭكىپ قويا بەردى.
- شىلبىرىڭدى سۇيرەتىپ جەتتىڭ بە؟!.
- جەتپەگەندە-ە، قايدا بارام؟!
ءۇي دەگەن اتى. كىرە بەرىستەگى تار دالىزبەن جاپسارلاس جالقى بولمە. ونىڭ ءوزى بەس-التى ادام جينالسا، اينالۋعا كەلمەيدى. ەمشەكتەگى سابيمەن قوسقاندا ءتورت جاننىڭ اس ىشەتىن دە، جاتاتىن دا جەرى وسى.
- راۋان ۇيىقتاپ جاتىر ما؟!
- ۇيىقتاماعاندا-ا! ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا شەيىن وتىرا ما توسىپ. مەن دە سەنى كۇتە-كۇتە شارشاپ، جاتىپ قالعانمىن.
اكەسى كەيدە اششى سۋعا قىزىپ، كوڭىلدى كەلەتىنى بار. سوندا عانا بالاسى ەسىنە تۇسەتىن سياقتى. وزگە ۋاقتا راۋانعا قاتىسى جوق جانداي جاق اشپايتىنى تۇسىنىكسىز. بالا اكەسىن سيرەك كورەدى. ول جۇمىستان كەلگەندە ۇيىقتاپ جاتادى، تاڭەرتەڭ ويانعاندا اكەسى الداقاشان كەتىپ قالادى.
- نەعىپ وتىرسىڭ؟ تاماق ىشەسىڭ بە؟ – دەدى قاراسۇر ايەل ىقىلاسسىز.
- ىشپەيمىن. اسحانادان اۋقاتتانعانمىن.
- ەندەشە، دەمال.
بويى سورايعان ەركەكتىڭ كىسىگە سۋىق قارايتىن ۇلكەندەۋ قوڭىر كوزىندە جانە تۇكسيگەن قاباعىندا وزگەشە قاتالدىق بار. قوڭقاق مۇرنى كوز، قاباعىنا ۇيلەسپەيدى. قۋلىعى قات-قابات شايپاۋ ايەلدىڭ الدىندا جىلانعا اربالعان كوجەكتەي قىبىجىقتاپ، سوزدەرى پىشىراپ قالادى. كۇيەۋىنىڭ بۇل مىنەزىن جاقسى بىلەتىن قاراسۇر كەلىنشەك قاي كەزدە دە باسىمدىق تانىتىپ، تاكاپپارلانىپ كەتەدى.
راۋانننىڭ اكەسىنە ەركەلەگىسى كەلدى. بىراق، ونىڭ ەلجىرەپ تۇرعانى شامالى. نەگە سونشا سالقىن؟ الدە، كىشكەنتايىنان اتا-اجەسىنىڭ باۋىرىندا ءوسىپ، تۋعان اكەگە جات بولدى ما؟
ادۋىندى شەشەدەن كورگەن قورلىعىن، كەيدە ساباعىن قاراۋعا ۋاقىتى جەتپەي، دايىندىقسىز مەكتەپكە باراتىنىن ايتقىسى كەلەدى. بىراق ولاي ەتسە، كۇنى ەرتەڭ اكەسى ۇيدە جوقتا تاياق جەيتىنىن ويلاپ ۇندەمەيدى.
كەنەت بالانىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتتى.
- قوعاداي ۇلىڭدى كەلە سالا ىزدەپ... قىزىڭدى نەگە سۇرامايسىڭ؟!
- ىلىك ىزدەپ قايتەسىڭ! ءوزىم دە جەتىسىپ جۇرگەنىم جوق. جاڭا باستىق تىقىلداعان بىرەۋ. تاعى دا جول جۇرمەكشىمىن.
- قاشان؟
- ەرتەڭ.
- قانشا ۋاقىتقا؟
- كۇزگە شەيىن.
- بارماعاندا قايتەسىڭ؟! باراسىڭ دا.
- بيىلعى ەڭبەك دەمالىسىمدى العانىم جوق. راۋان تورتەۋمىز ەل جاققا شىقساق دەپ ەدىم.
- قىزىڭ سەنى كورمەي-اق ءوسىپ كەلەدى. جۇرگىسى كەلەدى. قولىنان جەتەكتەسەڭ ءتاي-ءتاي باساتىن ءتۇرى بار. اكەنىڭ بالاعا جاقىندىعى جەزدەدەي دەۋشى ەدى... ءاي، مۇز عوي جۇرەگىڭ، مۇز!
- قۇيتاقانداي عانا اقبوتامدى نەگە ساعىنبايىن، نەگە ويلامايىن؟! ەكەۋى دە بىردەي مەن ءۇشىن!
- ۇشپاققا جەتكىزەر ۇلىڭ! ءبىر قولىمدى ەكى ەتە الماي، ءبىر جاعىنان جانارعا قاراپ، ءبىر جاعىنان تاماق ىستەپ جۇرگەندە، قول ۇشىن دا بەرمەيدى! – قاراسۇر ايەلدىڭ داۋىسى پاسەيىپ، اياق استىنان جۋاسي قالدى.
- شىن ايتىپ وتىرسىڭ با؟!
- شىن ەمەي.
- جارايدى، ءوزىم سويلەسەم.
- ونىمەن قويماي. – قاراسۇر ايەل بىردەڭەنى بىقسىتتى. – ءاميانىمنان اقشا جوعالىپ. راۋانعا ايتسام ازار-بەزەر.
- مۇمكىن ەمەس.
- قولىنىڭ سۋماقايلىعىن قويماسا، قۋىپ جىبەرەم ۇيدەن! ايتپادى دەمە!
تاتەسىنىڭ وتىرىگىنە ىزاسى كەلگەن بالا ورنىنان اتىپ تۇردى.
- اكە، سەنبەڭىز! – بالانىڭ كوزى جاساۋرادى. - وتىرىك ءبارى! وتىرىك!..
قاراسۇر ايەل ساستى. ۇيىقتاپ جاتىر دەپ ويلاسا.
- بالا بولماعىر، بالە! انە-ە، ەسىتتىڭ بە؟! ۇلكەن كىسىگە جالا جاۋىپ! كورسەتەيىن كىمنىڭ سۋايت ەكەنىن! – شايپاۋ ايەل راۋاننىڭ جاعىنان ءبىر تارتتى.
- ءجا، سابىر ساقتا! بۇلىنگەن دانەڭە جوق! - اكەسى جىلاعان بالاسىن جۇباتىپ، قاراسۇر ايەلدى ساباسىنا ازەر ءتۇسىردى.
* * *
تال-تەرەكتەر گۇلدەگەن شۋاقتى كوكتەم.
راۋان ۇيگە قايتىپ كەلەدى. كىرپىش زاۋىتى اتالاتىن قالا ماڭىنداعى بۇل اۋىلدىڭ باتىس جاعىن ساياجايلار قالاشىعى الىپ جاتىر. مەكتەپ پەن ۇيلەرىنىڭ اراسى نەداۋىر جەر. كەمىندە جارتى ساعاتتاي جۇرەدى. اياڭداپ، وزىمەن-ءوزى وڭاشا قالعان جاقسى. نەبىر ءتاتتى قيالعا شومادى. وسىندايدا اتاسى مەن اجەسى الدان شىعا كەلسە، شىركىن! وۋ، قانداي باقىت دەسەڭشى!.. الگىندە عانا قۋانىپ كەلە جاتقان بالانىڭ كوڭىلى قۇلازىپ سالا بەردى.
اتاسى مەن اجەسى باردا مۇڭ يەكتەدى مە؟! قاياۋ شالدى ما قاباعىن؟!.
- اتا-اجە، ەستيسىڭدەر مە؟! ساعىندىم-اۋ سەندەردى؟! ساعىندىم-م!..
قالىڭ ويعا قامالعان بالانى دارىلداعان تراكتور داۋىسى ءبولدى. جەر قارايسا وسى، قايشىلاسقان جەڭىل ماشينالار، موتوتسيكلدەر، تراكتورلار قاپتايدى. ءبىرى ساياجايعا كەپ جۇمىس ىستەسە، ەندى بىرەۋلەرى ارلى-بەرلى ويقاستاپ، بوس جۇرەتىن سياقتى.
بالانىڭ اكەسى الىسقا-ا، اقتاۋ قالاسىنا اتتانباق... ىسساپارعا! ءۇش ايعا باقانداي! ء«ۇش اي دەگەنىمىز، توقسان كۇن، ءتىپتى ۇزا-ا-ق قوي! جازعى كانيكۋلعا شىعامىز ەرتەڭ. اكەم، كۇزدىڭ باسىندا بىراق ورالا ما، سوندا؟!»
قيت ەتسە نۇقىپ قالۋدى، ۇرىپ قالۋدى ادەتكە اينالدىرعان قاراسۇر ايەلدەن زارەسى ۇشادى. باراتىن جەرى جوق، اتتەڭ! وۋ، اكەسىنە ەرىپ، نەگە كەتپەيدى بىرگە؟! جەر كورۋ، ەل كورۋ جاقسى عوي! قايدا-ان؟! كىم تىڭدار بۇنىڭ مۇڭ-زارىن؟!
* * *
دوڭگەلەك كوزدەرى تۇنجىراعان بالا بەسىنشى سىنىپقا ەكپىندىلەر قاتارىندا كوشتى. بۇل قۋانىشىن بولىسەتىن دە ەشكىمى جوق. ءىشى تار، قىزعانشاق ايەلگە ءبارىبىر! بالانىڭ جاقسى وقىعانىن، ماقتاۋ ەستىگەنىن قايتسىن! تاماعى توق، ۇيقىسى قانسا بولعانى! قىزىنا قارايتىن، ءۇي ءىشىنىڭ ونى-مۇنى جۇمىستارىن تاپ-تۇيناقتاي اتقاراتىن «مالايى» بار! كوك ساندىققا قاراۋدان جالىقپاس، استە.
ۇيگە تاقاعاندا بايقادى، ەسىكتە قارا قۇلىپ تۇر. ءبىر جاققا كەتكەن شىعار، كۇتە تۇرايىن دەپ اۋلاداعى اعاش ساكىگە جايعاستى. ازدان سوڭ ءىشى پىستى. قارنى اشتى. كۇنشۋاققا ماۋجىراعان بالا سومكەسىن جاستانىپ جاتا قالعان. كوزى ءىلىنىپ كەتتى سالدەن سوڭ. ويانعاندا قاراڭعىلىق ءتۇسىپ كەلەدى ەكەن. تاتەسى ءالى جوق. كىمنەن سۇرايدى؟ ءجون سىلتەيتىن كىسى دە تابىلماس. كورشىلەر كۇندىز جۇمىستا. كەيبىرەۋىندە ەشكىم تۇرمايدى. ءا-ءا، انەبىر كىسىگە بارايىنشى. سول كىسىنىڭ الدىڭعى كۇنگى قىلىعى قىزىق. ۇيلەرىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، شاڭ-شۇڭ ايعايدى ەستىپ مويىن بۇرسا، شال كەمپىرىن قۋىپ ءجۇر. قولىندا تاياق. و، توبا! ۇلكەندەر دە توبەلەسەدى ەكەن عوي دەپ تاڭقالعان. ەرەسەك ادامدار نەگە ەكى سويلەيدى؟ نەگە وتىرىك ايتادى؟.
«اكەمنىڭ جول ءجۇرىپ كەتكەنى مە؟ ماعان نەگە جولىقپادى؟ الدە اسىعىس بولدى ما؟! تاتەم قايدا ءجۇر؟ بۇگىن ۇيگە ورالماسا، قايدا بارام؟!.»
بويىن ۇرەي بيلەدى. ەسىكتى تارتىپ كوردى. ءمىز باعار ەمەس. بۇزىپ ىشكە ەنسە، تاتەسىنەن تاياق جەيدى. جانە ەمەن ەسىكتى اشۋعا ءالى كەلمەس. ويلانىپ وتىردى-وتىردى دا، قالاعا تارتتى. مەكتەپ قاسىنداعى ايالدامادان № 14 اۆتوبۋسقا ءمىندى. بۇل مارشرۋتتىڭ تەمىر جول ۆوكزالىنا باراتىنىن بىلەدى.
ۆوكزالعا جەتكەن بالا ءبىر كەسە ءشاي مەن ەكى سامسا ساتىپ الىپ جۇرەگىن جالعادى. اكەسى وتكەندە ءبىر مىڭ تەڭگە بەرگەن. جۇمساماي جۇرگەنى وڭدى بولدى. «قارنىم اشسا، تاعى جەرمىن...» قالعان اقشاسىن مۇقيات وراپ، قالتاسىنا سالدى.
ۇيقىسى كەلدى. ۇيگە قايتايىن دەسە، ءتۇن ءىشى. اۆتوبۋس جۇرمەيدى. تۇنەۋگە تۋرا تۋرا كەلىپ تۇر. ۆوكزالدىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى ورىندىقتاردىڭ بىرىنە كەلىپ جانتايعان.
- ءاي، مۇندا نەعىپ جاتىرسىڭ؟ تۇر ورنىڭنان! – دەگەن داۋىستان ويانسا، كوكارداسى قوقىرايعان پوليتسيا تۇر.
- جاتۋعا بولمايتىنىن بىلەسىڭ بە؟
- بىلەم-م.
- بىلسەڭ، مارش-ش!
ءبىر جاقسىسى، پوليتسيا كوپ تەرگەگەن جوق. بالا ۆوكزالدان شىعا سالا جۇگىردى.
* * *
تۇنەرگەن اسپان، سەبەزدەپ جاۋعان جاڭبىردان ۋاقىتتى بولجاۋ قيىن. ءتۇس تاياعان سياقتى.
- يش-ا-ي-ي! - توڭا باستادى. ءارى قارنى اش. كىتاپتار مەن داپتەرلەرىن سالعان سومكەسىن تاسالاۋ جەرگە جاسىرعان. ونى ارقالاپ ءجۇرۋ دە جۇك. ءارى بىرەۋ-مىرەۋ نازار اۋدارىپ، وقۋشى نەعىپ ءجۇر دەۋى مۇمكىن.
كاۋاپ ءپىسىرىپ جاتقان دۇڭگىرشەكتى توڭىرەكتەپ ءبىراز ءجۇردى. قارا بۇرىش قوسىلعان ەت ءيىسى تابەت اشىپ، مۇرىن جارادى. اقشام بولسا دەپ قيالداپ تۇرعاندا جىلتىر بەت ساتۋشى:
- نە قىلعان جانسىڭ؟! كەت اۋاشا! - دەپ يتەرىپ قالعانى. اياعى شالىنىسىپ قۇلاپ ءتۇستى. ءۇستى-باسىن قاعىپ تۇرا بەرگەندە، جاڭاعى سەمىز كىسى جاعاسىنان الا كەتتى:
- نەعىپ ءجۇرسىڭ دەيمىن؟
- انامنان اداسىپ... – وتىرىك ايتتى امالسىزدان.
- وسىدان قايتىپ كەلسەڭ، اياعىڭدى سىندىرام قاڭعىرعان نەمە!
بالا بازار اۋلاسىنان شىعا بەرە قىستىعىپ جىلاپ قويا بەردى. «قاڭعىرعان!» قانداي دورەكى ءسوز!؟ راسىندا، بوس سەندەلىپ جۇرگەن بىردە-ءبىر بالا كورىنبەيدى. ءبارىنىڭ اكە-شەشەلەرى قاسىندا. بۇل عانا جالعىز! جاپادان جالعىز!..
* * *
بازار ماڭىندا ساۋلەتتى مەشىت بار. قوس مۇناراسىنان كۇنىنە نەشە مارتە ازان داۋىسى ەستىلەدى. تىڭداي بەرگىڭ كەلەدى جۇرەك ۇيىتقان اۋەزدى. نەندەي سيقىرى بار؟! قىزىل كىرپىشتەن ورىلگەن كەڭ قورشاۋدىڭ قاقپاسى الدىندا قولدارىن جايىپ ايەلدەر وتىر. تۇرلەرى ۇسقىنسىز، كيىمدەرى جىرتىق-جاماۋ ولاردان كىسى قورقاتىن. ارلى-بەرلى وتكەن ادامداردىڭ كەيبىرەۋى تيىن-تەبەن قالدىرىپ كەتەدى. تىلەنشىلەردىڭ اۋىزدارى جىبىرلاپ العىس ايتادى.
بالا قايىرشىلاردىڭ قاسىنان كەمى ون رەت وتكەن شىعار. بارىپ تۇرا قالۋعا كۇش-جىگەرى جەتپەيدى. قايىر تىلەۋ قانداي جامان؟! قايتسە بولادى؟! اربا يتەرىپ، جۇك تاسىپ جۇرگەن بالالارمەن سويلەسكەن. كاسىپتەرىنىڭ جاي-جاپسارىن سۇراعان. ەشقايسىسى جوندەرىن ايتپايدى. وزىنە-ءوزى رەنجىپ تۇرعاندا، ۇزىن بويلى، سارى بالا ءتۇسىندىرىپ بەردى. اربانى جالعا الادى ەكەن. كەپىلگە ءبىر مىڭ تەڭگە تولەيسىڭ. كەشكە شەيىن تاپقاندارى تاماقتارىنان ازعانا ارتىلادى. بازار اكىمشىلىگى شامالارى جەتپەيدىى دەپ كىشكەنتاي بالالاردى جولاتپايدى. ولارعا كەرەگى ۇلكەن جىگىتتەر. مەنىڭ وسىندا ناعاشى اعام بار، سونىڭ ارقاسىندا كۇندە ءبىر ارباعا يەلىك جاسايمىن. ايتپەسە، ماڭايلاتپايدى دەدى ۇسەنمىن دەپ ءوزىن تانىستىرعان سارى بالا.
تىلەنشىلەردى تاعى توڭىرەكتەدى. سول-اق ەكەن، ورتادا وتىرعان تىرتىق بەت، جالاق ەرىن شۇبار كەلىنشەك:
- ءاي، قاتىندار! بايقاڭدار! ادام تانىسام، انا بالا ۇرى! – دەدى اڭگىرلەپ. داۋىسى مۇنداي اششى بولار ما؟!
- كىمدى ايتاسىڭ؟ – دەدى بەت-ءجۇزىن ءاجىم تورلاعان قارا كەمپىر.
- اڭىسىن اڭدىپ ءجۇر. – شۇبار ايەل راۋاندى كورسەتتى.
- ءاي ۇل! تايىپ تۇر جانىڭ بارىندا! قاراشى، ۇرى يتتەي تىمىسكىلەنۋىن! - بەت-اۋزى مىج-مىج شەگىر كوز ايەل ايقايعا باستى.
قارا بالا قايىرشىلاردىڭ قاسىنا بۇل كۇنى جولاي المادى.
* * *
وزگە امالى قالماعان ول ەرتەڭىندە، مەشىت الدىنداعى قايىرشىلاردىڭ قاتارىنا كەپ تۇرا قالدى. ءبىر جاقسىسى كەشە اتتانداپ، جەر-جەبىرىنە جەتكەن ايەلدەر ءالى كەلمەپتى. ازىرشە ەشكىم قۋعان جوق.
- انا بالانى قاراشى، وبال-اي! – ارتىنا بۇرىلعان ورتا جاستارداعى ايەل سومكەسىنەن ءجۇز تەڭگەلىك ەكى سولكەباي شىعارىپ، قالپاعىنا تاستادى.
- راحمەت! – دەدى راۋان قۋانىپ. – راحمەت، تاتە!
«قانداي جاقسى ادام! وزگەلەر دە وسى كىسىدەي بولسا عوي!..»
قوس ءبۇيىرى قامپيعان ۇلكەن سومكە كوتەرگەن قاراتورى كەلىنشەك العا وزىڭقىراپ بارا جاتقان كۇيەۋىن كىدىرتتى.
- ءسال ايالداشى سالىمگەرەي-ي...
- نە بولدى؟
- ساداقا بەرەيىن.
- كىمگە؟
- يباي-اي، ۇيالىپ تۇر.
- كىمدى ايتاسىڭ؟ – دەدى كۇيەۋى.
- ان-وۋ شەتتەگى ۇلدى ايتام.
- ەمەشەڭ ءۇزىلىپ تۇرادى ەكەن! قايىرشى اتاۋلىنى اياي بەرسەڭ، ءوزىڭ مۇسىركەنىپ قالاسىڭ.
- جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس. ءتۇزۋ سويلەسەڭشى.
- بۇلارعا بار عوي. سەنىم جوق. ءمۇلايىمسۋىن.
- قويساڭشى سوكپەي.
- جەتەسىز نەمەنىڭ اكە-شەشەسى قايدا؟ نەگە بەتىمەن جىبەرگەن؟!.
بۇل ءسوز بالانىڭ جۇرەگىن قارىپ ءوتتى. كوزىنە جاس تىعىلدى.
* * *
ساداقا سۇراۋ قيىندادى. كەيىنگى كەزدە مەسحەد تاجىكتەر ءورىپ ءجۇر. وزدەرى سونداي ولەرمەن، جانسەبىل. اسىرەسە ۇساق بالالارى. كىر-قوجالاق باشپايلارى جىلت-جىلت ەتىپ، اياقتارىنا ەسكى شاركەي ىلە سالىپ، جالاڭباس جۇرە بەرەدى. اتا-انالارى ۇيرەتسە كەرەك:
- اللا رازى بولسىن! ساۋاپ ءۇشىن، ساداقا بەرىڭىز، - دەپ قازاقشا سايراعاندا كىسىنىڭ جۇيكەسىن بوساتادى. مەشىتكە بەتتەگەن ادامداردىڭ الدى-ارتىن وراپ اتتاتپايدى. بۇل تىرلىكتەرىنە ەتتەرى ابدەن ءولىپ كەتكەن سياقتى. پوليتسيالار كۇنىنە قانشا قۋسا دا، جارتى ساعات وتەر-وتپەستەن اندىزداپ جەتىپ-جەتىپ كەلەدى.
راۋان ۇيرەنشىكتى ورنىنا كەلگەندە تاجىك بالالار شالعايىنا ورالا كەتتى.
- مالچيك! – دەگەن داۋىسقا بۇرىلسا، كوزدەرى باقىرايعان ارىق قىز قاراپ تۇر. ءتۇسى قانداي سۋىق. سەسكەنىپ قالدى. سەزدىرمەۋى كەرەك. ازار بولسا جابىلىپ ۇرار.
- ءاي، بالا! – دەدى تىرىلي ارىق قىز قازاقشاعا كوشىپ.
- قۇلاعىم سەندە.
- مىنا اۋماق ءبىزدىڭ جەر.
- كىم ايتتى؟!
- ەكى ايدان بەرى وسىندامىز! – قىز تاياپ كەلدى. – سەنبەسەڭ، انا كىسىلەردەن سۇرا.
- ءبىزدىڭ ورنىمىز، - دەدى قالقان قۇلاق، تاشتەك بالا دا داۋىسىن كوتەرىپ.
- اۋلاق ءجۇر! – كوزدەرى تۇزداي دومالانعان ۇل جۇدىرىعىن ءتۇيىپ شەكىسۋگە بەل بايلاعان سياقتى. «توبەلەسەر ەدىم... اتتەڭ، تورتەۋ!.. وسىلار-اق تۇرا بەرسىنشى. قوي، كەتەيىن...»
بالا رەسپۋبليكا داڭعىلىنداعى ايالدامادان № 3 اۆتوبۋسقا ءمىنىپ، «سامال» شاعىن اۋدانىنان ءتۇسىپ قالدى. سىرتى سارىمەن بويالعان توعىز-ون قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردىڭ قاتارىندا، ەسىل وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا «رامستور» ساۋدا ورتالىعى بار. وتكەندە كەلىپ، كەشكە شەيىن ەكى مىڭ تەڭگە تاپقان. مۇندا قاتىنايتىندار ىلعي «كرۋتوي» كىسىلەر. استىنداعى اۆتوماشينالارى دا «تويوتا»، «مەرسەدەس»، «لەكسۋس»، تاۋداي «لان-كرۋزەر» دجيپتەر. بازارداعىداي ۇساق-تۇيەك ەمەس، مۇنداعى كىسىلەر تەك قاعاز اقشا تاستايدى.
سىرتقى ەسىكتىڭ الدىنا كەپ قولىن جايىپ تۇرا قالعان. انە-ە، ءبىر اعا بۇرىلدى! ول وقتاۋ جۇتقانداي، باسىن كەكجيتكەن كۇيى قاسىنان وتە شىقتى. ودان سوڭ قانشاما كىسى ءوتتى. بىردە-بىرەۋى بالاعا نازار اۋدارعان جوق. ىزديعان، سىرەسكەن قالىپتارىندا ءوتىپ جاتىر-ءوتىپ جاتىر.
شاقشيعان ىستىق كۇن شەكەسىن تەسىپ بارادى. ءجۇز مەتردەي جەردە ءتاتتى توقاش، ىستىق نان، سامسا ساتاتىن «داۋلەت» دۇڭگىرشەگى پايدا بولىپتى. قۋانىپ، جەتىپ باردى. قاسى-كوزىن سۇرمەلەگەن تولىق ايەل كەزەكتەگى كىسىلەرگە ساۋدا جاساپ جاتىر. شىنى اينەكتەن ىستىق سامسا مەن جاڭادان پىسكەن بالىشتەردى كورىپ سىلەكەيى شۇبىردى. سول مەزەت ىشەگى شۇرىلداپ قويا بەردى. ءبىرازدان سوڭ دۇڭگىرشەك الدى بوس قالدى. ساتۋشى ايەل ارى بۇرىلعان كەزدە ءبىر توقاشتى جىپ ەتكىزىپ، الدى-ارتىنا قاراماي زىتىپ بەردى.
- اكەتتى! ۇرلادى! – دەدى بالانىڭ قىلىعىن كورگەن ورىس ايەلى ايقاي سالىپ.
ارتىنا بۇرىلسا ساتۋشى وكشەلەي قۋىپ كەلەدى ەكەن. بالانىڭ اياقتارى قاتتى زاتقا سوعىلىپ ەكبەتىنەن ءتۇستى. ەكى قولى مەن تىزەلەرى ۋداي اشىدى.
- تۇر ورنىڭنان!
باسىن كوتەرسە، ساتۋشى. «جەتكەن جەرىم وسى شىعار! پوليتسياعا تاپسىرادى، بولماسا تاياقتايدى...»
- قاتتى جىعىلدىڭ با؟!. - بۇل جولعى داۋىس جىلى ەستىلدى.
قوس الاقانى مەن اياقتارى شىداتپاي اۋىرىپ بارا جاتسا دا، سىر بەرمەي تىستەنىپ، جىگەرلەنىپ ورنىنان سوزالاڭداي تۇردى.
- قورىقپا، بالام!
قولىنان ۇشىپ كەتكەن توقاشتى ەڭكەيىپ الدى.
- ماعان ىلەس.
- قايدا-ا؟
- كيوسكىگە بارايىق.
ساتۋشى ايەل ىستىق ءشاي بەرىپ، تاماققا تويعىزدى. سونان سوڭ اڭگىمەگە تارتتى.
- اتىم راۋان دەدىڭ بە؟
- ءيا.
- جاسىڭ نەشەدە؟
- ون ەكىدەمىن.
- نەگە ۇرلىق جاسادىڭ؟
- قارنىم اشتى.
- سۇراپ المادىڭ با؟
بالا ءۇنسىز وتىر. «سۇراعاندا، بەرە قالاتىنداي...»
- ەسىڭدە بولسىن، ەشقاشان وتىرىك ايتپا.
- ەلدىڭ ءبارى سىزدەي ەمەس.
- ونىڭ راس! بىراق اقيقات قىمبات!
- ونداي ءسوزدى ءبارى ايتادى.
- اتا-اناڭ قايدا؟
- ەكەۋى دە اۋرۋ، ءارى جۇمىسسىز. جارىمجان اكەمنىڭ بولىمسىز زەينەتاقىسى كۇندەلىكتى ازىق-تۇلىكتەن اسپايدى. قايىر تىلەپ، قولقابىس جاسايمىن مەن. – ايتقان وتىرىگىنە بالانىڭ ءوزى دە يلاندى. «ماسقارا-ا! ۇيات بولسا دا، قالاي-قالاي قيىستىردىم!»
- بۇنىڭ ۇرلىق ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟
- بىلەم، بىراق، ءبىرىنشى رەت.
- ءبارىبىر! ۇرلىقتىڭ اتى ۇرلىق!
- ادەيى ىستەگەن جوقپىن، ءوزىم دە بىلمەي قالدىم.
ساتۋشى بالانى ايادى.
- جامان ادەتتەن اۋلاق بول، – دەدى انالىق جۇرەگى ەزىلىپ.
- ماقۇل، تاتە.
- قارنىڭ اشسا، كەلىپ تۇر! ۇيالما! ءما، مىنانى الا عوي!
- كەرەگى جوق.
- قولىمدى قايتارما!
ساتۋشى قالتاسىنا وراۋلى قاعاز قىستىردى. دۇڭگىرشەكتەن ۇزاي بەرە قاراسا، ەكى مىڭ تەڭگە.
* * *
وتكەندە تىعىپ كەتكەن سومكەسى ورنىندا جوق. «اپىرىم-اي، كىمگە كەرەك بولدى ەكەن؟» ارى قارادى، بەرى قارادى. بىراق وعان ونشا كەيىگەن جوق. انە-ە، № 14 اۆتوبۋس كەپ توقتادى. بۇل مارشرۋتتاعى «مان» اۆتوبۋسى، قاشان كورسەڭ جولاۋشىلارعا تولى جۇرەدى. راۋان ەلمەن بىرگە ىشكە ۇمتىلدى. اقىرى اياعى ىلىكتى-اۋ! بۇل مەزەت، قالالىقتاردىڭ جۇمىستان شىعاتىن كەشكى ساتىنە تۇسپا-تۇس كەلىپتى. ايالداما سايىن توقتاعان اۆتوبۋس بالانىڭ پوسەلكەسىنە جەتكەنشە ءبىراز ۋاقىت ءوتتى.
قاس قارايىپ، قاراڭعىلىق تۇسكەن. راۋان الاڭداپ، قورقىڭقىراپ ۇيگە جاقىنداعاندا، قاتتى-قاتتى ەستىلگەن مۋزىكا ۇنىمەن ايقايلاي سويلەگەن داۋىستاردى قۇلاعى شالدى. تاتەسى بۇل جوقتا باسقا جاققا كوشىپ كەتكەن بە؟ الدە، وزگە كوشەدە جۇرمىنبە دەپ ويلادى. اداساتىنداي ءجونى جوق. سول، ءوز ۇيلەرى. تالدى كوشەسى № 37 دەگەن جازۋلاردى كورگەن بالانىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى. سىرتقى قاقپانىڭ ەسىگىن اقىرىن اشىپ ءۇي اينالدى. جاپىراقتارى جايقالعان الما اعاشىنىڭ تاساسىنا كەپ تەرەزەدەن ىشكە ۇڭىلگەن. دوڭگەلەك ۇستەل اينالاسىندا ءۇش-ءتورت ايەل مەن ەكى ەركەك وتىر. الدارىندا اراقتان بوساعان قۇمىرالار. جارتىلاي جەلىنگەن قۋىرداق، تۋرالعان نان، سپرايت، كوكا-كولا سۋسىندارى.
- اراق تاۋسىلدى ما؟ – دەدى، شاشىن سارىعا بوياعان كوركەم كەلىنشەك بوس بوتەلكەلەردى تەكسەرە قاراپ.
- مانادان ءىشىپ جاتىرمىز، ءىشىپ جاتىرمىز. التى قۇمىرا بوساتىپپىز، - دەدى تەمەكى شەگىپ وتىرعان، ەركەك ءپىشىندى قارا ايەل. شىلىمىنىڭ ءتۇتىنىن اۋزىنان ساقينا پىشىندە شىعارىپ قويادى.
- وسى تويعانىمىز جەتەر! – بۇل تاتەسىنىڭ داۋىسى. – ەرتەڭ دە كۇن بار. كورشى ۇيدەگى كىشكەنتاي قىزىم قانداي حالدە ەكەن؟
- ەندى ىشسەك، توچنو ماسايامىز، - قىزىل شاش ايەلدىڭ سوزىنە دومالانعان ەركەك قارسىلىق ءبىلدىردى: - جارتى جاشىك سىرا بار، - دەپ، بۋىندارى بىلق-سىلق ەتە ورنىنان ارەڭ تۇردى. سودان سوڭ دالىزگە شىعىپ، ءۇش-ءتورت بوتەلكە سىرا اكەلىپ ۇستەلگە ءتىزدى.
- وي-باي! اراق پەن سىرا ارالاسسا، نە بولاتىنىن بىلەسىڭدەر مە؟ – قارا كوزىلدىرىكتى، كەلىنشەك سايراي جونەلدى: - جالپامىزدان تۇسەمىز!.. مەنى تىڭداساڭدار، قويايىق! سىرا، تاڭەرتەڭ باس جازۋعا تاپتىرمايتىن سۋسىن.
راۋان تاتەسىن كوردى. شاشىن بۇيرالاپ، ەرنىن شيەدەي قىزىلعا بوياپ، ۇستىنە جاسىل كوفتا كيىپتى. قۇلاعىنداعى جارتى ايعا ۇقساعان التىن سىرعالارى ەلەكتر جارىعىمەن جارق-جۇرق ەتەدى. قاسىنداعى كۇجبان قارا ەر اداممەن باستارى ءتۇيىسىپ، قىزۋ سۇحباتقا كىرىسىپتى. ءبىر كەزدە انا كىسى قۇشاقتاپ، بەتىنەن ءسۇيىپ الدى. تاتەسى ەركەكتىڭ قۇشاعىنا ەنىپ بارادى. «ۇيات-اي!..»
بالا بۇرىلىپ كەتتى. مۇنىسى قالاي؟ «بوتەن اداممەن نەگە قۇشاقتاسادى؟!.»
راۋان الما اعاشىنىڭ تاساسىنان شەگىندى دە، اۋلادان شىعا جۇگىردى.
* * *
بارماعان جەرى جوق. بالاسىنىپ، ەشكىم جۇمىسقا المايدى. ۇستىندەگى جۇپىنى كيىمىنە قاراپ مۇسىركەيدى. كوڭىلى جۇدەپ كەلە جاتقاندا ماشينە جۋاتىن ورىنعا بالالار كەرەك دەگەن قۇلاقتاندىرۋ وقىدى. سۇراي-سۇراي، «اۆتومويكا» دەگەن جەرگە كەلدى. قوجايىنى ورتا جاستارداعى جىگىت اعاسى كەلىسىمىن بەردى.
- كانيكۋل كەزىندە تابىس تاپقىڭ كەلدى عوي. تالابىڭ دۇرىس، - دەدى نۇربولدىڭ باس-اياعىن شولا قاراپ.
- ءيا، اعا.
- اۋەلى بىرەر كۇن ۇيرەن. انا اعالارىڭنىڭ ماشينەنى قالاي جۋاتىنىن كور. سونان سوڭ، كىرىسەسىڭ.
- راحمەت، اعا!
- مۇنداعى جۇمىس كەشكى ونعا دەيىن. اپتاسىنا ءبىر كۇن دەمالىس بەرەمىن. دەمالعىڭ كەلمەسە، قوسىمشا اقشا تولەيمىن. ءۇيىڭ قاي كوشەدە؟
- قالادان الىستاۋ تۇرۋشى ەدىم... وسىندا قونسام بولا ما؟
- قونسام دەيسىڭ بە؟ ۇيگە قايتۋدى الىسسىنىپ تۇرسىڭ-اۋ، شاماسى.
- ءيا.
- وندا رۇقسات.
- ايلىعىم قانشا بولادى، ايتىڭىزشى؟
- تاپقان اقشاڭنىڭ وتىز پايىزىن الاسىڭ. تۇسكى اس تەگىن. كەشكى جانە تاڭەرتەڭگى تاماق ءوز ەسەبىڭنەن. كۇزەتشىلىگىڭە كۇنىنە ءۇش ءجۇز تەڭگە تولەيمىن. كەلىستىك پە؟
- كەلىستىم، اعا!
* * *
جۇمىسقا ورنالاسقانىنا جيىرما كۇن بولدى. العاشقى كۇندەرى رەزەڭكە شلانگىدەن اتقىلاعان سۋدىڭ ەكپىنى ەكى قولىن كوتەرتپەي تاستادى. ەتىكتەن وتكەن سۋىق سۋ اياعىن توڭدىرىپ جىبەرەدى. وعان دا بىرتە-بىرتە كوندىكتى. بيىك ماشينانىڭ توبەسىن جۋ قيىن. تەمىردەن جاسالعان ساتى اعاشتى قويىپ شىقپاسا بويى جەتپەيدى. ءبىر جولى اياعى تايىپ، قۇلاپ ءتۇستى. وڭ جامباسى ءىسىپ، اقساڭداپ ءجۇردى دە بىرتە-بىرتە جازىلدى.
قاسىنداعى ۇلكەن ۇلدار ابدەن ماشىقتانىپ العان. كەلگەن ماشينەنى جىلدام جۋىپ تاستايدى. بەكەن ەسىمدى كوك كوز بالا وگەي اكەسىنەن كورگەن قورلىعىن اڭگىمەلەپ قويادى. ءبىراز اقشا تاپسا، الماتىداعى ناعاشى اعاسىنا كەتپەكشى. ءوزى كامەلەتكە جەتپەي، توبەلەسكەنى ءۇشىن تەمىر توردىڭ ارجاعىن دا كورىپ قايتىپتى. ارا-تۇرا ونداعى حيكايالارىن دا جىر قىلىپ ايتادى.
راۋاننىڭ كۇندىك تابىسى ءبىر مىڭ تەڭگە. سوڭىندا الامىن دەپ اۆتوجۋعىش يەسى - المات اعاسىنىڭ سەيفىنە ساقتاتىپ قويدى. ءبىر جاقسىسى قوناتىن جەر ىزدەمەيدى. تۇنگى ساعات ون بىردە اۆتوجۋعىش جابىلادى. ۇلكەن ۇلدار ۇيلەرىنە قايتادى. كۇنى بويعى جۇمىستان شارشاعان نۇربول توسەگىن سالىپ جاتىپ قالادى. جاستىققا باسى تيىسىمەن قور ەتە تۇسەدى.
قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن، بەزىلدەگەن ەسىك قوڭىراۋىنان ويانسا ءتۇن ورتاسى. سونىڭ اراسىنشا راۋان جاتقان بولمەنىڭ تەرەزەسى قاعىلدى.
- كىم بۇل؟ – دەدى دىبىستاپ.
- اش ەسىكتى! – وزىمسىنە سويلەگەنىنە قاراعاندا تانىس كىسى. بالانىڭ ەسىنە ءتۇن ىشىندە ەسىك اشپا دەگەن قوجايىننىڭ ءسوزى ءتۇستى. ايتپەسە، ماعان حابارلاس دەپ قالتا تەلەفونىنىڭ ءنومىرىن بەرگەن.
- اش دەيمىن! جىلدام، بول!..
راۋان المات اعاسىنا حابارلاسپاق ەدى، سىرتتاعى داۋىس تاعى ەستىلدى.
- مەن عوي، بەكەنمىن.
بالا ەسىك اشتى. وعان ىلەسىپ بوتەن ەكى جىگىت ەندى.
- ۇيقىڭ قانداي قاتتى. قاعىپ تۇرمىز، قاعىپ تۇرمىز.
- سەنى كەلەدى دەپ كىم ويلاعان.
- قوجايىننىڭ تاپسىرىسى. انا ءتورت دوڭگەلەكتى اكەل دەپ جۇمسادى.
- ماعان ەشتەڭە ايتقان جوق. قازىر حابارلاسايىن.
- سەنبەي تۇرسىڭ با؟ مازالاما شەفتى... قازىر جولعا شىقپاقشى...
- ءتۇن ىشىندە مە؟
- وندا تۇرعان نە بار.
- ءوزىڭ جاۋاپ بەرسەڭ قارسىلىعىم جوق.
- وعان قام جەمە! وتىرىك ايتىپ نە كورىندى؟! ال جىگىتتەر ماشينانى جاقىنداتىڭدار!
ءۇش جىگىت المات قوجايىننىڭ ساقتاۋعا قويعان «لاند كرۋزەر» ءدجيپىنىڭ سۋ جاڭا دوڭگەلەكتەرىن تيەپ، كەتىپ قالدى. راۋاننىڭ ويىنا كۇدىك ەندى. بەكەن نەگە سونشا اسىعىس؟ ءتۇن ىشىندە جۇرگەنى قالاي؟ شيكىلىك جوق پا سوڭىندا؟! نەدە بولسا تاڭەرتەڭ ايقىندالادى.
ەرتەڭىندە ءتورت دوڭگەلەك ۇرلانعانى بەلگىلى بولدى. قوجايىن بەكەنگە ەش ءوتىنىش ايتپاعان. راۋاننىڭ اڭقاۋلىعىن پايدالانعان جىلپوس جىگىت الداپ سوعىپتى.
- بىلەسىڭ بە، باعاسىنىڭ قانشا تۇراتىنىن؟ – دەدى قوجايىن اشۋلانىپ. – ولار تيتانيك دوڭگەلەكتەر!
- بىلمەيمىن.
- ءتورت مىڭ دوللار!
- ولاردىڭ وتىرىكتى شىنداي قيىستىرعانىن قايدان بىلەيىن.
- قازىردەن بوسسىڭ. سەيفتەگى جيىرما مىڭ تەڭگەڭدى بەرمەيمىن!
- اعا، مەنىڭ نە جازىعىم بار؟! سەنىپ قالدىم عوي! ايتىڭىزشى؟! سەنۋگە دە بولماي ما ادامعا!
- سول سۇمىرايدىڭ سۇيىقتىعىن سەزىپ ەدىم. قارا باسىپ، قاپىدا قالعانىمدى قاراشى! قايدا بارادى دەيسىڭ، قازىر ميليتسياعا حابارلايمىن. ال سەن، مۇرنىڭ بۇزىلماي تۇرعاندا تابانىڭدى جالتىرات!.. بەكەن ەكەۋىڭ كەلىسىپ العان شىعارسىڭدار! كىم بىلەدى سەندەردى!
- اعاتاي، مەنىڭ ۇرلىققا تۇك تە قاتىسىم جوق!
- جوعال بوقمۇرىن! ەندى ءبىر ءسوز ايتساڭ، يتشە تەپكىلەيمىن!
* * *
كەشەدەن اس ىشپەگەندىكتەن قارنى اش. تاڭەرتەڭگى ەكى ءبالىش جۇمىرىنا جۇق بولمادى. اسقازانىن الداپ، كولونكادان اعىزىپ سۋ ءىشتى. قارنى سىزداعانشا ءسىمىردى. قۇر سۋ ءنار ەمەس ەكەن. كوزى قاراۋىتىپ، باسى اينالعان ول ەكى سامسا الىپ جەدى. ەت قوسىلعان اس بويىنا بولماشى بولسا دا قۋات بەردى. ماناعىداي ەمەس، ماڭايعا سەرگەك قاراپ قويادى. اكەسى اقتاۋعا امان-ەسەن جەتتى مە ەكەن؟ تاتەسى ىزدەمەي جاتىر عوي. بىراق ىزدەگەندە نە ىستەيدى؟ ۇيدەن كەتىپ قالعانىم دۇرىس بولمادى. الدە قايتىپ بارسام با؟! ويى وسى تۇسقا بايىرقالاعان ساتتە تاتەسىنىڭ وتكەندەگى ورەسكەل قىلىعى ەلەستەپ، قاراسۇر ايەلدى جەك كوردى. نەگە ولاي جاسادى؟ الدە... تۋعان كۇنىن تويلاعان ءتۇرى مە؟ ويلاپ وتىرسا، تاتەسى جايلى جارىتىمدى ەشتەڭە بىلمەيدى ەكەن. قاراسۇر ايەل بالاعا ءاۋ باستان دۇرىس قاراعان جوق. جۇلدىزى جاراسپادى. وڭ قاباعىن بەرمەدى. باستاپقىدا تاماقتى قالاي بولسا سولاي جەيسىڭ دەپ ءتيىستى. ودان تۇندە نەگە قورىلدايسىڭ، جاناردى شوشىتاسىڭ دەپ كىنا تاقتى. كۇل شىعارىپ، پەش جاعۋ، كىشكەنتاي قىزدى باعۋ ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالسا دا، جاقتىرمادى. بىرنەشە رەت اياماي ۇردى. وتىرعانى وپاق، تۇرعانى سوپاق بولدى عوي...
بىلتىرعى وقۋ جىلىنىڭ ەكىنشى توقسانى اياقتالار تۇستا قاتتى تاياق جەپ، ۇيدەن قاشىپ كەتكەن بولاتىن. وندا ەكى كۇننەن سوڭ سىنىپ جەتەكشىسى جانارگۇل اپايىنىڭ ارالاسۋىمەن ۆوكزالدان تابىلعان.
مەكتەپ اكىمشىلىگى سول كۇننەن باستاپ بالاعا نازار اۋدارا باستادى. جانارگۇل اپايى ۇيگە كەپ تاتەسىمەن ۇزاق سويلەستى. ورتالاۋ عانا ءبىلىمى بار توعىشار، توڭمويىن ايەلدىڭ بالانى جەك كورەتىنىن سەزگەنىمەن، ناقتى دالەلى جوق ەدى.
كەيدە بالانىڭ جاعاسى كىرلەپ، كاستومىنىڭ تۇيمەلەرى ۇزىلگەن كۇيدە ساباققا كەلەتىنىن ايتقاندا قاراسۇر ايەل بەت باقتىرمادى:
- ءۇي-باي، مەن ونى تاپ-تازا، مۇنتازداي ەتىپ كۇندە كيىندىرىپ جىبەرەم. الىسىپ-جۇلىسىپ تۇيمەلەرىن ۇزەتىن، جەيدەسىنىڭ جاعاسىن كىرلەتەتىن ءوزى عوي.
جاس كەلىنشەكتىڭ ۇستىندەگى ولپى-سولپى، كىر-قوجالاق حالاتىنا كوزى تۇسكەن جانارگۇل مۇعالىم، ە-ە، ءوزى دە ساپپاس ەكەن-اۋ، مىنا قىزىل كوزگە داۋا جوق-اۋ، ءسىرا دەپ ويلادى.
* * *
كوڭىلى بوساي ءتۇستى دە، بويىن تەز جيىپ الدى. قايدا بارارىن بىلمەي كەلە جاتقاندا ۇزىن بويلى اقسارى ۇل كەزدەسە كەتتى.
- كەل تانىسايىق، - دەدى ول.
راۋان ەسىمىن ايتتى.
- اقالاق دەگەن كوكەڭمىن...
بالانىڭ كۇلكىسى كەلدى. «اقالاق دەگەن ات بولا ما؟!.»
- نەگە كۇلگەنىڭدى ايتايىن با؟ – بەيتانىس بالا قاباعىن ءتۇيدى. ءتۇرى قورقىنىشتى ءوزىنىڭ. – شىنىن ايتسام ماعان دا ۇنامايدى. مەتركەمدە اقتامبەردى دەپ جازىلعان. بالالار ۇيىنەن اسىراپ العان اتا-انام وسىلاي اتاپ ءجۇر. اۋەلدە ۇيرەنە المادىم. كەيىننەن قۇلاعىما ءسىڭىستى بولىپ كەتتى. ەھ-ھ، راۋان! بىلسەڭ عوي سەن، وگەي بالانىڭ كۇنىن.
اقالاقتىڭ تەرەڭ كۇرسىنگەنىنە راۋاننىڭ كوڭىلى بۇزىلدى. «قايدان بىلەيىن! بەكەر كۇلدىم-اۋ»، - دەپ وكىندى.
- ءجا، جاسىما! – اقالاقتىڭ داۋسى جارقىن. – ەر جەتەيىن اۋەلىم! مۇندا قالادى دەيسىڭ بە؟! كوز كورمەيتىن، قۇلاق ەستىمەيتىن الىسقا-ا كەتەمىن. جاڭا ءومىر باستايمىن! ءجا، ول بولەك اڭگىمە! شىنىمدى ايتسام، سەنىمەن جولىققانىما قۋانىپ تۇرمىن. سەبەبىن سەزگەن شىعارسىڭ.
- ەپتەپ سەزەمىن.
- «دوسى جوقپەن سىرلاس، دوسى جوقپەن سىيلاس» دەگەن ءتامسىلدى كىم ايتقانىن بىلەسىڭ بە؟
- جوق.
- اباي بابامىز.
- كىتاپتى كوپ وقيسىڭ با؟
- وقىماساڭ وي توقىرايدى. سول ءۇشىن دە كىتاپ وقۋدى سۇيەمىن. ولەڭ جازاتىن دا ادەتىم بار. «دۇنيەدە جالعىز قالعان ادام – ادامنىڭ ولگەنى» دەگەن دانىشپان اباي.
راۋان تاجىريبەلى ۇستازدان ءدارىس تىڭداعانداي اسەردە. ۇزىن بويلى اقسارى ۇلدىڭ زەردەسىنە تاڭ قالدى.
- ادام دوس تاڭداي ءبىلۋى كەرەك! ول جاعىنان ازداپ تاجىريبەم بار... سەنى سىرتىڭنان ءبىراز ۋاقىت باقىلادىم. مەشىت الدىندا قايىر تىلەگەنىڭدى كورگەنمىن... تاجىك بالالاردىڭ ىشتارلىق جاساپ، قۋىپ جىبەرگەنىن دە بىلەمىن...
راۋاننىڭ جۇرەگى ەلجىرەدى. تۋعان اعاسىمەن جولىققانداي سەزىمگە بولەندى.
- جاسىڭ نەشەدە؟
- ون ەكىدەمىن.
- ال مەن جاقىندا ون التىعا تولامىن. كەل، دوس بولايىق!
- بولساق بولايىق.
- مەكتەپتە وقيسىڭ با؟
- ءيا.
- ازار ايتتىڭ عوي.
راۋان نە دەسىن. وگەي شەشەنىڭ قاھارىنان قايمىعىپ، ۇيدەن كەتىپ قالدىم دەسە يلانا ما؟ ءبىر كورگەن كىسىگە، بار سىرىن اقتارا سالۋ دا ۇيات.
- جارايدى، جەكە باسىڭنىڭ جاعدايىن قازبالاپ قايتەيىن. بۇگىن ماعان سەرىك بول. قايىر تىلەۋ جاقسى ەمەس! مۇگەدەك، قورعانسىز بولساڭ ءبىرسارى! اسىمىزدى ادالدان تابايىق! «ساقالىن ساتقان كارىدەن، ەڭبەگىن ساتقان بالا ارتىق» دەگەن تاعى اباي حاكىم.
- ءوزىڭ ابايدى جاتقا بىلەدى ەكەنسىڭ.
- ءبىلىم بۇلاعى – كىتاپتا جاتىر. كىتاپ – اينىماس دوسىڭ، كىتاپ اقىلشىڭ!
- اقشانى ادالدان تابايىق دەيسىڭ! مەن جۋىردا اۆتوجۋعىش ورنىندا جۇمىس ىستەپ ەدىم... الاشاق اقشامدى بەرمەي قويدى...
- نە ءۇشىن؟
- ماشينە دوڭگەلەكتەرىن ۇرلاۋعا قاتىستىڭ دەپ.
- ادامنىڭ اقىسىن جەۋ – كۇناعا جاتادى! نەگە قۋدى؟
- ول ۇزاق اڭگىمە. ءجا، اقشانى ادالدان قالاي تابامىز؟
- تەمىر-تەرسەك وتكىزەمىز. قازىر نارىق زامانى. ەڭبەك ەتسەڭ دالادا قالمايسىڭ! مىنانى قارا! – اقالاق جان قالتاسىنان الاقانداي بلوكنوت شىعاردى. – ءاليۋميننىڭ 1 كەلىسى 90 تەڭگە. مىستىڭ 1 كەلىسى 700 تەڭگە. كوردىڭ بە، قىمبات! مەن وتكەندە 10 كيلوگرام مىس وتكىزىپ، جەتى مىڭ تەڭگە العانمىن. جەز – 300 تەڭگە، قولا – 250 تەڭگە، ال توت باسپايتىن نەرجاۆەيكانىڭ قۇنى 150 تەڭگە.
ەكى بالا سول كۇنى كەشكە شەيىن قالانىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعىنداعى، كەزىندە تەمىر-بەتون زاۋىتى بولعان جەردەن نەداۋىر تەمىر جينادى. سول ماڭايداعى قابىلدايتىن ورىنعا اپارىپ، بەس مىڭ تەڭگەگە وتكىزىپ، ارزانقول اسحانادان تويعاندارىنشا تاماق ءىشتى.
بالالار قوشتاستى. اقالاق ۇيىنە، راۋان شانحاي بازارى جاقتاعى تۇراعىنا كەتتى.
قارا بالانىڭ كوڭىلى استاڭ-كەستەڭ. اقسارى ۇلعا باۋىر باسىپ قالىپتى.
* * *
ۇيقىسىنان ويانسا، ءتۇس كورىپ جاتىر ەكەن. ءبىر توپ بالا اسىر سالا ويناپ ءجۇر. و، توبا! ءبىر كەزدە قاسىنداعى ۇلدار اڭ-قۇسقا اينالىپتى. قاسقىر، ايۋ، تۇلكى، بۇلان، كوزدەرى دوڭگەلەنگەن جاپالاقتار، مۇيىزدەرى سەرەيگەن بۇعىلار، دومالاڭداعان سۋىرلار، ءتينامداي-ءتينامداي تىشقاندار!.. الگى اڭ-قۇستاردىڭ ءبارى ادامشا سويلەيدى. بالانى باستىق ەتىپ سايلاپ، تاعدىر-تالايلارىن تاپسىرىپ جاتىر... ء«تۇس تۇلكىنىڭ بوعى، دەيتىن اتاسى... قىزىق-ق...»
دالا سامالاداي جارىق! يتتەردىڭ ۇندەرى سەمگەن. تىم-تىرىس! قانداي تىمىق ءتۇن!
بار داۋسىمەن ايقايلاعىسى كەلدى بالانىڭ. بىراق داۋسى شىقپايدى! تاماعىنا الدەبىردەڭە كەپتەلىپ قالعانداي. جۇرەگى القىمىنا تىعىلىپ دۇرسىلدەي سوقتى.
- اپىر-اي، وسىنداي اپپاق ءتۇن بولادى ەكەن-اۋ!
وزىمەن-ءوزى سويلەسكەن ول اسپانعا كوز تىكتى. دوڭگەلەك اي كۇلىمسىرەگەندەي، تىلدەسكەندەي كورىندى.
- ەي، اي! ەستيمىسىڭ مەنى؟! سەن جەردەگى تىرشىلىك يەلەرىنە، سوناۋ كوكتەن، ءدال توبەدەن قاراپ تۇرسىڭ عوي! ايتشى، بىلسەڭ؟! اتا-انام بولا تۇرا، نەگە مەنى سىرتقا تەبەدى؟! تاتەم، نەگە جەك كورەدى؟! بار جازىعىم، ودان تۋماعاندىعىم با؟ ءالىم كەلگەنشە، ايتقانىن ىستەپ ءجۇرمىن عوي... ءومىر نەگە كۇردەلى؟! ءومىر نەگە كوڭىلسىز؟!.
- اتا-اجە، ساعىندىم عوي سەندەردى-ءى!..
جىلۋ تراسساسى وتەتىن جۋان قۇبىر ۇستىنەن دومالاڭداپ جەرگە ءتۇستى. ءوزى لاشىق اتاعان «كۇركەسىنە» جەتىپ، قالىڭداپ جايعان كارتون-قاعازدارعا قيسايا كەتتى كۇپايكەسىن جامىلىپ. كوزى ىلىنەر ەمەس، كىرپىگى ايقاسار ەمەس.
قارا بالانىڭ كوز الدىنا اتا-اجەسىنىڭ باۋىرىنداعى باقىتتى شاقتارى ەلەستەپ، تىزبەكتەلىپ ءوتىپ جاتتى.
* * *
- ءشۇۋ، جانۋار! ءايت، ءشۇۋ!
قارا شال قولىنداعى بوجىسىن قاعىپ قالىپ ەدى، تورتوبەل ات جەلە جونەلدى.
جايىمەن تەربەلگەن اربادا شالقادان جاتقان، ارمان جەتەگىنە بەرىلگەن بالانىڭ قيالى كوك اسپاندا قالىقتاعان قىران قۇستان دا ءارى شىعانداپ كەتكەندەي.
كۇننىڭ جىلى شۋاعى پىسىناتىپ جىبەردى. قارىققان جانارىن ەرىكسىز جۇمعان. قانداي راقات! ءوستىپ جۇرە بەرسە، جۇرە بەرسە توقتاماي، جەردىڭ شەتىنە جەتۋگە بولا ما ەكەن؟!
- ءاي، راۋان-جان-ن! راۋان-ن!
اتاسىنىڭ داۋسىن ەستىسە دە، ەستىمەگەندەي جاتا بەرگەن.
كىشكەنتاي راۋاندى قارا شال قاسىنان استە قالدىرعان ەمەس. وعان بالا دا ابدەن باۋىر باسقان. ال اجەسىنىڭ نەمەرەسى دەسە شىعاردا جانى بولەك.
كۇندەگىدەن ەرتە تۇرعان قارا شال، قامسىز تاڭعى ۇيقى قۇشاعىندا جاتقان نەمەرەسىن وياتپاي-اق اتتانباق ەدى، راۋان ويانىپ كەتتى. بۇنى كورگەن اجەسى بالانىڭ ءشايىن بەرگەنشە نەداۋىر ۋاقىت ءوتتى.
داۋىس كوتەرۋ داعدىسىندا جوق اجەسى ءزىلسىز سويلەپ قويادى:
- قارشاداي بالانى ەرتپەي-اق، ءجۇرىپ كەتپەدىڭ بە، شال-اۋ!
اجەسى سۇيىكتى نەمەرەسىن اينالىپ-تولعانىپ ءجۇر:
- باسىڭنان كۇن ءوتىپ كەتپەسىن. كوكجايداققا جەتكەن سوڭ اربانىڭ كولەڭكەسىندە دەم ال! شىلدەنىڭ كۇنى اششى بولادى! ءاي، وتاعاسى-اۋ! جۇمىسقا جەگىپ قويما بالانى! قارنى اشىپ قالماسىن! – دەيدى قايتا-قايتا تابىستاپ.
* * *
وتكەندە بالا دوستارىمەن ويناپ جۇرگەن. بۇزاتەر ءبىلال راۋانمەن اپاش-قۇپاش ايقاسا كەتتى. قارا بالا تەنتەك نەمەنى جامباسقا الا بەرە الىپ ۇرعان. سوتقار ءبىلال جەڭىلگەنىنە تاس-تالقان اشۋلانىپ، نامىسىنا تيە سويلەدى:
- اكە-شەشەڭ جوق سەنىڭ! – دەدى تۇيەدەن تۇسكەندەي.
- كىم ايتتى؟
- سەنىڭ اناڭ باسقا ادامعا ءتيىپ كەتكەن! سەن اتا-اجەڭنىڭ بالاسى ەمەسسىڭ!
- قايدان بىلەسىڭ؟
- كارى كەمپىر-شالدىڭ كىشكەنتاي بالاسى بولۋشى ما ەدى؟!.
ء بىلال ايتقان اڭگىمە سودان بەرى ميىنان شىعار ەمەس.
قالعىپ بارا جاتقان راۋان قارا شالدىڭ اۋەزدى انىنە ەلىتتى. «اتامنىڭ داۋسى قانداي ادەمى! قانداي سۇلۋ! اتاقتى انشىلەردەن قاي جەرى كەم، ا؟!..»
تاۋلاردىڭ قيا-قيا قياسى ەدىم،
سايلاردىڭ مال جەمەيتىن مياسى ەدىم.
وتىراردىڭ جايلاۋى-اي،
ءومىردىڭ بار ما بايلاۋى-اي!..
ساعىنىشقا تولى اسەم اندەردى اۋەلەتە ۇزا-اق ايتتى قارا شال. ءبىر كەزدە اتاسىنىڭ ءانى كىلت ءۇزىلدى دە، ارتىنا بۇرىلعان:
- راۋان-ن! راۋان-جان-ن! جاتىرسىڭ با، ءالى؟!
- ڭ-ڭڭ... – كىرپىكتەرىن قيمىلداتپاي، ەركەلەپ وڭ قىرىنا اۋدارىلىپ ءتۇستى.
- باسە-باسە، نەگە ۇندەمەيدى دەسەم. ۇيىقتاي عوي قۇلىنىم! ۇيىقتا!
بالا ءسال وتپەي شىنىندا ۇيىقتاپ كەتتى.
* * *
شال مەن بالا جىپىرلاپ جۇلدىزدار كورىنە باستاعان شاقتا اۋىلعا قايتتى. اربا دوڭگەلەكتەرىنىڭ سىقىرىنان وزگە، كول ماڭىنان قۇرباقالاردىڭ قۇرىلى، شەگىرتكەلەردىڭ شىرىلى عانا ەستىلەدى. ماڭ دالا بەينە تىنىس العانداي تىم-تىرىس. ءيىسى بۇرقىراعان جاس ءشوپتىڭ ۇستىندە، شالقادان جاتقان بالا قاپەلىمدە ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي قارا شالعا توتەسىنەن سۇراق قويدى:
- اتا-ا، ات-اۋ! بىرنارسە سۇراسام بولا ما؟
- سۇرا، قۇلىنىم.
- وسى مەنىڭ اكە-شەشەم قايدا؟
- سەن ءبىزدىڭ كەنجەمىزسىڭ.
- شىن ايتاسىز با؟
- وتىرىك ايتىپ نەم بار.
- جيەنعازى اعانىڭ ءبىلالى، اكە-شەشەڭ جوق دەدى ماعان.
«ەستىپتى، ەستىپتى-اۋ، اقىرى! اپىرىم-اي، وسى جۇرتتىڭ بالاسى دا وسەكشى!.. تىنىش جۇرمەي مە؟!. اڭگىمە تۋعىزۋعا قۇمار!..»
- قۇداي بۇيىرسا، ۇلكەيىپ قالدىڭ! جاسىرعانمەن بولا ما؟!. انىعىندا، سەن مەنىڭ تۋعان نەمەرەمسىڭ! شەشەڭ بەس-التى جىل بۇرىن باسقا كىسىگە تۇرمىسقا شىققان. ال ءوز اكەڭ، قازىر استانادا تۇرادى. ءبىز ونى سەنىڭ اعاڭ دەپ سەندىردىك. جازعىرما ءبىزدى بوتام-م!
اتاسىنىڭ داۋسى دىرىلدەپ شىققانداي.
«اپىرىم-اي! نەگە عانا سۇرادىم؟! نەگە-ە؟!. »
بالانىڭ ەت جۇرەگى ەزىلدى. ءبىر قاراعاندا، قايىسپاس قارا شالدىڭ، سۇيىكتى اتاسىنىڭ، قامقور اتاسىنىڭ، كوزدەرى جاساۋراپ، يەگى كەمسەڭدەپ كەلەدى ەكەن.
* * *
تاعدىر جازۋىنا كىم اراشا تۇرار؟! اتاسى مەن اجەسى، ارالارىنا نەبارى ءبىر اپتا سالىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى قايتىس بولدى. بارىنەن دە بالاعا اۋىر ءتيدى. اۋەلگىدە قارا-قۇرىم كوپ كىسىلەرمەن ءجۇرىپ، ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارا قويعان جوق.
قوس كاريانىڭ جەتىسى وتكەن كۇنى، جۇرت اياعى باسىلعاندا كورشى اۋىلدا تۇراتىن اكەسىنىڭ اعاسى، استانادان كەلگەن ءوز اكەسى، جاقىن كورشىلەر مەن اۋىل يمامى وڭاشا قالدى. ۇلكەندەر جاعى تىم-تىرىس. ءبىر كەزدە تىنىشتىقتى اكەسىنىڭ اعاسى بۇزدى:
- ءومىر دەگەنىڭىز وسى!.. قۇددى كەلىسىپ العانداي، بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ كەتۋىن قاراشى جالعاننان. جاندارى ءجانناتتا شالقىسىن!..
- جازمىش! – كورشى مۇباراك شال قابا ساقالىن سالالادى.
- اللاعا شۇكىر، بالالارىنىڭ الدىندا، كۇن جىلىدا اتتاندى... بۇل تەگىندەك باقىتتى قازا. – اۋىل يمامى ەرعالي اعا ءسوز باستادى. - ەندى قار تۇسكەنشە باسىن كوتەرسەڭدەر بولعانى. ءولىم، مارقۇمداردىڭ سوڭىندا قالعاندارعا ۇلكەن سىن ءارى جاۋاپكەرشىلىك! پەرزەنتتىك پارىزدارىڭدى ادال اتقاردىڭدار قاراقتارىم! و دۇنيەدەگى ادامنىڭ تىرىلەردەن تىلەيتىنى – دۇعا عوي! دۇعاعا تويمايدى ولار! قۇران وقيىن...
- وقىڭىز-وقىڭىز! - وتىرعاندار قوستاي جونەلدى.
ەرعالي يمام قۇران وقىدى: «اعۇزۋ بيللياھي ميناش شايتون ير-راجيم! بيسميللياھير-راحمانير-راحيم! قۇل حۋاللا ھۋ ءاھادى. اللا ھۋ ءىسسامادى، ءلام ءياليدى، ءۋا-ءلام ءيۋلا-ءادى، ءۋالام ياكۇللاھۋ، كۋفۋان ءاھادى...»
قايىرا ءشاي ءىشىلدى. جاسى ۇلكەن مۇباراك اتانىڭ باتاسىنان كەيىن قوناقتار جىلدام تاراستى.
ۇيدە ۇلكەن اعاسىنىڭ ايەلى - ءاليما جەڭگەسى، ۇلكەن اعاسى مەن ءوز اكەسى قالعان.
- راۋان-جان، - دەدى اكەسىنىڭ اعاسى جاقسىباي. – اتاڭ مەن اجەڭنىڭ قايتپاس ساپارعا كەتكەنىن بىلەسىڭ. اكەڭ - استانادا... ەكىنشى رەت ۇيلەنگەن... كىشكەنتاي قارىنداسىڭ بار... جاتىرقاما!.. باۋىر باساسىڭ ءالى...
«مىنا كىسى نە دەيدى؟ جۇمباقتاماي تۋراسىن ايتپاي ما؟!»
- ەندىگى ەڭ جاقىنىڭ - ءوز اكەڭ!
راۋان ەرتەڭىندە، اكەسىنە ەرىپ ەلورداعا اتتاندى.
* * *
الدەنەدەن شوشىپ وياندى. توڭىپ جاتىر ەكەن. ۇستىنە جامىلعان ەسكى پالتوسى ارى-بەرى اۋناعاننان ىسىرىلىپ، ءتۇسىپ قالىپتى. ەڭبەكتەپ بارىپ الدى. ازدان سوڭ بويى جىلىنا باستادى. قاراڭعى ءتۇن. اي كورىنبەيدى. جۇلدىزدار سيرەگەن. ءار جەر - ءار جەردەن ساققۇلاق يتتەردىڭ ارا-كىدىك ۇرگەن ۇندەرى قۇمىعىپ ەستىلەدى.
ۇيقىسى شايداي اشىلدى. بىرەر ساعاتتان سوڭ تاڭ اتادى. شانحاي بازارىنا ۇلكەن-ۇلكەن ماشينەلەر جۇك جەتكىزە باستايدى. اربا يتەرگەن جۇمىسشىلار قاپتايدى. ولاردىڭ ايقايلاي سويلەگەن داۋىستارىنان تىنىش جاتىپ ۇيىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. كۇندە سولاي.
جاز بويى مەكەندەگەن بۇل جەردەن ماعىنا كەتە باستاعانىن ويلادى. قوناتىن جەر ىزدەۋى كەرەك. تامىز ايىنىڭ سوڭىنا قاراي ءتۇن سۋىتا باستايدى. جيناعان اقشاسى ون مىڭ تەڭگەگە جەتپەيدى. وعان قىستىق ەتىك پەن مالاقاي ساتىپ السا بولار ەدى.
بالا بازار ماڭىنداعى ءدامحانادان ورازاسىن اشىپ، تەمىر-تەرسەك جيناۋعا كەتتى. قالا شەتىندەگى قوقىستاردىڭ اراسىنان تاپقاندارىن اكەپ وتكىزگەندە جەتى ءجۇز تەڭگەگە باعالاندى.
- راۋان، سەن نەمەنە جالقاۋلانىپ باراسىڭ با، الدە باسقا كاسىپ تاپقانسىڭ با؟ – قازاقشاعا سۋداي ۇلتى ءازىربايجان بايرام اعا اڭتارىلا قارادى.
- بار ولجام وسى!
- وي-بۋ، بالاپان-اي! قايتەيىن-ن!
بالاجان بايرام اعانىڭ راۋاندى ءىشتارتا سويلەيتىنى بار. وندايدا بالانىڭ جۇرەگى ەلجىرەپ، كوڭىلى بوسايدى.
- كانيكۋل دا ءبىتىپ بارادى... جاقىندا جاڭا وقۋ جىلى باستالادى، - دەدى بايرام.
- اعا، - دەدى راۋان. – قانشا بالاڭىز بار ءسىزدىڭ؟
- ەكەۋ.
- ولار قازىر قايدا؟
- تارازدا تۇرادى. قۇداي بۇيىرسا، جۋىردا بارىپ قايتام. بالالارىمنىڭ تاپسىرعان ونى-مۇنى قاعاز-قالامدارى مەن كيىم-كەشەكتەرىن جەتكىزەم.
- اتى كىم بالالارىڭىزدىڭ؟
- ۇلكەنىم - رافاەل، كىشىسى - مۋسليم.
- مەنەن سالەم ايتىڭىز.
- ايتىپ بارايىن...
- اعا، ساۋ بولىڭىز!
- ءاي، راۋان ءسال كىدىرشى... ال مىنانى.
- كەرەگى جوق.
- ازىرقانىپ تۇرسىڭ با! بەس ءجۇز تەڭگە دە اقشا. ءبىر اۋقاتتانۋىڭا جەتەدى.
بايرام اعا بالانىڭ قارسىلاسقانىنا قاراماي، قالتاسىنا سالىپ بەردى.
* * *
ءتۇن. قالا كوشەلەرىندەگى ءجۇرىس-تۇرىس ازايعان. كوپ ۇزاماي جۇرت جاتا باستايدى. كوپتەن بايقاپ ءجۇر. مەشىتكە جاقىن جەردەگى كومپيۋتەر كلۋبى تاۋلىك بويىنا جۇمىس ىستەيتىن سياقتى. ەسىك سىرتىندا «24» دەگەن جازۋ ىلىنگەن.
راۋان تۇنگى 11 كەزىندە كومپيۋتەر كلۋبىنا كەلگەندە ەشكىم جوق ەكەن. شەگىر كوزدى ەكى ورىس قىزى وتىر كىرە بەرىستە.
- ويناۋعا كەلدىڭ بە؟ – دەدى قىزدار.
- ءبىر ساعاتى قانشا؟
- ەكى ءجۇز تەڭگە.
- ءتۇنى بويى ويناسام بولا ما؟
- مەيلىڭ...
- ونىڭ باعاسى...
- التى ءجۇز تەڭگە بەرسەڭ بولادى.
راۋان اقشا تولەپ زالعا ءوتتى. شەت جاقتاعى كومپيۋتەردى ىسكە قوستى. ءبىرازدان سوڭ بويى جىلىندى. قايتا-قايتا ەسىنەپ، ۇيقىسى كەلە باستاعان سوڭ ءۇش-ءتورت ورىندىقتى قاتار قويىپ جاتا كەتتى.
* * *
بەس-التى كۇن قاتارىنان تەمىر-تەرسەكتى مول تاپسىردى. ءبىراز اقشا جينادى. كيىم-كەشەك الۋعا، بۇرىنعى ورتالىق بازار قاسىنداعى ساۋدا ۇيىنە كەلگەن. مەزگىل تۇسكە تاقاۋ بولاتىن. مەشىت اۋلاسى ابىر-سابىر. ادام قاراسى مول. ءا-ءا، كۇن جۇما ەكەن عوي! راۋانل كەيدە جۇما نامازى الدىندا دالادا تۇرىپ ۋاعىز تىڭدايتىن. قوس مۇناراسى الىستان كورىنەتىن اللانىڭ ۇيىنە بارعىسى كەلىپ بۇرىلعان. كۇشەيتكىش رەپرودۋكتوردان يمامنىڭ قوڭىر داۋسى ساڭقىلداپ ەستىلدى.
- اسسالاۋماعالەيكۋم، قۇرمەتتى جاماعات! – دەدى يمام. – قاسيەتتى جۇما نامازىنا كەلگەن ءار قادامدارىڭىز ساۋاپتان بولسىن! بۇگىنگى ۋاعىز-اڭگىمەمىزدىڭ تاقىرىبى – اتا-انانىڭ پەرزەنتى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى.
ايشا انامىز ايتادى: «بىردە راسۋلاللانىڭ قۇزىرىنا بەيتانىس ادام كەلىپ: «سىزدەردە جاس ءسابي بالالاردى ءسۇيۋ ادەتى بار ەكەن، بىزدە ونداي ادەت جوق»، دەيدى. پايعامبارىمىز سالاللاھۋ عالەيھي سالام: «اللا تاعالا سەنىڭ كوكىرەگىڭدەگى مەيىرىمدى تارتىپ العان بولسا، ونى مەن قالاي سەنىڭ كوكىرەگىڭە سالامىن»، دەپ ايتىپتى.
دەمەك، كەيبىر اتا-انالاردىڭ ءوز پەرزەنتتەرىنە مەيىرىمسىز بولۋىنىڭ سەبەبى، جاراتقان اللا ولاردىڭ كوكىرەگىنەن مەيىر شاپاعاتتى تارتىپ العاندىقتان ەكەن. ال، مەيىر شاپاعاتى جوق كوكىرەكتە يمان بولمايدى، سەنىم بولمايدى. يمانى جوق اتا-انا عانا ءوز پەرزەنتىن قولىنا المايدى، پەرزەنتتەن باس تارتادى. كۇننەن كۇنگە قاتارى كوبەيىپ كەلە جاتقان جەتىمحانالاردا ءتىرى جەتىمدەر بار. ياعني، اتا-اناسى ءتىرى، بىراق پەرزەنتتەرىنەن باس تارتقان. ونداي اتا-انالاردى «اكە» نەمەسە «انا» دەگەن اتپەن اتاۋعا ءتىلىڭ بارمايدى.
حازرەتى ومار رادي اللاھۋ ءبىر تانىمال ادامدى قالا اكىمى ەتىپ تاعايىنداماق بولىپتى. بۇيرىق جازىلىپ، تەك قول قويۋ عانا قالعان ەكەن. سول ارادا ومار الگى اكىم بولايىن دەپ تۇرعان كىسىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا ءبىر ءسابي بالا ەركەلەپ كەلىپ، وماردىڭ تىزەسىنە وتىرىپ الادى. حاليفا ومار الگى بالانى ەركەلەتىپ، بەتىنەن سۇيەدى. اكىمدىككە تاعايىندالىپ جاتقان كىسى بۇنى كورىپ: «بۇل بالا ءوز ۇلىڭىز با؟» دەپ سۇرايدى. ومار: «جوق، ءبىر كەمباعالدىڭ بالاسى ەدى. اكە-شەشەسى دۇنيەدەن قايتقان سوڭ بالانى ءوز تاربيەمە العانمىن» - دەپ جاۋاپ بەردى. بولاشاق اكىم حاليفانىڭ مەيىرىمىنە، جۇرەگىنىڭ كەڭدىگىنە تاڭدانىپ: «مەنىڭ دە پەرزەنتىم كوپ. بىراق ولاردى ەركەلەتىپ، سۇيمەيمىن. ۇلدارىم مەنى كورگەندە قورقىپ تۇرادى. اكە وسىنداي بولۋ كەرەك ەمەس پە؟» - دەيدى.
بۇل سوزدەردى ەستىگەن حاليفا ومار تەرەڭ ويعا باتتى. كەيىندەۋ: «بۇل كىسى اكىم بولۋعا لايىق ەمەس ەكەن. ءوز پەرزەنتتەرىنە مەيىرىمسىز ادام، حالىققا قانشا پايدالى بولۋى مۇمكىن» دەپ بۇيرىققا قول قويماپتى.
ءاسىلى، اتا-انانىڭ پەرزەنتى الدىنداعى بورىشى ۇلكەن. مۇنى ءاربىر اتا-انا بىلگەنى ءجون. بالانى دۇنيەگە اكەلۋمەن ءىس بىتپەيدى. اتا-انا پەرزەنتتەرىنە ءبىلىم ۇيرەتۋى جانە كوركەم مىنەز قۇلىق تاربيەسىن بەرۋى، اسىرەسە بالانىڭ دەنە تاربيەسىنە كوپ كوڭىل اۋدارىپ، دەنەسىن شىنىقتىرۋدى، سۋدا ءجۇزۋدى، اتتا شابۋدى ۇيرەتۋى كەرەك. اتا-انا بالانى ادەپتى، كوركەم مىنەزدى ەتىپ وسىرگەنى ءۇشىن عانا ماقتاۋعا لايىق. يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى ماقساتى، ادامزاتتى كوركەم مىنەزدىلىككە تاربيەلەۋ ەكەنى بەلگىلى.
پەرزەنتى الدىنداعى بورىشىن دۇرىس اتقارعان اتا-انالاردى اللا تاعالا ءتۇرلى بالەلەردەن، ۋايىمداردان ساقتاپ، ار نامىستارىنىڭ تاپتالۋىنان قورعايدى.
* * *
وقۋ جىلى باسىنان راۋان ساباققا كەلگەن جوق. ءبىر مۇعالىم ونى شانحاي بازارىنان كورگەنىن، ەندى بىرەۋى «رامستور» ساۋدا ءۇيى ماڭايىندا جۇرگەنىن ايتتى. سىنىپ جەتەكشىسى جانارگۇلدەن مازا كەتتى. اپىرىم-اي، قالاي بولعانى؟ جازدىڭ باسىندا، كانيكۋلعا شىققاندا وگەي شەشەسى بالانى جاقسى قارايمىن دەپ ءوز قولىمەن حات جازعان. ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىندا راۋاننىڭ اكەسى ىسساپارعا، ال بالانىڭ قاسكەلەڭدەگى ۇلكەن اعاسىنىڭ ۇيىنە كەتكەنىن ەستىگەن. الداعانى ما قاراسۇر ايەلدىڭ. ودان كەيىن دە بارىپ، تەكسەرۋى كەرەك ەدى. سەندى عوي بالانىڭ شەشەسىنە.
جانارگۇل مۇعالىم تۇسكە تامان ساياجايداعى تانىس قۇجىراعا كەلدى. قاراسۇر ايەل شاشى دۋدىراپ جاڭا تۇرىپ جاتىر. كوزىنە كىشكەنتاي قىزدان وزگە ەشكىم تۇسپەدى.
ءۇي يەسى مۇعالىممەن سالقىن امانداستى.
- راۋان قايدا؟ – دەدى جانارگۇل.
- قاسكەلەڭدە.
- ساباقتان قالدى عوي.
- ءوزىم دە ۋايىمداپ... كەلىپ قالار...
- كۇيەۋىڭىز قاشان ورالادى؟
- بۇگىن-ەرتەڭ كەلۋى كەرەك.
- وندا، راۋاننىڭ اكەسى مەكتەپكە سوقسىن، ۇمىتپايسىز با؟ – دەدى مۇعالىم قوشتاسىپ.
بالانىڭ اكەسى ەرتەڭىندە مەكتەپكە كەلدى. ۇلىنىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلمەيدى ەكەن. ءوزى جايباراقات. بالاسىن ويلاپ، قايعىرعان ادامعا ۇقسامايدى.
- قاسكەلەڭدە دەگەنى قايدا؟
- سىزدەن قورقىپ، اشەيىن ايتقان عوي...
- ءوزى دە انا ەمەس پە؟! اپىرىم-اي، نە دەگەن قاتىگەز جۇبايىڭىز؟!
- ءسىز ءويتىپ جارىمدى سوكپەڭىز! راۋاننىڭ ءوزى دە كىنالى. بارىپ تۇرعان قىڭىر. تىڭداماي، قاشىپ كەتىپتى.
- ونىڭىز بەكەر! راۋان شەكتەن شىققان بۇزىق ەمەس! جۇبايىڭىز بارماقتاي بالامەن ءتىل تابىسا الماسا، مەكتەپ ديرەكتورىنا نەگە ايتپاعان؟ نەگە جار سالماعان؟!
- ول جاعىن بىلمەيمىن...
- تۇسىنەسىز بە، راۋاندى ىزدەۋ كەرەك!
- مەنىڭ ۋاقىتىم جوق. كەشە تۇندە ءىسساپاردان ورالدىم. ەرتەڭ جۇمىسقا شىعامىن.
- بالاڭىز كەرەك ەمەس پە؟
- كەرەگى جوق، - دەدى قاباعى تۇكسيگەن، قوڭقاق مۇرىن ەركەك.
- استافيراللا! جۇرەك جۇتقان ەكەنسىز!.. – مۇعالىم جاعاسىن ۇستادى.
- ول مەنى تىڭدامايدى...
- نەگە تىڭدامايدى؟
- بۇل سۇراقتى راۋاننىڭ وزىنە قويىڭىز...
- وندا، ەشكىمگە رەنجىمەڭىز. بالاڭىز كەرەك بولماسا، سوتقا بەرەمىز.
- بەرىڭدەر...
- بالامنان باس تارتامىن، اكەلىك قۇقىمنان ايرىڭدار دەپ قول حات جازىڭىز.
- قاشان؟
- قازىر.
بالانىڭ اكەسى سول جەردە وتىرىپ قولحات جازىپ بەردى.
- تاس جۇرەك ەكەنسىز، - دەدى ىزا بولعان جانارگۇل.
- ءوزىڭىز جاز دەدىڭىز... مەنىڭ قانداي كىنام بار؟!. كەتە بەرەيىن بە؟
- تۋرا وسىنداي قولحاتتى راۋاننىڭ اناسى دا جازسىن.
- قاسكەلەڭدەگى مە؟
- ءيا.
- جارايدى.
* * *
سول كۇنى مەكتەپ ديرەكتورى ساۋلە زەينوللاقىزىنىڭ پارمەنىمەن تومەندەگىدەي بۇيرىق شىعارىلدى:
بۇيرىق № 0-43
«قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ» ماقساتىندا جانە 6«ب» سىنىپ وقۋشىسى ناريمان راۋاننىڭ جوعالۋىنا بايلانىستى وقۋشىنى
ىزدەستىرۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلەتىن ءىس-شارا.
مەرزىمى: 17.09.2011 جىل
ۋاقىتى: 16.00 – 20.00
قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا جانە 6«ب» سىنىپ وقۋشىسى ناريمان راۋاندى ىزدەستىرۋ ءۇشىن مۇعالىمدەر مەن اتا-انالار كوميتەتى توپ قۇرىپ، رەيدتىك جۇمىس جۇرگىزىلۋىن بۇيىرامىن.
اتقارىلعان جۇمىس بويىنشا ءار توپ انىقتاما جازىپ تاپسىرۋعا مىندەتتى.
بۇيرىق سوڭىنا مەكتەپ باسشىسىنىڭ قولى قويىلىپ، دوڭگەلەك ءمور باسىلدى. بۇنى ەستىگەن راۋاننىڭ سىنىپتاستارى دا ءوز ەرىكتەرىمەن توپ قۇرامىنا جازىلىپ جاتتى.
سونىمەن، ءلازىم تالعات مۇعالىم جەتەكشىلىك جاسايتىن ءبىرىنشى توپ ورتالىق بازار، مەشىت، كومپيۋتەر كلۋبىنا، بايعان وماروۆ مۇعالىم جەتەكشىلىك جاسايتىن ەكىنشى توپ رامستور ساۋدا ءۇيى مەن «سامال» شاعىن اۋدانىنا، مەرۋەرت ءماجيت مۇعالىم جەتەكشىلىك جاسايتىن ءۇشىنشى توپ استانا قالاسىنىڭ سول جاعالاۋىنا جاۋاپتى بولدى. راۋاننىڭ سۋرەتى قالا كوشەلەرىندەگى ارنايى ورىندارعا ءىلىندى.
رەيد مۇشەلەرى ەكى كۇن مۇعدارىندا ەش دەرەك تاپپادى. راۋاندى ىزدەپ قاراماعان جەرلەرى قالمادى. بالا ۇشتى-كۇيدى جوق.
* * *
«ارتەم» ساۋدا ءۇيىنىڭ قاسىنداعى ءدامحانادان تۇستەنىپ شىققاندا اقتامبەردى جولىعىپ، قاپسىرا قۇشاقتاي الدى:
- سەنەيىن بە، جوق پا؟! كوپ ويلاعاننان بولار، تۇندە سەنى تۇسىمدە كوردىم!.. جاقسى بولدى عوي جولىققانىڭ...
- امان-ساۋمىن! – راۋان دا كەرەمەت قۋاندى.
ەكەۋى سول ماڭداعى ساياباققا بارىپ ساكىگە جايعاستى. قارا بالا جاز بويى باسىنان وتكەرگەن جاعدايدىڭ بىردە-ءبىرىن قالدىرماي ۇزاق اڭگىمەلەدى. اقالاق ۇندەمەي تىڭدادى.
- مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ، سىنىپتاس دوستارىمنىڭ مەنى ىزدەپ شىققاندارىن ءبىلىپ، ول ماڭنان بەزىپ كەتتىم. قاشتىم بوي تاسالاپ... كورگىم كەلمەدى ولاردى. ءوزىم دە بىلمەيمىن، نەگە ولاي ەتكەنىمدى... ۇيالعاننان با، نامىستان با، انىق اجىراتا الار ەمەسپىن!
راۋان مۇڭايدى. جاز بويى باستان كەشكەن تەپەرىشى قاتايتقان سياقتى. ومىرگە بايىپتى قاراۋعا ۇيرەنگەندەي. مەكتەپكە بارماعانىنا وكىنىپ، الدەنەندەن قۇر قالعانداي سەزىمدە. تىعىرىقتان شىعار جول بولۋى ءتيىس. مۇمكىن ەمەس. ەگەر اكەسى شايپاۋ ايەلدىڭ سوزىنە ەرە بەرسە، ۇلكەن اعاسى بار عوي قاسكەلەڭدە تۇراتىن.
ەكى بالا بىرۋاق ءۇنسىز وتىردى. راۋاننىڭ اڭگىمەسى اقسارى ۇلعا قاتتى اسەر ەتتى. قارشىعا كوز بالاعا ريزا. نەشە ءتۇرلى ميحنات كورسە دە، قايسارلىعى ۇنادى. ايتكەنمەن اقىل قوسىپ، رۋحىن كوتەرگەن ءلازىم. حاكىم اباي اتاسىنىڭ كوپ ولەڭدەرىن جاتقا بىلەتىن كوكىرەگى وياۋ ءھام اقىنجاندى اقالاق تولقىپ، شابىتتانىپ سويلەپ كەتتى:
- راۋان، كوز سالشى اينالاعا! اناۋ كوك اسپان، جارىق كۇن، جايقالعان تال-تەرەكتەر، قالا سىرتىنا شىقساڭ كەرىلىپ جاتقان كەڭ دالا، ماڭعاز، سابىرلى تاۋلار مەن قىراتتار، ءبارى-ءبارى قاز-قالپىندا، ءوز ورنىندا! قاراشى، تىرشىلىك قانداي ءتاتتى! تۇنجىراپ تۇڭىلەتىندەي، ومىردەن باز كەشەتىندەي نە بولدى ساعان؟ ءۇيسىز-كۇيسىز ەكى-ءۇش اي جۇرگەنىڭ ءۇشىن بە؟ ونىڭ ءوزى حيكمەت، سىر! ول ءجايتتى ءبىز تۇسىنبەيمىز. بىلەتىن ءبىر اللا!
ادامنىڭ اعات ىسىنە ۇيالۋى، نامىسىنىڭ قايرالعانى جاقسى! بويىڭنان سونى سەزىپ قۋانىپ وتىرمىن! ۋايىمداعان ءجون! بىراق بىرىڭعاي بوركەمەك بولما!
اڭگىمەڭە قاراعاندا، وگەي شەشەڭ باسىنان ءسوز اسىرمايتىن اشۋشاڭ، ءىشى تار، تاسباۋىر ادام سياقتى. ول كىسى تەرىس قارادى ەكەن دەپ كىمگە كىنا تاعاسىڭ؟ اكەڭ مەن تاتەڭە كەرەك بولماعانىڭمەن، تۋعان ەلىڭە كەرەكسىڭ! انە-ە، مەكتەپ اكىمشىلىگى، سىنىپ جەتەكشىڭ، بىرگە وقيتىن دوستارىڭ ىزدەپ جاتىر. ادام بالاسى ءىز-ءتۇزسىز جوعالاتىن ينە ەمەس! ءار ادامنىڭ ءوز ورنى بار! ادام اتاۋلى ءبىر-ءبىر تۇلعا! جازىلماعان كىتاپ! قۇدايعا شۇكىر، سەنىڭ دە، مەنىڭ دە تۋعان وتانىمىز بار! ول – تاۋەلسىز قازاقستان! سەزىمگە بەرىلىپ، شالقىپ-تاسىپ، ارتىق سويلەدى دەپ ويلاما! اقيقاتى سول، قاي كەزدە بولماسىن، ىنجىق، بوسبەلبەۋ، جالقاۋ، ماسىل جاندار دالادا قالادى. اكەڭ دە، انە-مىنە اقتاۋدان ورالۋى كەرەك. قىركۇيەكتىڭ باسىندا كەلەدى ەمەس پە؟!
ەسىڭدە مە، سەنىمەن العاش تانىسقاندا، جەتىمدىگىمە، اسىراپ العان اتا-انامنىڭ كەيبىر قىلىقتارىنا وكپەلەگەندەي سىڭاي تانىتىپ ەم عوي! ونىم بەكەر ەكەن! ويلاشى، بالالار ۇيىندە جۇرە بەرسەم دە قاتاردان قالمايتىنىم راس. بىراق ءۇيدىڭ اتى ءۇي ەمەس پە! وزدەرىندە بالا بولماعان سوڭ، قازىرگى اكە-شەشەم مەنىڭ جاقسى بولىپ وسكەنىمدى ارماندامايدى دەيسىڭ بە؟ سول ءۇشىن توعىزىنشى سىنىپتان سوڭ پەدكوللەدجگە ءتۇستىم. ودان ءارى قاراي دا وقىماق ويدامىن.
قالا كوشەلەرىندەگى حابارلاندىرۋلار ىلىنگەن تاقتايشادان: «ولاردى پوليتسيا ىزدەيدى» دەگەن جازۋدىڭ جوعارعى جاعىنان سەنىڭ سۋرەتىڭدى كورىپ زارەم ۇشتى. جۇرەگىم توقتاپ قالا جازدادى. ەكەۋمىز جازدا تانىسىپ، بىرەر كۇن بىرگە جۇرگەندە ايتساڭ، سول كەزدە-اق اقىل قوسار ەدىم. بولماسا، تاتەڭە ءوز قولىممەن جەتەكتەپ جەتكىزەر ەدىم. سابىر ساقتا! ەشكىمدى سوكپە! كەزبەلىكپەن ۇزاق جۇرمەيسىڭ. ۇيىڭە بارۋدان قورىقساڭ، مەكتەپكە بار.
مەنىڭ ومىرگە دەگەن پىكىرىمنىڭ شۇعىل وزگەرۋىنە، مەشىت قاسىنداعى ءدىني ساۋات اشۋ ساباعىنا قاتىسقانىم سەبەپشى بولدى. اسىل ءدىنىمىز - يسلام جايلى ۇستازىمىزدىڭ اڭگىمەسى كوپ نارسەگە كوزىمدى اشتى!.. ەھ-ھ، راۋان، راۋان! ءبىزدىڭ بىلمەيتىنىمىز كوپ قوي!..
اقتامبەردى ۇزاق سويلەدى. ءبارى دۇرىس! ءبارى ورىندى! ونىڭ سوزدەرى بالاعا قايرات بەردى. ويلاندى. تولعاندى. اقسارى ۇلمەن قوشتاسىپ، مەكتەپكە بارۋعا اۆتوبۋس ايالداماسىنا بۇرىلعان. سول جەردە پوليتسيا فورماسىنداعى جىگىت توقتاتتى. ءسويتىپ، كامەلەتكە جاستارى تولماعان بالالاردى وڭاشالاۋ ورتالىعىنان بىراق شىقتى.
* * *
شاشى ءوسىپ، ءۇستى-باسى كىرلەگەن بالانىڭ كوزىندە مۇڭ بار. تۇنجىراپ، وزىمەن-ءوزى وتىرا بەرگەندى قالايدى. كۇندەلىكتى تويىپ تاماق ىشپەگەن ول بىرىشەك بوپ، تابەتى قايتىپ قالىپتى. اسپازشى ايەل اكەلەپ-كوكەلەپ ازەر ىشكىزدى. سۇراق بەرسەڭ عانا جاۋاپ قايتارادى. ون ەكى جاستاعى جەتكىنشەك سياقتى ەمەس. بالالىعىن بىرەۋ ۇرلاپ العانداي. كەيدە تەرەزە الدىنا كەپ دالاعا تەسىلە ۇزا-ا-اق قارايدى. نە ويلايدى ەكەن؟!.
ەرتەڭىندە، پوليتسيا اعا لەيتەنانتى، پسيحولوگ قىز راۋاندى ءبىرىنشى قاباتتاعى كابينەتىنە الىپ كەلىپ، بوياۋ قارىنداش پەن قاعاز بەردى.
- راۋان، سەن سۋرەت سال. مەن سوڭىرا كەلەمىن، - دەپ شىعىپ كەتتى.
اعا لەيتەنانت ءبىر ساعاتتان سوڭ ورالسا، راۋان سۋرەت سالىپ جاتىر ەكەن.
- بۇل نە، راۋان؟ - دەدى اپايى مەيىرلەنىپ.
اپايىنىڭ جىلى سويلەپ، باۋىرىنا تارتقانى بالانىڭ جۇرەگىن ۇيىتتى. وسىندا كەلگەلى العاش رەت قۋانا ءتىل قاتتى:
- ءۇي سالىپ جاتىرمىن... قاسىندا الما اعاشى ءوسىپ تۇر...
- ءوزىڭ تالانتسىڭ عوي، - دەدى اپايى بالانىڭ باسىنان سىيپاپ.
- بىلەسىز بە، اپاي، مەن سىنىپتاعى ەڭ مىقتى سۋرەتشىمىن!.. مەنىڭ سالعان سۋرەتتەرىمدى مۇعالىم اعايىمىز تالاي رەت ماقتاعان...اپاي، اسىقتىرماڭىزشى. ءالى سالىپ بولعان جوقپىن.
- سەن اسىقپاي سالا بەر. ءبىر اينالىپ كەلەمىن. – اعا لەيتەنانت ەسىكتى اقىرىن جاۋىپ شىعىپ كەتتى.
پسيحولوگ راۋاننىڭ سۋرەتىن قاراپ وتىر. ءۇي قيسىق سالىنعان. ىرگەتاسى جوق. تەرەزەلەرىن قوڭىر بوياۋمەن بوياپتى. اۋلاداعى اعاشتاردىڭ جاپىراقتارى سۇرعىلت. جاز ايىندا ءۇي مۇرجاسىنان ءتۇتىن شىعۋدا.
اعا لەيتەنانت بالانى اياپ وتىر. اكە-شەشەسىنەن مەيىرىم كورمەگەن بالالار قوڭىر، قارا تۇستەرگە اۋەس. وگەي شەشەسىنەن ۇرىس ەستىپ، تاياق جەگەنگە ۇقسايدى. بىرگە بولعانمەن اكەسىنىڭ مەيىرىمى كەم. راۋاننىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، ول اكەسىن سيرەك كورەدى. ياعني، اكە مەن بالانىڭ اراسىندا بايلانىس ۇزىلگەن، سۋىقتىق ورناعان. ون ەكى جاستاعى بالانىڭ كوكىرەگى شەرگە تولى. كوزىندە «نەگە بۇلاي؟» دەگەن ساۋال بار. كىشكەنتايىنان باۋىر باسقان اتاسى مەن اجەسىن ساعىنادى... وگەي شەشەنىڭ ۇرىپ-سوعۋىنان زاتتە بولعان بالا ۇيگە قايتقىسى جوق.
* * *
الماتى اۋداندىق سوتى ورنالاسقان مەكەن-جايدىڭ ءىشى ءبىرتۇرلى سۇستى. سوت ماجىلىسىنە جينالعاندار دا ءۇنسىز. سىنىپ جەتەكشىسى - جانارگۇلدىڭ قاسىنداعى راۋاننىڭ دا ءتۇرى سىنىق. الگىندە عانا ءبىر بالانىڭ ءىسى قارالىپ، اكە-شەشەسىن اتا-انالىق قۇقىعىنان ايىرعان بولاتىن. سول ۇل قولدى-اياققا تۇرماي، شىرىلداپ جىلاعاندا، توبە قۇيقاڭ شىمىرلايدى. جانارگۇل اپايى:
- انە كوردىڭ بە؟ – دەدى راۋانعا. - سەن دە ۇيدەن ىلعي قاشا بەرسەڭ، بالالار ۇيىنە وتكىزىپ جىبەرەدى.
- بۇدان بىلاي ۇيدەن قاشپايمىن! مەنى اياڭىزدارشى! – باسى سالبىراپ، قاباعى تۇنجىرادى. – سوتتاعى اعالارعا ايتىڭىزشى! ۇيدەن ەندى قاشپايمىن! اكە-شەشەمدى تىڭدايمىن...
تەرەزەدەن اقشىل ءتۇستى «لاند-كرۋزەر» دجيپ ماشيناسى كورىنىپ ەدى، نۇربول قۋانىپ، دالاعا جۇگىردى.
- راۋان قايدا باراسىڭ؟ – دەپ مۇعالىمدەر تۇس-تۇستان ۇمتىلدى.
- اكەم عوي، كەلگەن مەنىڭ اكەم... اناۋ سونىڭ ماشينەسى، - دەدى بالا جۇگىرىپ بارا جاتىپ.
راۋاننىڭ اكەسى رادوللا قۇرىلىس فيرماسىنىڭ باستىعىن تاسيدى ەكەن.
سوت جۇمىسى باستالدى.
- ال سويلەڭىز، نەگە باس تارتاسىز بالاڭىزدان؟ - دەدى سۋديا ۇزىن بويلى، جىگىت اعاسىنا قاراپ.
- مەنى تىڭدامايدى، - دەدى رادوللا.
- سەبەبىن ايتىڭىز؟
- سوتقار، بۇزىق...
- تەنتەك بولاتىنداي نە ىستەدى؟
- ونى وزىنەن سۇراڭىزدار.
- بالامنان باس تارتامىن دەپ قول حات جازعان ءسىز ەمەس پە؟ ەندەشە، ءبىز قويعان سۇراققا ءسىز جاۋاپ بەرىڭىز.
قاباعى تۇكسيگەن، ۇزىن بويلى جىگىت اعاسى «ماعان نە قىلاسىڭدار» دەگەندەي مەنسىنبەي، تاكاپپار قالىپتا تۇر.
سۋديا ءسوزىن ساباقتادى:
- سوت پروتسەسىنە دەيىن ءبىز ەگجەي-تەگجەيلى تەكسەردىك. راۋاننىڭ دەنى ساۋ، پسيحيكالىق اۋىتقۋ جوق. مەكتەپ اكىمشىلىگى بەرگەن مىنەزدەمەدە ساباق ۇلگەرىمى دە، ءتارتىبى دە جاقسى. ەندىگى ماسەلە سىزگە بايلانىستى بولىپ تۇر.
- مەنى تىڭدامايدى، ءوزىم دە ابدەن شارشادىم. شەشەسىمەن ءتىل تابىسا المايدى. قيت ەتسە، ۇيدەن قاشىپ كەتەدى، - دەدى رادوللا ءسوزىن قايتالاپ.
وسى تۇستا سىنىپ جەتەكشىسى جانارگۇل ءسوز سۇرادى:
- سۇراق قويسام بولا ما؟
- قويىڭىز، - دەدى ءسوت توراعاسى.
- راۋان، اكەڭنىڭ جاۋابىن ەستىدىڭ. ساعان جانى اشىمايدى ەكەن! سوندىقتان ءبىز سەنى بالالار ۇيىنە بەرەمىز، - دەپ ەدى:
- اياڭىزدارشى مەنى، بارمايمىن! – دەپ بالا بەزەك قاقتى.
- جىلاما، راۋان! بۇگىن جىبەرگەلى جاتقان جوقپىز...
ءوزى ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن مەيىرىمدى اپايىنىڭ جىلى ءسوزىن ەستىگەن بالا جىلاۋىن قويدى.
- باسە-ە! جىگىت سويتە مە ەكەن؟!. ال ايتا عوي، كىممەن تۇراسىڭ؟ قايدا باراسىڭ!
- اتا-اجەمە...
- ول كىسىلەر جوق قوي.
- وندا اكەممەن بىرگە تۇرام... مەن اكەمدى جاقسى كورەمىن!
- ال مەنىڭ بالاممەن تۇرعىم كەلمەيدى، - دەدى بويى سورايعان ەركەك بەتى بۇلك ەتپەي.
سوت ىسىنە قاتىسىپ وتىرعان قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى، كامەلەتكە تولماعاندار ءىسى جانە ولاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ توراعاسى توقپانوۆ:
- نە ايتىپ تۇرسىز! بارماقتاي بالادان شارشادىم دەگەنگە كىم سەنەر؟ اكەلىك پارىز، اكەلىك مىندەت، ادامگەرشىلىك قايدا؟ اللانىڭ قاھارىنا ۇشىرايمىن دەپ قورىقپايسىز با؟ تۋعان بالاڭىزدان باس تارتىپ، قايتىپ جەر باسىپ جۇرەسىز؟! بىلەسىز بە، ءسىز رۋحاني كەمباعال جانسىز! اكە دەگەن اتتان ساداعا كەتىڭىز! سىزدەي قاتىگەز، سىزدەي رۋحاني مۇگەدەك كىسىلەردىڭ كەسىرىنەن قانشاما بالا ءتىرى جەتىم ءجۇر!
بالا – بولاشاعىمىز! بالا – ۇرپاعىمىز! بۇگىنگى بالا – ەرتەڭگى ەل تىزگىنىن ۇستار ازامات! وركەنيەتكە جەتەلەر كوشباسشى، ىزگى قوعام قالىپتاستىرۋشى، ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ بولاشاعى دەيمىز ولاردى! ال، اياق-قولى بالعاداي، تەپسە تەمىر ۇزەتىن ەر ازاماتتىڭ – ءسىزدىڭ تۇرىسىڭىز مىناۋ!..
رادوللادا ءۇن جوق. تاسبەتتەنىپ تۇرىپ الدى.
كەڭەسۋگە ءۇزىلىس جاريالاعان سوت مۇشەلەرى، بالانىڭ اكە-شەشەسى جازعان قولحات نوتاريۋس ارقىلى راستالماعاندىقتان ءىستى كەرى قايتاردى.
* * *
جانارگۇل مۇعالىمنەن تەلەفون ارقىلى بار جاعدايدى ەستىپ بىلگەن رادوللانىڭ اعاسى جاقسىباي ەكى كۇننەن سوڭ استاناعا كەلدى. كۇن جەكسەنبى، ءىنىسى ۇيىندە بولاتىن. امان-سالەمنەن سوڭ ىنىسىنە تارپا باس سالدى:
- ەز، شىرىك نەمە! قارشاداي بالانى قاڭعىرتىپ، ءبىر ايەلگە ءسوزىڭ وتپەسە، جەر باسىپ قالاي ءجۇرسىڭ؟! اكە-شەشەڭنىڭ ارۋاعىن كۇڭىرەنتىپ نە قىلعانىڭ بۇل؟! جاعدايىڭ كەلمەسە ماعان ايتپايسىڭ با؟ اتا-انالىق قۇقىقتان باس تارتۋ دەگەن نە سۇمدىق! سۇيەككە تاڭبا بۇل! كەرەك دەسەڭ سەن قىلمىسكەرسىڭ! رۋحاني مۇگەدەكسىڭ! بۇدان بىلاي راۋاندى بالام دەۋشى بولما، ۇقتىڭ با؟!. ءوزىم ەر جەتكىزەم، ءوزىم وسىرەم!
رادوللا جاسى ۇلكەن اعاسىنىڭ ۋاجىنە جاۋاپ قايتارمادى. نەسىن ايتادى؟ قالاي اقتالادى؟ اعانىڭ ايتقانى راس! ىنجىق، بوسبەلبەۋ ەكەنى دە وتىرىك ەمەس.
ەرتەڭىندە رادوللانىڭ اعاسى جاقسىباي بايانۇلى مەكتەپ ديرەكتورىنا قولحات جازىپ بەرىپ، راۋاندى وزىمەن بىرگە الىپ كەتتى.
* * *
استانا-الماتى جولاۋشىلار پويىزىندا كەلە جاتقان بالانىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى. اعاسى گازەت وقىپ جاتىر. ۆاگون دوڭگەلەكتەرىڭ بىرقالىپتى تارسىلىنان وزگە دىبىس ەستىلمەيدى. راۋان تەرەزە الدىندا وتىر. قويۋ تۇنگە كوز الماي ۇزا-ا-ق قارايدى.
2012 جىل، ءساۋىر.
Abai.kz
