كسرو-نىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان قۇلدىراۋ سەبەبىنە ارنالعان بىلتىرعى جىلعى «كۇيرەۋ» اتتى ماقالامىزدا («ەگەمەن قازاقستان».،  «كۇيرەۋ»، 25.11.15 ج.) سوعىس شىعىندارى، جاپپاي قارۋلانۋ، سونىڭ ىشىندە اسا قىمباتقا تۇسكەن يادرولىق قارۋلاردى جانە ولاردى وربيتاعا شىعارىپ، ورتا (1000-5000 شاقىرىم), قۇرىلىق ارالىق قاشىقتىقتارعا جەتكىزەتىن زىمىرانداردى شىعارۋ اقىرىندا بيۋدجەتتى ويسىراتىپ، ءىجو ءوسىمىن تەجەۋ عانا ەمەس، تومەن قۇلدىراتا باستاعانىن دەرەكتەرمەن كورسەتكەن ەدىك. سونىمەن قاتار اۋعانستانداعى سوعىستىڭ شىعىندارى ولشەۋسىز زور بولعانىن جانە كوپتەگەن ماماندار ءدال وسىنى كسرو-نى ەكونوميكالىق تۇرعىدان داعدارىسقا تىرەپ، اقىرى جەر بەتىنەن جويىلۋىنا الىپ كەلگەنىن دالەلدەۋگە تىرىسقانى تۋرالى دا جازعانبىز. الايدا كسرو-نىڭ برەجنەۆ باسقارعان 1960 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان 1990-شى جىلداردىڭ باسىنا دەيىن جۇرگىزگەن سوعىستارى جالعىز بۇل ەمەس ەدى. ەلدى ولشەۋسىز شىعىندارعا باتىرا وتىرىپ، كەڭەس باسشىلارى دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىق الدىندا كسرو-نى دەموكراتيالىق بيلىگى جوق، ويلارىنا نە كەلسە سونى ىستەيتىن كوممۋنيستەردىڭ ازعانتاي توبى (پوليتبيۋرو) باسىپ العان سوعىسقۇمار، اگرەسسور مەملەكەت رەتىندە تانىتا ءتۇستى. ونىڭ وسىنداي قالپىن بارلىق الەم اپات كەلە جاتىر دەگەن ماعىنادا ۇعىلاتىن «ورىستار كەلە جاتىر» (رۋسسكيە يدۋت) دەگەن قۇبىجىق سوزدەرگە اينالدىرعان ەدى. ەندى سول سوعىستارعا توقتالىپ وتەيىك.

بەيبىت زامانداعى سوعىستار

برەجنەۆ زامانىنداعى العاشقى سوعىس 1968 جىلى بولدى. سول جىلدىڭ باسىندا چەحوسلوۆاكيا كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ الەكساندر دۋبچەك سايلانعان. ول  سالعاننان ليبەرالدىق رەفورمالاردى قولعا الىپ، كازارمالىق سوتسياليزم كەلمەسكە كەتىرگەن ءسوز بوستاندىعى، ادامنىڭ قۇقى مەن ەركىندىگى، حالىقتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ەركىن ارالاسۋى سياقتى ماسەلەلەردى شەشۋدى بىردەن قولعا الدى. ونىڭ «ادامگەرشىلىككە بەت بۇرعان سوتسياليزم» ورناتامىز دەگەن ۇرانىن حالىق قان كوتەرىپ اكەتتى. بىراق بۇل شەشىمدەر ءوزى دە كازارمالىق سوتسياليزمدە ءومىر ءسۇرىپ، ەلدەگى بيلىكتى كۇشپەن جۇرگىزىپ تۇرعان، ءسوز بوستاندىعى، حالىقتىڭ قۇقى مەن ەركى دەگەندى اۋىزبەن عانا ايتاتىن كسرو-عا ۇنامادى. ەركىن سايلاۋ بولسا چەحوسلوۆاكياداعى بيلىك باسىنا ءسوتسياليزمدى قولدامايتىن، دەموكراتيالىق باعىتتاعى ادامدار كەلەتىنىنەن جانە ولار ەلدە اشىق جۇيە ورناتاتىنىنان، ءسويتىپ بۇل ەل وزىنە تاۋەلدى بولۋدان قالاتىنىنان ۇرىككەن كسرو باسشىلارى دۋبچەكتىڭ رەفورمالارىنا بىردەن قارسى شىقتى. الايدا حالىق قولداپ تۇرعان باسشىنى ورنىنان تايدىرۋ وڭاي ەمەس ەدى، سوندىقتان قارا كۇشتى قولدانۋعا تۋرا كەلدى.  

         سوتسياليزممەن بۇركەنگەن ۇلىورىستىق شوۆينيستىك ساياسات كەڭەس قارۋىنىڭ جەتكەن جەرىنە تۇگەل جايىلعان. سونىڭ ءبىرى رەتىندە سلوۆاكياداعى گرەك-كاتوليك شىركەۋىن كۇشپەن جابۋدى ايتۋعا بولادى. 1950 جىلى كسرو-نىڭ تالابىمەن ول جابىلىپ، پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنە اينالدىرىلعان. ا.دۋبچەك 1968 جىلدىڭ 13 ماۋسىمىندا سونى قايتادان اشتىرىپ، كاتوليكتەردىڭ العىسىنا بولەندى. بۇل ليبەرالدىق دەموكراتيانىڭ العاشقى، ناقتى قادامدارىنىڭ ءبىرى ەدى. جاڭا باسشىلىق باستاعان ليبەرالدىق وزگەرىستەرگە ۇلتتىق وزىق ويلى ادامدارى دا ءۇن قوسىپ، كومپارتيانىڭ وسى كۇنگە دەيىنگى ىستەرىن سىناپ، باق بەتتەرىندە پىكىر الۋاندىعىن تالاپ ەتكەن ۇندەۋلەر قاپتاپ كەتتى. جازۋشى ليۋدۆيك ۆاتسۋليكتىڭ مانيفەسى دە سونىڭ ءبىرى. وعان جۇزدەگەن بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى، اتاقتى ادامدار قول قويدى. ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋعا شاقىرعان بۇل قۇجاتتىڭ يدەياسى كسرو باسشىلارىنىڭ شامىنا اسىرەسە قاتتى ءتيدى...

          اقىرى، ساياسي بيۋرونىڭ شەشىمىمەن شاپ-شاعىن چەحوسلوۆاكياعا كسرو اسكەرلەرى ءتورت جاقتان 300 مىڭ قولمەن 1968 جىلدىڭ 20-21 تامىزىندا باسىپ كىردى. (تاعى ءبىر قاندى قىرعان بولا جازداعان 1991 جىلعى ماسكەۋدەگى تجمك كۇندەرىنە ءدال كەلگەنى كورىنىپ تۇر). سونىڭ ىشىندە «ۆارشاۆا كەلىسىمشارتى» بويىنشا پولشادا، گدر-دە، ۆەنگريادا تۇرعان اسكەرلەرمەن قاتار مۇزداي قارۋلانعان باسقىنشى ديۆيزيالار كسرو-نىڭ ءوز اۋماعىنان جەتكىزىلدى. ا.دۋبچەك باستاعان چەحوسلوۆاكيا كومپارتياسى وك ساياسي بيۋروسىنىڭ 11 مۇشەسىنىڭ جەتەۋى بۇل اكتسيانى «باسىپ الۋ» دەپ ايىپتايتىن ۇندەۋ قابىلدادى. الايدا، ەل اسكەرلەرى باس قولباسشى ليۋدۆيك سۆوبودانىڭ بۇيرىعىمەن باسقىنشىلارعا قارسى وق اتقان جوق. شەكارانى بۇزىپ كىرگەن 24 ديۆيزيا چەحوسلوۆاكيانىڭ بارلىق ستراتەگيالىق عيماراتتارىن باسىپ الدى. ەلدىڭ باسشىلارى تەگىس تۇتقىندالىپ، ۇشاقپەن ماسكەۋگە جەتكىزىلدى.

         باسقىنشىلىق تۋرالى حابار العان حالىق ميتينگىلەرگە شىعىپ، وككۋپانتتارعا قارسى جيىندار وتكىزىپ، بارريكادالار تۇرعىزىپ، تانكىلەرگە جارىلعىش زاتتار لاقتىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە كەڭەستىك 11 اسكەري قازا بولىپ، 87 جارالاندى. چەحوسلوۆاك جاعىنان 108 ادام ءولتىرىلىپ، 500-دەن ارتىعى ءتۇرلى جاراقاتتار الدى. ماسكەۋدە ا.دۋبچەكتى بيلىكتەن باس تارتۋعا كۇشپەن كوندىرىپ، ورنىنا گۋستاۆ گۋساكتى وتىرعىزىپ، چەحوسلوۆاك لاڭى اياقتالدى...

           بۇكىل الەمنىڭ ازات جۇرتشىلىعى بۇل ءىستى ايىپتاپ، قارسىلىق اكتسيالارىن، ميتينگىلەرىن جاساپ، پەتيتسيالار مەن مانيفەستەر قابىلدادى. سوتسياليستىك قىتايدىڭ ءوزى كسرو-نى «سوتسياليستىك يمپەرياليزم» جولىنا ءتۇستى دەپ ايىپتادى. كسرو اۋماعىندا رەسەي، ۋكراينا، بالتىق بويى رەسپۋبليكالارى، ازەربايجان، گرۋزيا جانە ت.ب. قاتار كەيبىر قازاقستاندىقتار دا بۇل ءىستى ايىپتاعان. كسرو-عا، سونىڭ ىشىندە ورىستارعا دەگەن جەككورۋشىلىكتىڭ شەكتەن شىققانى سونداي – كەلەسى، 1969 جىلى حوككەيدەن ستوكگولمدە بولعان الەم چەمپيوناتىندا چەحوسلوۆاكتار كسرو-مەن ەكى رەت كەزدەسكەندە دە ونى قاقىراتىپ جەڭگەن ەدى. بارلىق ستاديون چەحوسلوۆاكتاردى عانا قولداپ، گۇرىلدەپ تۇردى.  بۇل - الەم قاۋىمداستىعىنىڭ ايىزىن قاندىرعان حالىق كەگىنىڭ ءبىر كورىنىسى سەكىلدى وقيعا بولدى...

                                             يدەولوگيا قۇرباندارى

         توقىراۋ زامانىنداعى ەكىنشى سوعىس ۆەتنام قىرعىنى بولدى. 1965 جىلدان باستالعان بۇل سوعىس سول كەزدەگى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ا.كوسىگيننىڭ ەسەبى بويىنشا كۇنىنە 1,5 ملن. سومعا ءتۇسىپ تۇرعان. ول كەزدەگى سومنىڭ باعامى دوللاردان دا سالماقتىراق ەكەنىن ەسكەرسەك بۇل ۇلكەن شىعىن. ارينە، بۇل سوعىستى اقتايتىندار كوپ. سونداعى ايتاتىن سەبەپتەرى: قارۋ-جاراعى بارىنشا جەتىلدىرىلگەن اقش-تىڭ ۆەتنامدى جاۋلاپ الۋىنا جول بەرىلگەنىن ايتادى. ءىس جۇزىندە اقش فرانتسيانىڭ وتارى بولۋدان ازاتتىق العان ەلدە دەموكراتيالىق وزگەرىستەر بولعانىن قالادى، ال كسرو-نىڭ كومەگىن العان كوممۋنيستەر وندا كازارمالىق سوتسياليزم جۇيەسىن ورناتقىسى كەلدى. ءسويتىپ، الەمدىك ەكى جۇيە بەيبىت حالىقتاردى قاندى قىرعىنعا سالدى. كوممۋنيستىك جولدى ۇستانامىز دەگەن سولتۇستىك ۆەتنامعا كسرو-دان 18 بريگادادان تۇراتىن ەكى زەنيتتى-زىمىران كورپۋسى ەنگىزىلدى. سوعىس جىلدارىندا جەكە قۇرام ءۇش رەت اۋىستىرىلىپ، ۇزىن سانى 30 مىڭنان ارتىق كەڭەس اسكەرى مايدانعا كىردى. 1965 جىلدان 1973 جىلعا دەيىن كەڭ اۋقىمدا جۇرگىزىلگەن وسى سوعىستا سولتۇستىك ۆەتنام 1 ملن.، وڭتۇستىك ۆەتنام 250 مىڭ ادامىنان ايرىلدى. سوعىستىڭ نەگىزگى رەجيسسەرلەرى قاتارىندا بولعان اقش 58 مىڭ، كسرو 16, قىتاي 1 مىڭنان ارتىق ادامىن جوعالتتى.

          سول جىلدارى كولونيالدى تاۋەلدىلىكتەن ەندى عانا قۇتىلعان ەلدىڭ باسىنا كەلگەن ادام، كوپ بىلمەسە دە ماركستىك يدەولوگيانى جاقتاپ سويلەسە بولدى، ناق وسىنداي ادىسپەن وعان كسرو تاراپىنان اعىل-تەگىل كومەك بەرىلدى. سونىڭ ىشىندە اسكەري تەحنيكالار مەن قارۋ-جاراقتار مۇلدە تەگىن، ال قارجىلىق كومەكتەر ءتيىمسىز وسىممەن ۇزاق جىلدارعا بەرىلدى. ەشقاشان قايتارىلمايتىن سول قارىزداردىڭ ەسەبىنە كەڭەستىك اسكەري-بازالار سالىنىپ، اقش-پەن اراداعى كيكىلجىڭدەر كۇردەلەنە ءتۇستى. وسى جولمەن بارلىق افريكا ەلدەرىنىڭ جارتىسىنان ارتىعىنا كەڭەستىك اسكەري تەحنيكالار مەن قارۋ-جاراقتار جەتكىزىلدى.  سونىڭ ىشىندە 1986 جىل مەن 1991 جىلدار اراسىندا ء«ۇشىنشى الەم» ەلدەرىنە 6 مىڭ تانك، 10 مىڭ ءارتۇرلى بروندى ماشينالار، 9500 زەڭبىرەك پەن جاپپاي اتاتىن رەاكتيۆتى جۇيەلەر، 2500 اسكەري ۇشاق، 1600 تىكۇشاق، 50-دەن اسا ءىرى جانە 185 ورتا دارەجەدەگى كەمەلەر جەتكىزىلگەن.

           وسىنشا قارۋ-جاراق پەن اسكەري تەحنيكا جەتكىزىلگەن سوڭ ونى قولدانا الاتىن ادامداردى دا دايىنداۋ كەرەك قوي.  سوندىقتان مىڭداعان كەڭەستىك نۇسقاۋشىلار مەن اۋدارماشىلار افريكانىڭ ازاتتىق العان ەلدەرىنە قاپتاپ كەتتى. 1960 جىلداردىڭ باسىندا اشىلىپ، كونگونىڭ العاشقى پرەمەر-ءمينيسترى پاتريس لۋمۋمبانىڭ اتىن العان ماسكەۋدىڭ حالىقتار دوستىعى ۋنيۆەرسيتەتى ناق وسى، ازيا مەن افريكانىڭ ەلدەرىنە ماماندار دايىنداۋ ءۇشىن اشىلعان ەدى. وندا عىلىمي باعىتتارى ۇيلەسپەيتىن ينجەنەر، مۇعالىم، زاڭگەر، دارىگەر، ەكونوميست، اۋىلشارۋاشىلىعى ماماندارىنىڭ قاتار دايىندالۋىنىڭ سىرى سوندا. ال پ.لۋمۋمبا ولتىرىلگەندە وعان كسرو-نىڭ 40 شاقتى قالالارى مەن كەنتتەرىندە كوشە اتاۋلارى بەرىلدى. سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ الماتى،  شىمكەنت، وسكەمەن، تاراز قالالارى دا بار. نە دەگەن شەكسىز «قۇرمەت» دەسەڭىزشى؟ داراقىلىقتىڭ ءبىر كورىنىسى وسى.

           جالپى العاندا برەجنەۆ جىلدارىندا افريكانىڭ الجير، انگولا، ليۆيا، مىسىر، مالي، گۆينەيا، گۆينەيا-بيسساۋ، بەنين، نيگەريا، سەيشەل ارالدارى، سومالي، ەفيوپيا، موزامبيك جانە ت.ب. ەلدەرىندە كەڭەستىك ماماندار جىلداپ جاتىپ جۇمىس ىستەگەن. وسىنىڭ ۇستىنە ولاردىڭ مىڭداعان ادامدارى كەڭەستىك مەكتەپتەر مەن جوو-لارىنان وتكىزىلدى. كەڭەستىك يدەولوگيا شەتەلدىكتەرگە قۇرمەت كورسەتۋدى مەملەكەتتىك رەسمي ساياساتتىڭ دەڭگەيىنە دەيىن كوتەردى. ولارعا تەك جاقسىلارىمىزدى كورسەتىپ، جاماندى جاسىرۋ دا بارلىق دەڭگەيدەگى قىزمەتكەرلەردىڭ مىندەتى بولدى. مۇندايلاردى كورىپ جۇرەتىن حالىق ولاردىڭ ءىسىن انەكدوتتارعا اينالدىرىپ، مىسقىلمەن كۇلىپ جۇرەتىن. سوندايدىڭ ءبىرىن عانا ەسكە سالا كەتەيىك. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى شەتەلدىك دەلەگاتسياعا كولحوز بازارىن كورسەتىپ، جەتىستىكتەردى وڭدى-سولدى ماقتاپ جۇرەدى. ءبىر كەزدە شەتەلدىكتەر سيىر ساتىپ تۇرعان ءبىر ادامنىڭ جانىنا كەلىپ، ونى قانشاعا ساتاتىنىن سۇرايدى. حاتشى قوناقتاردىڭ كوزىن الا بەرىپ مۇجىققا «ارزاندات، ارزاندات» دەيدى ىسىلداپ. ۇعا قويعان مۇجىق ء«ۇش سوم» دەپ تاق ەتە قالادى. شەتەلدىكتەر تاڭىرقاپ، ريزا بولادى. بىراق مىنا باعانى ەستىگەن ءوتىپ بارا جاتقان بىرەۋ ماعان ساتشى دەپ جابىسا كەتەدى. حاتشى وعان جۇدىرىعىن كورسەتىپ، كوزىن الايتادى. اناۋ دا جاعدايدى تۇسىنە قويىپ، جوق مەن سيىر المايمىن، ودان دا تاعى ءبىر سوم قوسىپ تاۋىق الايىن دەپ بۇرىلىپ كەتىپتى. 

حالىق مۇنداي انەكدوتتىڭ نەشە اتاسىن ايتىپ، وكىمەتتىڭ جاساندى قىلىقتارىن ايىزى قانا ءاجۋالايتىن. سوندىقتان شىنايى ءومىر ءبىر باسقا دا، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ جاۋىنگەرلەرى تاراتاتىن ءومىر سالتى ەكىنشى ءتۇرلى بولاتىن. ارينە، مۇندايعا كەڭەستىك كەزەڭدى كورمەگەن جاستار كۇلمەۋى دە مۇمكىن، ولاردىڭ انەكدوتى قازىر باسقا...

(جالعاسى بار)

جاقسىباي سامرات

Abai.kz