بۇگىن – قازاق تاريحىندا قارالى كۇن. بۇگىن – قىلىشىنان قان تامعان حح عاسىردىڭ باسىندا تالايدى سارساڭعا سالىپ، قاسىرەت شەكتىرگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. ءدال وسى كۇنى سابەتتىڭ قۇرساۋىنان بوساپ، ازاتتىق الۋعا تالپىنعان الاش زيالىلارىن ارداقتايتىن كۇن.

وسىعان وراي بۇگىن الماتى قالاسىنداعى ناۋرىزباي باتىر مەن قابانباي باتىر كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى ساياباقتا قالا اكىمى باۋىرجان بايبەكتىڭ قاتىسۋىمەن ستالين-گولوشەكين تاندەمى قولدان جاساعان اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جيىنى ءوتتى. جيىن بارىسىندا قالا اكىمى باۋىرجان بايبەك مىرزا، اتالعان ساياباقتاعى اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش اشىلاتىنىن مالىمدەدى. وسىعان دەيىن الماتى قالاسىنداعى ناۋرىزباي باتىر مەن قابانباي باتىر كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى ساياباقتا اشتىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان قارا تاس قانا قالقايىپ تۇرعان ەدى.

باۋىرجان قادىرعاليۇلى ءوز سوزىندە، سابەتتىك جۇيەنىڭ قۋدالاۋىنا ىلىگىپ، ازاتتىق جولىندا ناقاق قۇربان بولعان قايراتكەرلەردىڭ رۋحىنا باعىشتاپ، تاس بەلگىنىڭ ورنىنا ەسكەرتكىش ورناتىلاتىنىن جەتكىزدى. بۇل ەسكەرتكىش تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنىڭ اياسىندا ىسكە اسىرىلماق.

سونداي-اق، ورتالىق مەشىتتە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ رۋحىنا قۇران باعىشتالىپ، اس بەرىلۋدە.

ايتا كەتەيىك، بۇگىنگى ءىس-شاراعا ۇزىن سانى الپىسقا جۋىق ادام قاتىستى. ەسكە الۋ جيىنىنا كەلگەندەردىڭ قاتارىندا اعا بۋىن وكىلدەرىنەن اقىن، جازۋشى  مۇحتار شاحانوۆ، بەلگىلى جازۋشى سماعۇل ەلۋباي مەن قاتار، مۇحتار تايجان، ايدوس سارىم ت.ب. قاتىستى.

مۇحتار شاحانوۆ، اقىن، قوعام قايراتكەرى:

-مىناۋ ءبىزدىڭ قازاقتىڭ تاريحىندا باسقا ەلدەردە بولماعان ۇلكەن ءبىر قاسىرەت بولدى. ول – اشارشىلىق. اشارشىلىق قولدان ۇيىمداستىرىلدى. ءسويتىپ ءبىر مالىمەت بويىنشا 4 ميلليون 100 مىڭ قازاق قىرىلدى. وسىنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ ۇلكەن قاسىرەتىمىز. ەگەر سول جىلدارى سونشاما قازاق قىرىلماعان بولسا، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ سانى بۇگىندە 40 ميلليوننان اسىپ جىعىلار ما ەدى؟! وكىنىشكە وراي، ءبىز مۇنى ءالى كۇنگە دەيىن ايتا دا الماي، جازا دا الماي كەلدىك. بۇگىن اكىم باۋىرجان بايبەك جاقسى ماسەلە كوتەردى. اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ارداقتاۋ، ۇلىقتاۋ، ۇرپاققا جەتكىزۋ ءۇشىن مىنا تۇرعان تاس بەلگىنىڭ ورنىنا ەسكەرتكىش اشىلاتىنىن ايتتى. جانە ونىڭ شىعىنى قالالىق بيۋدجەتتەن وتەلىتەن بولدى. بۇل وتە جاقسى باستاما. سول سەكىلدى ءبىز مىنا جەر ماسەلەسىندە دە جەڭىسكە جەتەمىز. ءبىز مىنا جەرگە ەسكەرتكىش اشىلۋىن قانشا جىلدان بەرى قاراي كوتەرىپ كەلەمىز. ءسوزىمىزدىڭ ءبارى جەلگە ۇشىپ جاتاتىن. ەندى بۇگىن اكىم مىرزا ءبىر جىلدا وسىنى قولعا الىپ وتىر ەكەن، ءبىز بۇنداي باستامانى قۇپتاعانىمىز ءجون، ارينە.

مۇحتار تايجان، قوعام قايراتكەرى:

-بۇل ماسەلەنى ەڭ ءبىرىنشى قوعامدىق ۇيىمدار، ازاماتتىق بەلسەندى توپ وكىلدەرى ايتىپ، كوتەرىپ، اكىمشىلىكتىڭ قۇلاعىنا جەتكىزدى.  ءدال وسى جەرگە ەسكەرتكىش ورناتۋ ماسەلەسىن قازىر اكىمشىلىكتىڭ ءوزى كوتەرىپ وتىر. ءتىپتى، اكىم باۋىرجان بايبەكتىڭ ءوزى كەلىپ قاتىسۋى، جانە ءوز اۋزىمەن ۋادە بەرىپ وتىرعانى كوپتەگەن جايتتى اڭعارتادى. مىسالى سوڭعى جىلدارى اكىمشىلىك قالا ىشىندە مىناداي ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرۋعا رۇقسات بەرمەيتىن ەدى. وزدەرى دە تىنىش جاتاتىن. ءبىز ءوزىمىز دە بىرنەشە رەت وتكىزدىك، ءدال وسىنداي ءىس-شارانى. ەندى مىنا تاستىڭ ورنىنا، ارينە، ەسكەرتكىش قويىلۋى كەرەك. بۇل ءسوزدى باسقا ەمەس، قالا اكىمنىڭ ءوزى ايتتى. دەمەك، ەسكەرتكىش ورناتىلادى. 23-24 جىل بولدى ءدال وسى ەسكەرتكىش ورناتۋ ماسەلەسىنىڭ كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىنا. اقىرى ماقساتقا جەتتىك. ەندىگى ماسەلە – قالاداعى ميرزويان كوشەسىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ بولۋى ءتيىس. بۇل دا كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلە.

ماقسات جاقاۋ، ساياساتانۋشى:

-بۇل ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋى ۇزاق ۋاقىتتان بەرگى حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ماسەلە ەدى. اسىرەسە مىنا الماتىداي ۇلكەن شاھاردا تاريحي ماڭىزى جوعارى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋى زاڭدىلىق بولاتىن. تاس بەلگىنىڭ ورنىنا كەشەندى ەسكەرتكىش ورناتۋ تۋرالى ماسەەنى «ادىلەت» قورى بار، تاريح ينستيتۋتى بار، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ قاۋىمداستىعى بار، تاريحشىلار بار، زيالى قاۋىم وكىدەرى بار كوپتەن بەرى ايتىپ كەلە جاتىر ەدى. باۋىرجان قادىرعاليۇلىنىڭ ءوزى ايتقانداي، ارنايى بايقاۋ جاريالاۋ ارقىلى اتالعان ەسكەرتكىش وسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ورناتىلاتىنىن ەستىپ قۋانىپ تۇرمىز. بۇل ەسكەرتكىشتىڭ ماڭىزدىلىعى جوعارى بولماق. بىرىنشىدەن، يدەولوگيالىق جاعىنان. ەكىنشىدەن، ۇرپاق تاربيەلەۋدە كەشەگى وتكەنىمىزدى ۇرپاق ساناسىنا سىڭىرۋدە ۇلكەن قادام بولماق. بۇل ەسكەرتكىشتىڭ جاس ۇرپاققا وتكەن زامانالاردان اقپارات بەرىپ تۇراتىن  ماڭىزعا يە بولاتىنى ءسوزسىز.

داۋرەن بابامۇراتوۆ، «بولاشاق» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى:

-بۇگىن 31 مامىر – ازالى كۇن، قارالى كۇن. ءبىز نەشە جىل بولدى 31-ءى كۇنى وسى قارا تاستىڭ تۇبىنە كەلىپ، گۇل شوقتارىن قويامىز. سوسىن ەسكەرتكىش ورناتىلسا دەگەن ماسەلەنى ايتىپ جۇرگەنىمىزگە قانشا جىل بولدى... بۇل ماسەلە بىزگە دەيىن دە كوتەرىلگەن ەدى، ەندى بىزبەن تۇيىندەلەتىنى جاقسى، ارينە. 1992 جىلى مىنا قارا تاس ورناتىلعان ەدى وسى جەردە. سودان مىنە، 24 جىل وتكەندە وسى جەرگە ەسكەرتكىش ورناتىلاتىنىن قالا اكىمىنىڭ ءوزى ايتتى. بۇل –وتە قۋانىشتى جاعداي. بۇل – جەڭىستى جاعداي. بۇل – ەسكەرتكىش ۇلتتىق مۇراتتارىمىزدى ايگىلەي ءتۇسۋدىڭ باستاماسى دەپ بىلەمىز. وسىدان كەيىن 31- مامىردى باسقاشا ەسكە الۋ، وتكىزۋ شارالارىن بەلگىلەۋىمىز كەرەك. ول قانداي شارالار بولۋى مۇمكىن، ماسەلەن: يزرايلدە ءبىر كۇنى بۇكىل ەل ءبىر مينۋتتىق ۇنسىزدىك جاريالايدى. وسىنداي شارانى بىزدە دە قولعا الۋعا بولادى. 31-مامىر كۇنى كوشەلەردەگى ويىن-ساۋىق باعدارلامالاردى تىيىپ، جالپى ۇلتتىق ۇنسىزدىك جاريالاۋ كەرەك. بىزگە دە سول قاجەت.

داۋرەن قۋات، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى:

-قابانباي مەن ناۋرىزباي باتىر كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى ساياباقتىڭ ىشىندە مىنا ءبىر قارا تاستىڭ قادالىپ تۇرعانىنا بىرقانشا جىل بولدى. بىلتىر ەمەس، الدىڭعى جىلى وسى تاس بەلگىنىڭ اينالاسىنا 20-30 ادام جيىلىپ، قۋعىن-سۇرگىن مەن اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الىپ، رۋحتارىنا باعىشتاپ قۇران وقىعان ەدىك. سول جيىندا مۇحتار تايجان ەكەۋمىز قارا تاس قالقايىپ تۇرا بەرمەسىن، ەسەرتكىش اشىلسىن، وسىنى قالالىق اكىمشىلىكتەن تالاپ ەتەيىك دەپ ۇسىنىس جاسادىق. ۇسىنىسىمىزدى سول جيىنداعى ەل اعالارى قولداعانىمەن، «بوسقا اۋىرەلەنەسىڭدەر، ىسكە اسپايدى» دەپ ءبىر-اق كەسكەن. الايدا... مۇقاڭ سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە قالالىق اكىمشىلىككە قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ اتىنان حات تاپسىردى. حاتىمىزعا «كۇتكەندەگىدەي» جاۋاپ تا جەتتى «ەنتىگىپ».  حاتتا: «الماتى قالاسىنداعى ساياباقتا ورىننىڭ تار بولۋىنا بايلانىستى ەسكەرتكىش  ورناتىلمايدى. ويتكەنى، اشتىق قۇرباندارىن ەسكە تۇسىرەتىن الىپ ەسكەرتكىش «جاڭىلىقتا» تۇر. ول كەشەندى ەسكەرتكىش  -  كسرو ەلدەرىندە، قىتايدا، پولشادا، يراندا، اۆستريادا، گەرمانيادا  ت.ب. اشتىقتىڭ سالدارىنان كوز جۇمعان جانداردىڭ  باۋىرلاستىعىن، تاعدىرلاستىعىن ەسكە تۇسىرەدى» دەگەنگە ساياتىن سوزدەر جازىلىپتى.  حاتتى وقىپ بولعان سوڭ، قالالىق اكىمدىكتىڭ قالىپتى شەشىمىنە قاشانعىداعىداي «قاپ» دەدىك، كەيىدىك، تارىندىق. ارادا جىل وتكەن... مىنە، جاڭا عانا، مەگاپوليسىمىزدىڭ جاس اكىمى باۋىرجان بايبەك مىرزا جيىن جاساپ، بەلگى قاراتاستىڭ ورىنىندا كەلەسى جىلى كەشەندى ەسكەرتكىش بوي كوتەرەتىندىگىن ءمالىم ەتتى. جانە بىلاي دەدى:

«بۇل ەسكەرتكىش – ۇرپاقتار جادىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ تەرەڭدىگىن، ونىڭ قۇنىن، باعا جەتپەس بايلىق ەكەنىن ءبىلىپ وسۋىنە جول اشادى. بۇل ەسكەرتكىش – ءار بۋىن ۇرپاقتىڭ اشارشىلىقتان جازىقسىز قىرىلعان ميلليونداعان قانداسىمىزدىڭ، باۋىرلارىمىزدىڭ، اتا-بابامىزدىڭ رۋحىنا ءتاۋ ەتىپ، تاۋەلسىزدىككە ءتاۋبا ايتار ورنى بولادى ويلايمىن!

تاريحقا – تاعزىم».

... وسى ءبىر ەسكەرتكىش كەشەندى ەرتەرەك تۇرعىزباي، قارا تاسپەن قاڭتارىپ قويۋدىڭ ار جاعىندا سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ قاس-قاباعىن باققان ساياسات بولدى ما، الدە سالعىرتتىق بولدى ما؟ مەنىڭشە، ەكەۋى دە بار. ايتسە دە، سالعىرتىقتان ساياسات باسىم تۇسكەن سياقتى. ال، ساياساتتىڭ سالقىنى سەزىلەتىن جەردەن ءبىزدىڭ شەن-شەكپەندىلەردىڭ اينالىپ جۇرەتىنى، ۇلتتىق مۇراتتار مەن تىلەكتەر تۋرالى ەل ءۇنىن ەستىمەيتىن تاسكەرەڭگە اينالاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ايتكەنمەن دە، باسشىنىڭ ەرىك-جىگەرى جەتسە، قيىن ەشتەڭە جوق ەكەن. ءبىزدىڭ بۇگىن سوعان كوزىمىز جەتكەندەي جەلپىنىپ تۇرمىز. جەر بەتىنەن كۇڭىرەنىپ كوشكەن اتا-بابا رۋحى ريزا بولسىن. ەشتەن – كەش جاقسى. ەلدىك مۇراتتارىمىز ەسكەرىلىپ، جەڭىستەرگە جەتە بەرەيىك.   

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz