تاريحات جولىن ۇستانىپ، سوپىلىق ءىلىمدى مەڭگەرگەن ۇلى اتالارىمىزدىڭ بىزدەرگە اماناتتاپ كەتكەن يسلام ءدىنى  ء«داستۇرلى ءدىن» دەپ اتالادى. "Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنان "جالعان سوپىلار دا "قاعبامىزدى وزگەرتەمىز" دەۋى ابدەن مۇمكىن" دەگەن ماقالانى وقىپ، ء«داستۇرلى ءدىنىمىزدى» ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەگەن ادام رەتىندە ءوزىمنىڭ كوز جەتكىزگەن دۇنيەلەرىمدى سىزدەرمەن بولىسكەندى ءجون كوردىم.

نەگىزگى ۇلى دىندەردىڭ ءبارى قازىرگى قازاقتىڭ اتا-بابالارىنىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلگەن، ەڭ العاشقى اللانىڭ حاقتىعىن تانىپ، ءدىن دەگەن ۇعىمدى دۇنيەگە اكەلگەندەر سولار.  وزگە ەلدەردىڭ دىنىنە ء«داستۇر» دەگەن ءسوزدىڭ قوسىلمايتىنى وسىدان.

اتالارىمىزدان اماناتقا قالعان مۇسىلماندىقتىڭ بەس پارىزىن ساقتاي وتىرا، اتا-بابالارىمىز ۇستانعان تاريحات جولىمەن ءجۇرۋ، سونى ۇستانۋ، وزگە دىنگە وتپەۋ، جات اعىمعا ەرمەۋ، اتا-بابالارىمىزدىڭ ءولى دە ارۋاعىن، ءتىرى دە ءوزىن سىيلاۋ، اۋليەلەردى قۇرمەتتەۋ، ۇرپاق قامىن ويلاپ، ارتىڭا ۇرپاق قالدىرىپ، ونى مۇسىلماندىققا تاربيەلەۋ، ۇلتتىق مادەنيەت پەن تاريحتى دارىپتەۋ، ءتىلىڭدى جوعالتپاۋ، ۇرپاققا ۇلگى بولۋ، اتامەكەندى ءسۇيىپ، تۋعان جەرىڭدى كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋ. اتا-بابالارىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىمەن ۇندەسىپ، قابىسىپ كەتكەن يسلام ءدىنى، ياعني ءداستۇرلى ءدىنىمىز قازاق مادەنيەتىنىڭ التىن دىڭگەگى بولىپ تابىلادى. اتالارىمىزدىڭ ء«دىن دىڭگەگىڭ» دەيتىنى وسىدان.     

تاريح تاعلىمى: دىڭگەگى ءالسىز زاتتىڭ دا، دىڭگەگى ء(دىنى) ءالسىز ەلدىڭ دە ءومىر جاسى ۇزاققا بارمايدى.

 تۇسىنىكتەمە: «تاريحات» دەپ اتى ايتىپ تۇرعانداي، بۇل جول اتا-بابالارىمىزدىڭ وتكەن تاريحىن  زەرتتەيدى. بۇل ءىلىم: سوپىلىق ءىلىم، حال ءىلىمى، ار ءىلىمى، حاق ءىلىمى دەپ تە اتالا بەرەدى. بۇل بۇكىل جەر بەتىندەگى ادامنىڭ جان دۇنيەسىن زەرتتەيتىن جالعىز ءىلىم. جەر بەتىندە بۇعان تەڭ كەلەتىن ءىلىم جوق. سەبەبى، وزگە دىندەردىڭ ءبارى ادامزاتقا  كىتاپ ارقىلى جەتسە، بۇل ءىلىم ادامدارعا جان-جۇرەگىڭ ارقىلى جەتەدى.

قازاق دالاسىنىڭ، ياعني التىن وردانىڭ يسلامدانۋى ءحىۇ عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا توقتىدان كەيىن تاققا وتىرعان توعلىق تەمىردىڭ وزبەك حان (1312-1342) مەن ونىڭ ۇلى جانىبەك حان (1342-1357) تۇسىندا تولىق اياقتالدى.

قازاق حالقى يماندىلىقتى اسا قادىرلەيدى. يمانسىز ادام بارىپ تۇرعان ەسەر، جاۋىز، قايىرىمسىز، كورسوقىر، قاسيەتسىز، ياعني ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي ادام سانالادى. ونداي جانداردان ەسىن بىلگەندەر كوش جەر قاشىق جۇرگەندى ءتاۋىر كورەدى. ءتىپتى و دۇنيەگە اتتاناردا دا ادامعا: «يمانىڭ جولداسىڭ بولسىن» دەگەن تىلەك ايتىلادى. قازاقتا ادامعا بەرىلەتىن ەڭ جوعارعى باعا ء«يمانجۇزدى» دەگەن اسا قاستەرلى ءبىر اۋىز ءسوز بار. وسى ءبىر اۋىز سوزگە ءبارى سىيىپ كەتكەن.

يسلام ءدىنى بۇكىل جەر بەتىندەگى ەڭ جاس ءدىن. سولاي بولسا دا وسى يسلامدى مويىنداۋشىلار بۇگىنگى تاڭدا سانى جاعىنان ەكىنشى ورىنعا شىعىپ وتىر. ءالى دە كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ كەلەدى. بىلاي قاراساڭ، وزگە دىندەگى ميسسيونەرلەر سياقتى، مۇسىلمان ءدىندارلارى يسلامدى ۋاعىزداپ، ءارتۇرلى جولدارمەن (ىشتەرىندە الداپ-ارباۋ، اقشامەن قىزىقتىرۋ، قورقىتىپ-ۇركىتۋ، ت.ب.) قاتارىنا تارتىپ تا جاتقان جوق. ءتىپتى بىلە بىلسەڭىز، مۇسىلماندا وندايدى ۇلكەن كۇناعا سانايدى. بىردە-ءبىر تازا مۇسىلمان ءدىندارلارى وزگە دىندەگىلەردى مۇسىلمان بولۋعا ۋاعىزدامايدى.

نەگە بۇلاي؟ بار ماسەلە اللانىڭ حاقتىعىندا جانە ونىڭ ەلشىسى مۇحاممەد پايعامبار ارقىلى قۇراننىڭ بىزگە جەتۋىندە.

«قۇران» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى «وقۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. اللا تاعالادان مۇحاممەد ارقىلى ءبىرىنشى تۇسكەن الاق سۇرەسىنىڭ ءوزى «وقى» دەگەن سوزدەن باستالادى:

«جاراتقان يەنىڭ اتىمەن وقى! ادامدى ول ۇيىعان قاننان جاراتتى. وقى! سەنىڭ ءتاڭىرىڭ – ەڭ جومارت! ول قالاممەن جازۋ ۇيرەتتى. ادامدارعا بىلمەگەنىن ءبىلدىردى» (قۇران كارىم، الاق سۇرەسى. 1-5 اياتتار).

اللا تاعالا ادامزاتتى ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ قوجاسى، يەسى ەتىپ جاراتا وتىرىپ، بۇلاردى يگەرۋگە شاقىرادى. قۇران كارىمدە كورسەتىلگەن تابيعي قۇبىلىستار، ءارتۇرلى اعىمداعى ىلىمدەر، كوزقاراستار، ويلار ادامداردىڭ عىلىمدى يگەرۋىنىڭ ناتيجەسىندە حيميا، فيزيكا، ماتەماتيكا، استرونوميا، بيولوگيا، تاعى سول سياقتى عىلىم سالالارى بولىپ بولىنگەن. يسلام ءدىنىنىڭ ءبىر عانا ورتا ازيا مەن قازاقستاندا ورنىعۋى وسى ولكەلەردەن دۇنيەجۇزىنە تانىمال ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، قوجا احمەت ياسساۋي، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، قادىرعالي جالايري، ءابۋالي يبن سينا (اۆيتسەننا), ءال-بيرۋني، فەرداۋسي، نيزامي، ءجۇسىپ بالاساعۇني، ت.ب. كوپتەگەن عۇلاما-عالىمداردىڭ شىعۋىنا جول اشتى.

بۇكىل الەمدە وزگە دىندەگى سان مىڭداعان عۇلاما-عالىمدار مەن وقىمىستىلار، ادەبيەت پەن ونەر قايراتكەرلەرى يسلام دىنىنە بەرىلىپ، قۇران-كارىمدى وقىپ، ونىڭ تاڭعاجايىپ عيبراتىنا تاڭ قالىپ، سونىڭ نەگىزىندە شىعارمالار جازدى. قۇران كارىمنىڭ ءبىر اياتىندا «ادامدارعا بايان ەتكەن بۇل مىسالداردى عالىمدار عانا تۇسىنە الادى» دەلىنسە، تاعى بىرىندە «پەندەلەردىڭ ىشىندە اللادان شىن مانىندە عالىمدار عانا قورقادى» دەلىنگەن. (ق.ك. ء«ال-انكابۋت سۇرەسى، 43, 28 اياتتار). ءومىردىڭ قىر-سىرىن تۇسىنەتىن جەتكىلىكتى ءبىلىمى بار قۇراندى وقىعان كەز-كەلگەن ادام يسلام ءدىنىن قابىلدايدى، دەپ جازدى فرانتسۋز اكادەميگى موريس بۋكاس. ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى لەۆ تولستوي دا قارتايعان شاعىندا «كەز كەلگەن سانالى ادامنىڭ سوڭعى تابان تىرەيتىن جەرى - يسلام» دەپ وي قورىتىپ،  يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن كوبىمىزدىڭ بىلە بەرمەيتىنىمىز انىق. لەۆ تولستوي الەمدىك بەس ۇلى ءدىندى ءومىر بويى زەرتتەپ وتكەن عۇلاما-عالىم ادام. ول جايلى يمام ۆالەريا پوروحوۆا بىلاي دەپ جازادى. «لەۆ تولستوي «مەنى ءدىن مۇسىلمان ساناڭىزدار» دەگەن ءسوزىن قۇراندى وقىعاننان كەيىن ايتقان. ۇلى جازۋشىنىڭ مۇسىلماندىق عۇرىپپەن جەرلەگەنىن بىلەسىز عوي؟ (پاۆەل باسينسكيدىڭ جاقىندا جارىق كورگەن «لەۆ تولستوي: بەگستۆو يز رايا» كىتابىندا جازۋشىنىڭ جەر قوينىنا تاپسىرىلعان شاعىن سۋرەتتەگەن تۇستا «تەلو ل.ن. پولوجيلي ۆ دۋبوۆىي گروب، بەز كرەستا نا كرىشكە»، «تولستوگو حورونيلي، كاك  ون ي زاۆەششال، «بەز تسەركوۆنوگو پەنيا، بەز لادانا»، «بەز تورجەستۆەننىح رەچەي» دەگەن سويلەمدەر بار. بۇل قالامگەردىڭ حريستيان دىنىنە ساي جەرلەنبەگەنىن كورسەتەدى. قازىر بۇكىل الەمدە يسلامنىڭ وتە قۋاتتى ەكسپانسياسى بوي كورسەتىپ وتىر. ءيا، ينتەللەكتۋالدىق ەكسپانسياسى. ادامدار يمانسىزدىقتان، اقشانىڭ سوڭىنا تۇسۋدەن، ۇدايى كوڭىل كوتەرۋدەن شارشاپ ءبىتتى. ادامدار پاراساتتىلىقتى، تازالىقتى ىزدەيدى. ال ونىڭ ءبارى يسلامدا تۇنىپ تۇر. يسلامدا جاراتقان يە  مەن ادامنىڭ اراسىندا ءبىتىستىرۋشى، كەلىستىرۋشى، شىن مانىندە دەلدال تۇلعا جوق. مۇندا وزگە دىندەگىدەي جاسارىڭدى جاساپ الىپ، جەكسەنبى كۇنى كۇناڭدى شىركەۋدەگى ءدىنداردىڭ كەشىرىمىمەن جۋىپ-شايىپ كەتە المايسىڭ. يسلامدا ءار كۇنا ءۇشىن جاۋاپ بەرىلەدى. ول ءۇشىن تاۋباعا كەلۋ ازدىق ەتەدى، جاساعان جاماندىعىڭنىڭ ورنىن جاقسىلىق جاساۋمەن عانا تولتىرا الاسىڭ» («ەگەمەندى قازاقستان» گازەتى. 24 قاراشا 2010 جىل). تەرە بەرسەك مۇنداي مىسالدار شاش ەتەكتەن.

ول ول ما؟ الەمگە ايگىلى اعىلشىن عالىمى، ءدىن زەرتتەۋشى ريچارد بەلل بىلاي دەپ جازدى: «ەۋروپا ۇلكەن قۇلدىراۋ جولىندا تۇر. سالتاناتتى سارايلاردىڭ ساياسىندا جان كۇيزەلىسى، اقىلدان اداسۋ، وزىنە قول سالۋ، ۇياتسىزدىق، ناشاقورلىق، ماسكۇنەمدىك، ايەل زورلاۋ، قاراقشىلىق، ءار ءتۇرلى جىنىس اۋرۋلارى اقىلعا سىيماستاي وتە كوپ مولشەردە قوزىپ جاتىر. ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن سەنىمى جوعالدى. ءولىم ۇرەيى بارلىعىنىڭ جۇرەگىن تولىقتاي جاۋلاپ العان. وتباسىنىڭ بىرلىگى بۇزىلىپ، مۇشەلەرىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلگەن. مەملەكەت باسشىلارى بۇل جاعدايدان شىعۋدىڭ جولدارىن تابا الماي دال بولۋدا. زيالى قاۋىم رۋحاني جۇتاڭدىقتان ارەكەتسىز. ەۋروپانىڭ الدىندا جالعىز جول تۇر. قۇتىلۋدىڭ جالعىز جولى – يسلام جولى. باسقا تاڭداۋ جوق؟»

«سونىمەن ءبىز يسلامدا قالۋعا ءتيىسپىز... مەن بۇعان باسقا ەشتەڭە قوسا المايمىن» (يوگانن گەتە).

مەنىڭشە بۇعان ەشتەڭەنى الىپ-قوسىپ، تۇسىنىك بەرۋدىڭ قاجەتى بولماسا كەرەك. ءبىزدىڭ كوپتەگەن جاستارىمىز ەلىكتەپ جۇرگەن اقش، باتىس مادەنيەتىنە سول ەلدىڭ اتاقتى عالىمىنىڭ اۋزىمەن وتە ساليقالى دا، ءادىل باعاسى بەرىلگەن. ال ءبىز قولدا بار التىنىمىزدى باعالاي الماي، وزگەنىڭ توت باسقان تەمىرىنە قىزىعىپ ءجۇرمىز.

سول سياقتى قۇران تۋرالى كەيبىر قازاقستاندىق اتەيستەردىڭ ىشىندە ونى ءتىلى جۇتاڭ جانە قيسىنسىز قۇراستىرىلعان دەپ، قاسيەتتى كىتاپتىڭ ىشىندەگى جايلاردىڭ تەرەڭ مازمۇنىن تالداپ وقىماي-اق تەرىس باعا بەرەتىندەرى كەزدەسىپ ءجۇر. مىسالى، ح.ز.اقنازاروۆ: «قۇران ءتىل بايلىعى وتە كەدەي، ەرتەدەگى اراب تايپاسى – كۋفا تىلىندە، تۇسىنىكسىز قارا سوزبەن جازىلعان» دەگەن پىكىر ايتتى. (يسلام ءدىنى جانە ءومىر شىندىعى. – الماتى، 1977ج.، 18 بەت). تاعى ءبىر عالىم-اتەيست: «قۇران - ءار تۇستا جازىلعان، ءتۇرلى اۆتورلاردىڭ ءدىني كوزقاراستارىنىڭ جيىنتىعى. ونىڭ مازمۇنىنىڭ شىم-شىتىرىق، ءبىر-بىرىمەن بايلانىسسىز بولۋىنىڭ سەبەبى دە مىنە وسىندا. قۇراندا ايتىلاتىن ۋاعىزداردا رەتتىلىك، قيسىندى بايلانىس جوق، بىلايشا ايتقاندا، ءدىني جورامالدار قالاي بولسا سولاي، قۇراستىرىلا سالعان» دەپ جازادى ا.سۇراپبەرگەنوۆ. (يسلام ءدىنىنىڭ رەداكتسيالىق ءمانى، الماتى، 1979ج.، 20 بەت).

وسىلايشا جەر بەتىندەگى ادامزات بالاسىنا تۇسكەن قاسيەتتى قۇراندى جوققا شىعارۋشىلار ونىڭ اللا تاراپىنان كەلگەن، قۇدايدىڭ ءسوزى ەكەنىن جوققا شىعارىپ، «قۇراندى الدەبىر ادام قولىمەن جازدى» دەگەن پىكىرلەر ايتىپ ءجۇر. ال، شىندىعىندا، قۇراندى قولعا الىپ، زەر سالىپ وقىعان ادام، ونىڭ شىن قۇداي ءسوزى ەكەنىن باعامدارى حاق. وسى قۇراننىڭ تاعى ءبىر كەرەمەتىن عالىمدار انىقتاپ وتىر. عالىمدار قۇراننىڭ سىرىن ءبىلۋ ماقساتىمەن ونىڭ اياتتارى مەن سۇرەلەرىن قاز-قاتارىنان ءتىزىپ، ولاردىڭ ۇشتاساتىن جەرلەرىن قوسىپ، قانداي تاڭبا شىعاتىنىن بايقاپ كورمەك بولادى. ناتيجەسىندە ىراسىمەن دە ادام بالاسى تاڭدانارلىقتاي «اللاھ» دەگەن جازۋ شىققان. اقىلى شەكتەۋلى ادامنىڭ، بۇكىل قۇراندى وسىلاي قۇراستىرىپ جازىپ شىعۋى مۇمكىن بە؟! ەندەشە قۇراننىڭ اللا تاراپىنان كەلگەنى دە ەشقانداي داۋ تۋدىرماۋعا ءتيىس.

يسلام تاريحىندا يسلامتانۋشى عۇلامالار مۇحامەدتىڭ ميراسقورلارى رەتىندە كورسەتىلەدى. ول اقىرعى پايعامبار بولعاندىقتان، عالىمدار مۇحامەدتىڭ ءىسىن العا اپارۋشى بولىپ سانالادى. بۇگىنگى زاماننىڭ اعىمىمەن قاراعاندا ول ەكەۋىنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق جوق. عىلىمى دامىعان ەلدەردىڭ وركەنيەتكە جەتىپ جاتقاندىعىن الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى كوپتەگەن مەملەكەتتەرىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىنەن باعامداۋعا بولادى. يسلام عالىمدارى مۇسىلمانشىلىقتىڭ بەس پارىزىن وتەۋمەن عانا شەكتەلىپ قويماي، الەمدىك دەڭگەيدەگى الۋان ءتۇرلى عىلىمداردىڭ دامۋىنا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جول سالعاندىعىن تاريحي دەرەكتەر دالەلدەپ وتىر.

ءحىى عاسىرعا دەيىنگى شىعىس حالقىنىڭ عىلىمى كوپتەگەن باسقا شەتەلدەرگە ۇلگى-ونەگە بولارلىقتاي ساتىعا كوتەرىلدى. سول وسكەلەڭ ونەر – عىلىمنىڭ بيىك ءورىسىن، وتىرار قالاسىندا 870 جىلى دۇنيەگە كەلگەن، قازاق عۇلاماسى ءال-فارابي بابامىزدىڭ ەڭبەكتەرى الەمگە پاش ەتتى. ونىڭ «عىلىمدار ەنتسيكلوپەدياسى»، «عىلىمداردىڭ شىعۋى»، «ماسەلەلەردىڭ تۇپكى مازمۇنى»، «جۇلدىز بويىنشا بولجامدار»، «ۆاكۋدي تۋرالى تراكتات» اتتى ەڭبەكتەرىنىڭ جانە پلاتون، اريستوتەل، پتولەمەي، پورفيري شىعارمالارىنا جازعان تۇسىنىكتەرىنىڭ ماڭىزى ولشەۋسىز ەرەكشە بولدى. ءتىپتى ۇلى بابامىز اۋا قىسىمىن زەرتتەگەن يتاليالىق عۇلاما توريگەلليدەن بىرنەشە عاسىر بۇرىن اۋا قىسىمىن ولشەيتىن قۇرالدار جاساپ، عىلىمي تاجىريبەلەرىن جۇزەگە اسىرعان.

ءحىىى عسىردان باستاپ يسلام عالىمدارىنىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرى لاتىن تىلىنە اۋدارىلىپ، باتىس ەۋروپا ەلدەرىنە تارادى. بۇلاردىڭ ىشىندە ءال-ءفارابيدىڭ مۋزىكا، فيلوسوفيا، وپتيكا، گەومەتريا، استرونوميا، مەديتسينا سالالارىنا ارنالعان عىلىمي شىعارمالارى بولدى.

عىلىممەن اينالىسقان عالىمدار، وقىمىستىلار يسلامنان باسقا دىندەردە، اسىرەسە باتىس ەلدەرىندە كوپ قۋعىنعا ۇشىراعان، ءتىپتى ءولىم جازاسىنا دا كەسىلگەندەرى بولعان. مىسالى، جەردىڭ دوڭگەلەك ەكەنىن ايتقان يتاليا عالىمى، فيلوسوف دجوردونا برۋنو ءحVى عاسىردا شىركەۋ سوتىنىڭ ۇكىمىمەن «كۇناكار» دەپ جاريالانىپ، تىرىلەي وتقا ورتەلگەن.

1589 جىلى 25 جاسىندا پيزا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى اتاعىن العان ۇلى عۇلاما گاليلەو گاليلەي جەردىڭ اينالاتىنىن دالەلدەگەنى ءۇشىن شىركەۋ سوتىنا بەرىلگەن. وسى سوتتا ول جەردىڭ قوزعالمايتىنىن مويىندايمىن دەپ جازىلعان قاعازعا زورلىقپەن قول قويا تۇرىپ، «بىراق ول سوندا دا قوزعالۋدا» دەگەنى ءۇشىن ريمدەگى حريستيان سوتىنىڭ شەشىمىمەن ءۇش جىل زىندانعا قامالعان، قالعان ءومىرىن سوتتىڭ باقىلۋىندا وتكىزگەن. گاليلەي 1642 جىلى قايتىس بولعاندا، شىركەۋ ونى حريستيان مازارىنا جەرلەتپەي قويعان.

سول سياقتى يسپاندىق فيلوسوف ليپەل سەرۆەت قان اينالىسىن زەرتتەگەنى ءۇشىن ءحVىى عاسىردا تىرىدەي وتقا ورتەلدى، ال ورىس پاتشاسى يۆان گروزنىيدىڭ دارىگەرى ادامنىڭ مۇشە قۇرىلىستارىن زەرتتەۋ ماقساتىندا ولىكتى سويعانى ءۇشىن دارعا اسىلدى.

يسلام ءدىنى مەن دۇنيەتانۋ عىلىمى مىڭ جارىم جىل بويى ءبىر-بىرىمەن اجىراماي قاتار دامىپ، قاسيەتتى قۇران كارىم ءوزىنىڭ قۇپياسىمەن ءالى دە ادامزات بالاسىن تاڭداندىرۋمەن كەلەدى.

قازىرگى وركەنيەتتى ءداۋىردىڭ وزىندە دە قۇران كارىمدەگى كەيبىر اياتتاردىڭ عىلىمي سىرى تولىق اشىلماي جاتىر. مىسالى، اللا تاعالا ءبىر اياتتا: «ەي، ەكى توپ (ادامدار مەن جىندار توبى)! ەگەر سەندەر (اللانىڭ بۇيرىعىنان قاشىپ) اسپان مەن جەردىڭ شەكاراسىنان ءوتىپ كەتە الساڭدار، ءوتىپ بايقاڭدار. ول ءۇشىن توتەنشە قۋات كەرەك (ول قۋات سەندەرگە قايدان كەلسىن؟)» (راحمان سۇرەسى، 33 ايات) دەگەن ەكەن. ال وسى اياتتىڭ ءمانى بۇگىنگى زاماندا عانا انىقتالدى. وتكەن حح عاسىردا ءتۇرلى عىلىمدار بىرىگىپ، كۇش قۋاتتارىن ءبىر ورتالىققا باعىندىرىپ، عىلىمي ىزدەنىستەر جاساۋىنىڭ ارقاسىندا قۋات كوزى تابىلىپ، ادامزات عارىشقا ۇشۋعا مۇمكىندىك الدى. سونداي-اق جەتى قابات جەر استىنان پايدالى قازبالاردىڭ كەنى اشىلدى. ال، ەندى «جىندار توبىنا» كەلسەك، بۇل عالامدا ادامزات جالعىز ەمەس، بۇل دۇنيەدە بىزدەن دە باسقا «پاراللەلل» ءومىر بار دەگەنگە ساياتىن سياقتى. بۇعان كوز جەتكىزۋ ارينە كەلەشەكتىڭ ءىسى.

ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا اعىلشىن ەلىندە تاس كومىردىڭ ءيىسى جامان، ءارى ءتۇتىن شىعادى دەپ قولدانۋعا تىيىم سالىنعان. ءبىزدىڭ بابامىز ماحمۋد قاشقاري «ديۋانى لۇعات وت-تۇرىك» اتتى ەڭبەگىندە كومىر تۋرالى ماعلۇماتتارعا توقتالا كەلىپ، تۇرىك ەلدەرىندە كومىردىڭ ءجيى پايدالاناتىنىن ايتادى. ول جونىندە قۇراندا «بارلىعىن جاراتقان، ولاردى ادەمى مۇسىندەگەن، بارىنە پايدالى جول كورسەتكەن، كەڭ جايىلىمدار جاساعان، كەيىن قۋراتىپ، قوقىسقا اينالدىرعان ءتاڭىردىڭ ەسىمىن ارداق تۇت.» (اعلا سۇرەسى، 2-5 اياتتار). قۇران تافسيرلەرىندەگى تۇسىنىكتەمەلەردە اللا تاعالا جايىلىمداردا ءار ءتۇرلى شوپتەر، اعاشتار، وسىمدىكتەر ءوسىرىپ، سونان سوڭ بۇلاردى قاپ-قارا تىڭايتقىشتارعا كەيىن كومىرگە اينالدىرادى دەپ جازىلعان.

الەم عالىمدارى ادام بالاسىنىڭ توپىراقتان جاراتىلعانىن حح عاسىردىڭ باسىندا زەرتتەپ، ءبىلىپ، جاڭالىق اشتىق دەگەندە، ءۇ11 عاسىردا تۇسكەن قۇران كارىمدە ادامنىڭ دارۆين ايتپاقشى مايمىلدان ەمەس، توپىراقتان جاراتىلعانى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلىپ قويىلعان ەدى.

قۇراندا ادامزات بالاسىنىڭ جاراتىلىسىن  دالەلدەيتىن بىرنەشە سۇرەلەر بار. وسىلاردى وقىپ، ۇعىنعان ادامعا بۇل دەرەكتەرگە سەنبەۋى مۇمكىن ەمەس دەپ تۇجىرىمداۋعا بولادى. بۇل تۇجىرىمداردى سوڭعى عاسىردا عىلىمدا تولىقتاي مويىندادى. «ادامدى ءبىز توپىراقتىڭ ەڭ اسىلىنان جاراتتىق (12). ودان سوڭ ونى ۇرىقتىڭ تامشىسىنا اينالدىرىپ، وتە سەنىمدى ورىنعا (جاتىرعا) ورنالاستىردىق (13). ودان ءارى ۇرىقتى ۇيىعان قانعا اينالدىردىق. ۇيىعان قاندى ءبىر جاپىراق ەتكە اينالدىردىق. ءبىر جاپىراق ەتكە سۇيەك بىتىردىك، ودان سوڭ سۇيەككە ەت قوندىردىق، وعان (جان كىرگىزىپ) باسقاداي جاراتىلىسقا اينالدىردىق... اسا شەبەر جاراتقان يەم (حيكمەت تە، قۇدىرەت تە) بارىنشا ۇلى (14)» ء(مۇمينۋن سۇرەسى، 12-14 اياتتار). ەندى ءبىر مەزەت «زۋمار» سۇرەسىنىڭ 6 اياتىنا كوڭىل اۋدارايىق، وندا: «سەندەردى اللا اۋەلى ءبىر ادام ەتىپ جاراتتى، سونان سوڭ قاستارىڭا جۇپ جاراتتى. سەندەر ءۇشىن سەگىز جۇپ ەتىپ، حايۋانات بەردى. انا قۇرساعىندا سەندەردى ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە (تۇلعاعا) اۋىستىرىپ، سونىڭ ءبارىن ءۇش قاراڭعىلىق (قۇرساق، جاتىر، قاعاناق) ىشىندە جەتىلدىردى. سەندەردىڭ تاڭىرلەرىڭ، انە، سول اللا. پاتشالىق (تەك) سوعان لايىق، ودان باسقا ەشقانداي ءتاڭىر جوق. ەندەشە، نەگە تەرىس باعاسىڭدار؟» دەگەن اللا تاعالانىڭ حاق ءسوزى بار.

ء بىر امەريكالىق نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتىنىڭ: «ەگەر مەن قۇراندى وسىدان 20 جىل بۇرىن وقىعانىمدا نوبەل سىيلىعىن وسىدان 20 جىل بۇرىن الار ەدىم» دەگەن. ەمبريولوگيا بويىنشا ەڭبەگى ءۇشىن نوبەل سىيلىعىن العان كانادالىق كەيت مور جاراتقان يەمىز سوناۋ ءۇ11 عاسىردىڭ وزىندە ساۋد ارابياسىنىڭ قۇمدى دالاسىندا، ميكروسكوپ تا، ۋلترادىبىس تا جوق كەزدە ەمبريولوگيا قۇپياسىن پايعامباردىڭ اۋزىنا سالعانىنا قايران قالادى. قۇراندا بالا ءۇش قاباتتى قاپاستا وسەتىنى ايتىلعان. ميكروسكوپ پەن رەنتگەن شىققان كەزدە انا جاتىرىنىڭ ءۇش قاباتتى ەكەندىگى انىقتالدى ەمەس پە؟!

وسى جەردە ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە – قۇران كارىمدە قانى جاقىن ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇيلەنۋىنە شەك قويىلعانى حاقىندا. بۇل مۇسىلماندارعا تەكتەن-تەك ايتىلا سالعان ءۋاج ەمەس. يسلام ءدىنى جان تازالىعى مەن قان تازالىعىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن. بۇدان دۇنيەنىڭ تابالدىرىعىنان اتتايتىن جاس ۇرپاقتاردىڭ دەنى ساۋ، اقىل-ەسى ءبۇتىن، ءتۇر-تۇلعاسى كورىكتى بولۋىنا باسا نازار اۋدارعانىن بايقايمىز. ال، قان تازالىعىنا، ياعني گەنەتيكاعا بايلانىستى جاڭالىقتار كەشەگى وتكەن عاسىردىڭ باسىندا عانا عالىمدارعا بەلگىلى بولعان.             

قۇران كارىمدە مۇنايدىڭ (قارامايدىڭ) جاراتىلۋى حاقىندا ناقتى دالەل كەلتىرىلگەن: «ول، اللا جايىلىمداردى شىعاردى، سونان سوڭ ولاردى قاپ-قارا سەل سۋىنا اينالدىرادى!» دەگەن اياتتا مۇنايدىڭ جاراتىلۋى وتە تۇسىنىكتى جانە انىق كورسەتىلگەن. قازىرگى عىلىمدا دا مۇنايدىڭ پايدا بولۋىن ءدال وسىلاي باياندايدى. سان ميلليونداعان جىلدار بۇرىن جەر شارىن قالىڭ اعاش جەلەكتەرى جاۋىپ تۇرعان، وسى جاسىل جەلەك وراسان مول مولشەردە وتتەگىن شىعارىپ، اتموسفەرانى تولتىرعان، سونان كەيىن عاسىرلارعا ۇلاسقان كۇشتى ءزىلزالانىڭ سالدارىنان اعاشتار جەر استىندا قالعان جانە ميلليونداعان جىلدار وتكەندە مۇنايعا اينالعان. اللادان كەلگەن جاڭاعى اياتتا مۇنايدى قارا سۋ ەمەس، قارا سەل سۋى دەپ اتايدى. وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا عانا بىرنەشە عاسىرلار بويى جۇرگىزىلگەن عىلىمي زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە مۇنايدىڭ جەر قىرتىستارى اراسىندا سەل بولىپ اعاتىنى دالەلدەندى. بۇل عىلىمي جاڭالىق اللا تاعالا تاراپىنان ادامزاتقا جىبەرىلگەن قۇراندا وسىدان ون ءتورت عاسىر بۇرىن ايتىلعان.

دۇنيە جۇزىنە ايگىلى سۋ استىن زەرتتەۋشى عالىم كۋستو زەرتتەۋلەرى كەزىندە تاڭعاجايىپ قۇبىلىستىڭ كۋاسى بولعان. اتلانت پەن تىنىق مۇحيتىنىڭ ۇشتاسقان جەرىنە كەلگەندە، بۇل ەكى مۇحيتتىڭ ارالارىن كورىنبەيتىن پەردە ءبولىپ تۇرعانىن، ءبىرىنىڭ بالىعى ەكىنشىسىنە وتپەيتىندىگىن بايقايدى. ءتىپتى ءبىرىنىڭ سۋى اششى بولسا، ەكىنشىسىنىكى تۇششى جانە ءبىر-بىرىنە ارالاسپايدى. وسى قۇبىلىستى كورىپ، «جاڭالىق اشتىم» دەپ جار سالعاندا تاعى دا قۇران اياتتارى بۇل جاڭالىقتىڭ وسىدان ون ءتورت عاسىر بۇرىن جاريالانىپ، جازىلىپ قويىلعانىن كورسەتكەن.

 «2001 جىلعى 11-قىركۇيەكتە اقش-تا ورىن العان وقيعانى شىن مانىندە كىمدەر جاساعانى ءالى كۇنگە كۇماندى. ال ءسىز وسى وقيعانىنىڭ 14 عاسىر بۇرىن قاسيەتتى قۇراندا ايدان انىق ايتىلىپ قويىلعانىن بىلەسىز بە؟

قاسيەتتى قۇراننىڭ 11-پاراسى، 9-سۇرەسىنىڭ ء(«تاۋبا» سۇرەسى) 110-اياتىندا «ولاردىڭ سالعان قۇرىلىستارى، جۇرەكتەرى بىت-شىت بولعانعا (ولگەنگە) دەيىن ۇنەمى كوڭىلدەرىندە كۇدىك بولعان بويدا قالادى. اللا تولىق ءبىلۋشى، حيكمەت يەسى». مۇنى ءبىز حاليفا التاي اۋدارعان قۇران كارىمنىڭ قازاقشا ماعىناسى جانە تۇسىنىگىنەن الىپ وتىرمىز. مۇنى اۋىزەكى تىلدە تۇسىندىرسەك، بىلاي: كاپىرلەردىڭ سالعان عيماراتتارى قيرايدى، بىراق ونى كىم قيراتقانىنا ولار ولگەنشە كۇماندانىپ وتەدى» بولىپ شىعادى.

ءبىر قىزىعى، بۇل ء«تاۋبا» سۇرەسى 2001 ارىپتەن (ارابشا) تۇرادى. ياعني 2001 ءارىپ  2001 جىل، 9-سۇرە  9-اي، ياعني قىركۇيەك ايى، ال 11-پارا  11-قىركۇيەكتى بىلدىرەدى. ال 110-ايات نيۋ-يوركتەگى 110 قاباتتى قۇلاپ-قيراعان عيماراتتى ايقىنداپ تۇر...

مىنە، قۇراننىڭ عاجايىپ اقيقاتىنىڭ ميلليوننان ءبىر بولشەگى. (ت.تاشەنوۆ «14 عاسىر بۇرىن ايتىلعان اقيقات» 27.02.2016 جىل "ايقىن" گازەتى).

  «نيگەريانىڭ باتىس وڭتۇستىك اۋماعى لاگوس وبلىسىنىڭ تۇرعىنى 32 جاسار كيكلەمو يلوري جۋىردا بوسانعان ەدى. ءسابي انا قۇرساعىنان تۋىلعاندا الاقانىندا قۇران كارىم كىتابىن ۇستاپ تۋعان، دەپ جازادى muftyat.kz سايتى نامىس.كز-كە سىلتەمە جاساي وتىرىپ.

ەلدىمەكەندەگى ايەلدەر دارىگەرى تاۆاك: ء“بىز وتە تاڭ قالدىق. بالا قالايشا قۇران كىتابىن ۇستاپ تۋعانىنان اناسى دا بەيحابار. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، كيكلەمو يلوري جۇكتى بولۋدان بۇرىن قۇران كىتابىن بايقاۋسىز جۇتىپ قويۋى ابدەن مۇمكىن. بىراق تاماعىندا قالدى دەسەك انا قۇرساعىنا قۇران كىتابى بارۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ءبىزدى تاڭ قالدىرىپ وتىر” دەيدى.

“بالامدى 10 اي كوتەردىم، سول ۋاقىتتا قولىندا سىرتقى زاتتى الاقانىندا ۇستاعانى ماعان ەش بىلىنگەن ەمەس”،- دەيدى كيكلەمو يلوري. اتا-اناسى بالاسىنا ۋستادز ابدۋل راحمان دەگەن ات قويىپتى.

(27.07.2012 جىل «نۇر كز» گازەتىندە (https://www.nur.kz/225289-nigeriyada-nereste-kolyna-kyran-ystap-tudy.html) جارىق كورگەن).

وسى زامانعى اپپاراتۋرا قولعا تيگەننەن كەيىن عانا گەولوگتار تاۋلاردىڭ تۇتاس تۇرقىنىڭ ون بەستەن ءبىر بولىگى عانا جەردەن كوتەرىلىپ تۇراتىنىن بىلگەن. ال قۇراندا اللا اتىنان جەردى جاراتقانى، ونى تاۋلارمەن بەكىتىپ قويعانى، بىلايشا ايتقاندا، تاۋلار جەردىڭ زاكىرى سياقتى ەكەندىگى جازىلعان.

ورىستىڭ اسا كورنەكتى عالىمى اندرەي لاپين يسلامدى قابىلداۋ ءۇشىن قۇرانداعى ءار وسىمدىك پەن ءار جان-جانۋاردىڭ ءوزىنىڭ ءبيوورىسى بولاتىنى ايتىلعان ءبىر اياتتىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر دەپ سانايدى. ال ءبيوورىس تەك كەيىنگى كەزدە، مولەكۋليارلىق بيولوگيانى زەرتتەۋ بارىسىندا عانا اشىلعان جاڭالىق بولاتىن.

وتكەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اياعىندا الەم عالىمدارىمەن تولىقتاي مويىندالعان تۇجىرىمدا (بۇل ءتىپتى سوڭعى جىلدارى 9 سىنىپتىڭ وقۋلىعىنا دا ەنگەن), نەيتروندى جۇلدىزدىڭ (جۇلدىزدىڭ تەرمويادرولىق رەاكتسياسى توقتاپ، جانۋ پروتسەسى سونگەندە، وراسان كۇشپەن، جىلدامدىقپەن ىشىنە قاراي جيىرىلىپ سىعىلۋى، قارا قۇردىمعا اينالۋ پروتسەسى) تىعىزدىعى 10 68 ت/سم3 دەپ كورسەتىلگەن. عارىشتا ءسونىپ جاتقان جۇلدىزدار تىركەلۋدە. جۇلدىزدار سونگەندە ءوز ماسساسىن ورتاسىنا قاراي الاپات كۇشپەن قىسادى. ەگەر وسىنداي كۇشكە جەر تاپ بولسا، راديۋسى 1سم3 شارعا اينالار ەدى. نەيتروندى جۇلدىزدىڭ تىعىزدىعى شەكسىزدىككە قاراي وسۋدە.

عالىمداردىڭ بولجامى بويىنشا عالامدا 200 ملرد گالاكتيكا بار، ءار گالاكتيكادا 200 ميللياردتاي جۇلدىز بار كورىنەدى، سوندا بۇل 4.1022 ء(تورت ءجۇز كۆينتيلليون) جۇلدىز بار دەگەن ساندى بىلدىرەدى.

جارىقتىڭ جىلدامدىعى 300 مىڭ كم/سەك ەكەندىگىن ەسكەرسەك، شارتتى تۇردە ءبىر نۇكتەدەن جىبەرىلگەن جارىق ءبىر جىلدا 10 ترل كم جولدى ءجۇرىپ وتەدى، بۇل ءبىر جارىق جىلى دەپ اتالادى. قازىرگى زاماننىڭ ەسەبى بويىنشا عارىشتىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە 10 مىڭ جارىق جىلى ءجۇرىپ جەتە المايتىن كورىنەدى. مىنە، وسىنداي عالامدا، ءبىرلى-جارىم ءسونىپ جاتقان جۇلدىزدار نەيتروندى جۇلدىز بولىپ تىركەلۋدە.

ەگەر ءبىزدىڭ كۇندى ورتاشا جۇلدىز دەسەك، كۇننەن ونداعان-جۇزدەگەن ەسە ۇلكەن جۇلدىزدار بار دەلىنۋدە. ءبىزدىڭ كۇننىڭ ديامەترى  1 ملن 300 كم ەكەنى بەلگىلى. وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، ەگەر، ديامەترى 5 ملن. كم جۇلدىز سونسە، وندا ديامەترى نەبارى 10-15 كم شار بولىپ، نەيتروندى جۇلدىزعا اينالعان بولار ەدى. مۇنداي، وتە تىعىز نەيتروندى جۇلدىز اينالاسىنداعى زاتتاردى وزىنە ۇنەمى جۇتادى دا وتىرادى. قارا قۇردىم (چەرنايا دىرا) دەگەنىمىز وسى.

جەردە زات ءتورت كۇيدە بولاتىنى بەلگىلى، ولار قاتتى، سۇيىق، گاز جانە پلازما تۇرىندە. ال، عارىشتاعى سونگەن جۇلدىزدىڭ كۇيى، سينگۋليارلىق دەپ اتالادى (بۇل بەسىنشى كۇي، قاراقۇردىم، لاتىنشاسى پۋلسارا). وسىدان سينگۋليارلىق كۇيدە يادرولىق زاتتار بىرىگىپ، سىعىلىپ، نەيترونعا اينالىپ كەتەدى. ال، نەيترون دەگەنىمىز ەلەكترلىك بەيتاراپ ەلەمەنتار بولشەك، زاتتىڭ اتومىنىڭ يادروسىندا تۇرعاندا سالماعى پروتوننىڭ سالماعىنا تەڭ. نەيترون جەكە تۇرعاندا بىرنەشە مينۋت قانا ءومىر سۇرەدى. ول زاتتىڭ يادروسىندا پروتونمەن قاتار تۇرعاندا عانا ۇزاق تۇرادى. ەگەر، پروتون وڭ زاريادتى دەسەك، ەلەكترون تەرىس زاريادتى، ال نەيتروننىڭ زاريادى بولمايدى، بەيتاراپ كۇيدە بولادى. بەيتاراپ ەلەمەنتتەر بولشەكتەردىڭ تابيعاتى بەلگىسىز، ءالى زەرتتەلۋ ۇستىندە.

دەمەك سونگەن، نەيتروندى جۇلدىزدىڭ تىعىزدىعى دەگەنىمىز، شامامەن ءبىزدىڭ جەردىڭ ماسساسىن سىعىپ، ويماققا سىيدىرۋ دەگەن ءسوز. 

ەندى،  قۇران كارىمگە جۇگىنىپ كورەيىك. بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى قۇران كارىمدەگى «ياسين» سۇرەسىندە بىلايشا بەرىلگەن.  39-ايات: «ايدىڭ دا تۇراقتى ورنىن بەلگىلەدىك. كارى قۇرمانىڭ قۋراعان بۇتاعىنداي بولعانعا شەيىن ول اسپاندا كەزىپ جۇرەدى». بۇل اياتتىڭ ماعىناسىنا ءۇڭىلىپ، قۋراعان بۇتاقتى قالامساپقا تەڭەسەك، قالامساپتىڭ ولشەمى 1 سم³-كە شامالاس.

بۇل جاعداي قازاقتىڭ ەجەلگى شەجىرە-داستاندارىن دا اللا تاعالا 18 مىڭ عالامدى «تارىنىڭ قاۋىزىنا» سىيدىرا الادى دەپ تۇجىرىمدالعان.

ۇلى عۇلاما يبن سينادا اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىنە ەشبىر شەك كەلتىرمەگەن. ءوز ەڭبەكتەرىن: «اللا تاعالانىڭ اتىمەن باستايمىن! بار ماداق الەمدى بيلەۋشى اللاعا ونىڭ پايعامبارلارىنا جاراسادى» دەگەن سوزدەرمەن باستاپ وتىرعان. ماسەلەن، ء«ناجات» اتتى كىتابىندا سۋ مەن اۋا قىسىمدارى عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەلەدى جانە سوعان بايلانىستى ناقتى مالىمەتتەر كەلتىرىلەدى. وسى زەرتتەۋدىڭ قورىتىندىسىنىڭ قۇران كارىمدەگى انعام سۇرەسىنىڭ 25 اياتىمەن تىعىز بايلانىستى تۇرعانىن بايقاۋعا بولادى. اياتتا بىلاي دەلىنگەن: «كىمدى دۇرىس جولعا سالعىسى كەلسە، اللا ونىڭ كوكىرەگىن يسلام ءۇشىن كەڭ اشادى. ال كىمدى ازدىرعىسى كەلسە، ونىڭ كوكىرەگىن تارىلتاتىنى سونشا، (يلانۋ) ولار ءۇشىن كوككە شىعۋدان دا قيىن سەزىلەدى ...» (قۇران كارىم، انعام سۇرەسى، 125 ايات).

ەندى قۇران اياتىنىڭ كەرەمەتىن قاراڭىز: قازىرگى عىلىمي تاجىريبەلەردىڭ دالەلدەگەنىندەي، ءار ءجۇز مەتر بيىكتىككە كوتەرىلگەن سايىن اۋانىڭ قىسىمى دا ءبىر گرادۋسقا ازايىپ، ياعني تىنىس الۋ قيىنداي تۇسەدى ەكەن. مىسالى، 15-16 مىڭ مەتر بيىكتىكتە اۋا قىسىمى تومەندەپ، قان قىسىمى جوعارىلايتىندىقتان قان تامىرلارى جارىلىپ كەتۋى، ال 22 مىڭ مەتر بيىكتىككە كوتەرىلگەندە كەۋدە تارىلىپ، وتتەگىنىڭ جەتىسپەۋىنەن ادام ءولىپ كەتۋى مۇمكىن كورىنەدى. مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءومىر سۇرگەن ايماعىندا مىڭداعان مەترگە جەتەتىن تاۋلاردىڭ بولماعانىن، ونىڭ جازىق ءشولدى دالادا تۋىپ وسكەنىن ەسكەرسەك، وندا وسى مالىمەتتىڭ وعان اللا تاعالانىڭ تاراپىنان جىبەرىلگەنىن مويىنداماي تۇرا المايمىز. دەمەك، قۇران كارىم – مۇحامەدتتىڭ ءسوزى ەمەس، جاڭاعى اياتتا ايتىلعانداي، بۇل قاعيدالار اللانىڭ وزىنەن بولعانىنا ءشۇبا كەلتىرۋگە بولمايدى.

جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ باسىندا ءدىننىڭ ساياساتتانۋى قاتتى كۇشەيىپ كەتتى. ساياسات دەگەن وتپەلى نارسە. دەمەك، ءدىن ءاۋ باستاعى تازالىعىن ساقتاپ تۇرۋعا ءتيىس. ءدىن ساياساتتانعان جەردە ول قولى لاس، جانى لاس ادامداردىڭ قۇرالىنا اينالماي قويمايدى. قازىر مۇسىلمانداردىڭ تالايى بيلىككە ءمورالدى اياققا تاپتاعان، رۋحتان بەزىنگەن ادامدار كەلگەن مەملەكەتتەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. تەررورلىق اكتىلەردى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ مۇسىلمان ەلدەرىنەن كوپ شىعىپ جۇرگەنى بۇكىل يسلامنىڭ جاقسى اتىنا كىر كەلتىرۋدە. يسلامدىق قۇندىلىقتار دەفورماتسياعا ۇشىراعالى بەرى دە ءبىراز ۋاقىت. مىسالى، اۋعانىستاندا ءدىن يسلام بار دەپ ايتۋعا بولا ما؟ جاراتقان يەمىزدىڭ قۇراندى پايعامبارىمىزدىڭ قۇلاعىنا قۇيعانداعى ءبىرىنشى «وقى!» دەگەن ءسوز. ال تالىبتەر كىتاپقا تىيىم سالدى.

ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراي باستاعانىنىڭ ءبىر بەلگىسى – فيتنا. مويىنسۇنباۋ، بۇلىك، بۇلعاق اتاۋلىنىڭ ءبارى – فيتنا. راديكالدى ءمازھابتىڭ نەگىزىن سالعان يبن حانبال ءدىننىڭ دىڭگەگىن شايقاپ، قوعامدىق مورالدى بۇزاتىن ەڭ الدىمەن وسى فيتنا دەگەن. ول ءتىپتى ناشار بيلىكتىڭ ءوزى فيتنادان جاقسى دەگەن.

جالپى، يسلام بارىنشا بەيبىت ءدىن رەتىندە قان توگۋدىڭ قانداي ءتۇرىن دە ايىپتايدى. مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س.) دانالىعىنا قۇلاق سالساق، ءبىر حاديستە ەگەر ەكى مۇسىلمان ءبىر بىرىنە سەمسەر سىلتەسسە، وندا ولگەن ادام دا توزاققا بارادى دەلىنەدى. پايعامبارىمىزدان: «جارايدى، ولتىرگەن ادام توزاققا بارسىن، ال ولگەن ادام نەگە بارادى؟ دەپ سۇراعاندا، «ول ولتىرمەك نيەتتە بولعانى ءۇشىن بارادى» دەگەن.

قۇران – ءبىلىمنىڭ قاينار بۇلاعى. قۇراندا كەلەشەكتە ادام بالاسى قانداي عىلىمي جاڭالىقتار اشادى، ياعني ۇلى جاراتۋشى-اللا جاساعان مىناۋ جاراتىلىستىڭ قانداي قۇپيا سىرلارىن بىلەتىن بولادى، سونىڭ ءبارىنىڭ جاۋابى جازىلعان. تۋرا ماتەماتيكالىق ەسەپتەردىڭ جاۋابى سياقتى. عالىمداردىڭ شامالاۋىنشا، قازىرگە دەيىن قۇران ءماتىنىنىڭ نەبارى 10 پايىزدايىنىڭ عانا ءمانى اشىلعان، قالعان 90 پايىزدايى ءوز ۋاقىتىن كۇتىپ جاتىر. قازىرگى عالىمداردىڭ جاڭالىق اشتىق دەپ، جار سالىپ جۇرگەندەرىندە ولار اشقان جاڭالىقتارىنىڭ جاۋابى قۇران كارىمدە جازۋلى تۇرعانى، عالىمداردى تاڭ قالدىرۋدا. سولاردىڭ بارلىعى يسلام ءدىنىن قابىلداپ جاتىر. بۇنىڭ دا جاۋابى قۇراندا كۇنى بۇرىن كورسەتىلگەن. وندا مەنى ەڭ ءبىرىنشى بولىپ عالىمدار مويىندايدى، مەنەن عالىمدار عانا قورقادى دەلىنگەن. قۇران كارىمدە اللا تاعالا ادامدى جاراتقالى بەرگى ولاردىڭ باستارىنان وتكەن جاقسىلىعى مەن جاماندىقتارى جايلى ايقىن بايانداي وتىرا ولاردىڭ ومىرىنەن ءارتۇرلى مىسالدار كەلتىرەدى. دەمەك، قۇران تۇنىپ تۇرعان تاريح. بۇل دەگەنىڭ «تاريحاتقا» جۇگىنبەي بۇل كيەلى كىتاپتىڭ سىرى ادام بالاسىنا تولىقتاي اشىلمايدى دەگەن ءسوز. مىسالى، قۇراندا بارشامىزعا بەلگىلى 114 سۇرە بار. وسى 114 cۇرەنىڭ 16-cىنان باسقالارىنىڭ ءبارىنىڭ الدىنا ءال (ال، الاش، الشىن) - 64, ءات (ات، اتا) - 9, ءان (ان، مان، انا) - 9, ءاز (از، قاز، قازاق) - 4 ، ءاش (اش، اشۋر) - 4, ءاس (اس، قاس، قاس بي) - 3, ءار (ار، ارىس، اراپ) - 2, ءاد (اد، ادا) - 1, ءالي (الي، عالي) - 1, يا (قيان، يافەس) – 1 دەگەن العاشقى اتالارىمىزدىڭ (رۋ، تايپا، قاۋىم، ەل) ەسىمدەرى قويىلعان. بۇل ەسىمدەر قۇران سۇرەلەرىنىڭ اللا تاراپىنان كىمدەرگە قاتىستى ءۋاحي ەتىلگەنىن كورسەتەدى.

اللا تاعالا بارلىق دۇنيەنى قوس-قوستان جاراتقان: اسپان مەن جەر، كۇن مەن اي، ەر مەن ايەل، ءومىر مەن ءولىم، جاقسى مەن جامان، اقيقات پەن جالعان، مەيىرىم مەن قاتىگەزدىك ت.ت. دەيتىن ۇعىمدارىمىزدىڭ ءبىرىنسىز-ءبىرىنىڭ كۇنى جوق. ءبىرى بولماسا، ەكىنشىسىنىڭ بار-جوعىندا بىلە المايمىز. قۇران كارىمدە مىنە وسى ۇعىمداردىڭ بارلىعىنىڭ تەپە-تەڭدىگى مۇلتىكسىز ساقتالعان. مىسالى:

1. «دۇنيە» ءسوزى 115 جەردە – «اقىرەت» ءسوزى دە 115 جەردە كەزدەسەدى.

2. پەرىشتەلەر جايلى 88 جەردە – شايتاندار جايلى 88 جەردە ايتىلىپ وتەدى.

3. «ادامدار» ءسوزى 50 جەردە – «پايعامبارلار» ءسوزى 50 جەردە كەزدەسەدى.

4. ىزگىلىك (سالاح) ءسوزى 50 جەردە – بۇلىك (بۇزاقىلىق (فاساد)) ءسوزى 50 جەردە كەزدەسەدى.

5. ءىبلىس جايىندا 11 – ىبلىستەن ساقتانىپ، ۇلى اللاعا سىيىنۋ جايىندا 11 رەت ايتىلىپ وتەدى.

6. مۇسىلماندار ءسوزى 41 جەردە – جيھاد ءسوزى 41 جەردە كەزدەسەدى.

7. زەكەت ءسوزى 88 رەت – بەرەكەت ءسوزى دە 88 رەت كەزدەسەدى.

8. «مۇحاممەد» ءسوزى 4 جەردە – «شاريعات» ءسوزى 4 جەردە كەزدەسەدى.

9. «ايەل» ءسوزى 24 جەردە – «ەركەك» ءسوزى 24 جەردە كەزدەسەدى.

10. ء«ومىر» ءسوزى 145 جەردە – ء«ولىم» ءسوزى 145 جەردە كەزدەسەدى.

11. «ىزگى ىستەر» (ساليحات) ءسوزى 167 جەردە – «جامان» (سايات) ءسوزى 167 جەردە كەزدەسەدى.

12. «جەڭىلدىك» ءسوزى 36 جەردە – «قيىنشىلىق» ءسوزى 36 جەردە كەزدەسەدى.

13. «ماحاببات» ءسوزى 83 جەردە – «يتاعات» ءسوزى دە 83 جەردە كەزدەسەدى.

14. «تۋرا جول» (ھۋدا) ءسوزى 79 جەردە – «مەيىرىمدىلىك» (راحما) ءسوزى 79 جەردە كەزدەسەدى.

15. «بەيبىتشىلىك» ء(سالام) ءسوزى 50 جەردە – «جاقسىلىق» (تايبا) ءسوزى 50 جەردە كەزدەسەدى.

16. «قيىنشىلىق» ء(شيددا) ءسوزى 102 جەردە – «سابىر» ءسوزى 102 جەردە كەزدەسەدى.

17. «كەساپات» (مۋسيبا) ءسوزى 75 جەردە – «شۇكىر» ءسوزى 75 جەردە كەزدەسەدى.

قورىتا ايتقاندا، قۇراندى زەيىن قويىپ وقىعان ادام ودان عىلىمي ىزدەنىستەرگە كەدەرگى كەلتىرەتىن بىردە-ءبىر اياتتى كەزدەستىرە المايدى. كەرىسىنشە، كوپتەگەن اياتتار اللا تاعالا  جاساعان نارسەلەردىڭ ءبارى ادامزات يگىلىگى ءۇشىن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن عىلىمي قاعيدالارعا تولى. تاريحتا ەشقاشان يسلام مەملەكەتتەرىندەگى عالىمداردىڭ ەركىن ويلاۋىنا قارسى بولاتىن، زەرتتەۋلەرى مەن جاڭا نارسەلەردى ويلاپ تابۋىنا تىيىم سالاتىن وقيعالار بولعان ەمەس. قاشان دا عالىمدارعا رۋحاني جاعىنان سىي-قۇرمەت كورسەتىلىپ، ولاردىڭ قوعامدىق ورتاداعى مارتەبەسى جوعارى دەڭگەيدە باعالانىپ وتىرعان. 

«- ءيا، رۋحى مىقتى ادام ءوزىن-ءوزى سەندىرۋ ارقىلى كوڭىلدە جۇرگەن وكپە-ارازدىقتى، رەنىشتى، ۋايىمدى ءوشىرىپ تاستاي الادى. كوڭىلدىڭ كىرىن تازالاماي تۇرىپ، ەمدەلەم دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى بوس اۋرەشىلىك. جاندى ەمدەمەي تۇرىپ، ءتاندى ەمدەۋ مۇمكىن ەمەس. 

 - بۇل جايىندا ناقتى كەڭەس بەرەتىن كىتاپتار بار ما؟

- ارينە بار. باسقانى بىلاي قويعاندا، ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن ۇلى بابالارىمىز ءابۋ ءالي يبن-سينا ءوزىنىڭ «كيتاب ءال-قانۋن فيتتيب» («مەديتسينا زاڭدارى تۋرالى كىتاپ»), ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني – «حيكمەتتەر» («دانالىق سوزدەر»، قوجا احمەت ياسساۋي – «ديۋاني حيكمەت» («اقىل كىتابى»), «ميرات-ۋل قۇلۋب» («كوڭىلدىڭ ايناسى») دەپ اتالاتىن كىتاپتارىندا جان تازالىعىنا جەتۋ جولدارىن ەگجەي-تەگجەيلى ءسوز ەتەدى. ماسەلەن قوجا احمەت ياسساۋي ار-وجدان،  رۋح، جان تازالىعىنا جەتۋ جولىندا ءاربىر ادام مىندەتتى تۇردە ءتورت اسۋدان مۇدىرمەي ءوتۋى كەرەك دەگەن پىكىر ايتادى. بۇل ساتىلار «شاريعات»، «تاريحات»، «ماعريپات»، «حاقيقات» دەپ اتالادى. بۇل فيلوسوفيالىق ۇعىمداردىڭ ءمان-ماعىناسىن «اقىل كىتابىن» مۇقيات وقۋ ارقىلى عانا پايىمداي الاسىز» (بۇل جازۋشى نەمات كەلىمبەتوۆتىڭ «تاڭ-شولپان، 4-2006» جورنالىندا جاريالانعان «ۇلىما حات» اتتى ەسسەسىنەن الىنعان ءۇزىندى. 64 بەت). 

قازاق تا بۇل ساتىلاردىڭ ءبارى ءبىر عانا جيىنتىق اتاۋمەن سوپىلىق ءىلىم دەپ اتالادى. شىن مۇسىلمان دەگەن – سوفى دەگەن ءسوز. يسلامنان سوفىلىقتى ءبولىپ الىپ قاراۋ ادامنىڭ كەۋدەسىنەن جۇرەگىن ءبولىپ الىپ قاراۋمەن تەڭ. «بارلىق ءدىننىڭ تامىرى ءبىر، بىراق فۋراعاسى (شاريعاتى) بولەك» دەگەن. سوفىلىق – پايعامبارلاردان بەرى كەلە جاتقان جۇرەكتىڭ ءىلىمى. پايعامبارىمىز ايتىپتى: «اقىردىڭ الدىندا مەنىڭ ءدىنىم 73-كە بولىنەدى، ونىڭ بىرەۋى عانا حاقيقات» دەپ. قازىر ءبىز ءدال سول كەزەڭگە تاپ كەلىپ تۇرمىز. كوپ ۇزاماي تۇمان ايىعادى، كۇمان سەيىلەدى. ءدىن قالپىنا، دۇنيە ورنىنا كەلەدى. ءدىننىڭ ماقساتى – ادامنىڭ جۇرەك كوزىن اشۋ.  

قوجا احمەت اتامىز ءوزىنىڭ «ديۋاني حيكمەت»  اتتى ەڭبەگىندە جالپى ادام بالاسىنىڭ قاراپايىم (اس ءىشىپ، اياق بوساتار دەسە دە بولادى) ادامنان كەمەل ادام دەڭگەيىنە كوتەرىلۋدىڭ ءتورت ساتىسى بولاتىنىن، ياعني يسلام الەمىنىڭ ءتورت تىرەگىنىڭ ۇيلەسىم تابۋى قاجەت ەكەنىن ەسكەرتەدى. ولاردى ۇلى اقىن بىلايشا سيپاتتاپتى:

      «...ءوتتى عۇمىرىم شاريعاتقا جەتە المادىم،

      شاريعاتسىز تاريحاتقا وتە المادىم.

      حاقيقاتسىز ماعريپاتقا باتا المادىم،

      جولى قاتتى ءپىرسىز قالاي وتەر، دوستار، - دەپ تولعاعان.

دەمەك، شاريعات تا، تاريحات تا، حاقيقات تا ماعريپاتسىز (عىلىم-ءبىلىم) ەشنارسەگە اسپايدى ەكەن. اتالارىمىزدىڭ ايتۋىنشا شىندىققا اپاراتىن بىردەن-ءبىر جول عىلىم بولىپ وتىر. «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» (اباي).

دەمەك، تەك ء«تىرى جان» بولماي، ناعىز ادام، ياعني قازاق بولۋ ءۇشىن:

كاپىر ەمەس مۇسىلمان بولىپ، شاريعاتقا جۇگىنىپ، ونىڭ قاعيدالارىن تولىق ورىنداۋىمىز كەرەك ەكەن. اتا-بابالارىمىز  ەڭ العاشقى الىنشا حاننان بەرى مۇسىلماندىقتى مويىنداعان. ەشبىر ءدىندى مويىندامايتىنداردى «كاپىر» دەپ اتاعان. بۇل جايلى دەرەكتەر ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» كورسەتىلگەن. ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ سوڭعى ۇستانعان ءدىنى بارشامىزعا بەلگىلى يسلام. قازاق بالاسىنىڭ وزگە دىنگە، سونىمەن قاتار ءداستۇرلى دىننەن بەزىپ، وزگە اعىمدارعا ءوتۋى اتا-بابا جولىنان اۋىتقىعاندىق بولىپ تابىلادى جانە وندايلار قازاق دەگەن اتقا يە بولا اتالمايدى.

وسى جەردە وتكەن تاريحقا ءسال شەگىنىس جاسايتىن بولساق، مىنا كورشى رەسەي يمپەرياسىنا بودان بولعانىمىزدان كەيىن كاۆكاز سىرتىنداعى قازاقتار (زاكاۆكازسكيە كازاكي), دون قازاقتارى (دونسكيە كازاكي), ورال (ۋرالسكيە كازاكي) ت.ب. انا تىلدەرىن ساتىپ، ءدىنىن اۋىستىرىپ «شوقىنىپ» كەتكەندىكتەن ولار باسىندا ەل اراسىندا «شوقىندى قازاقتار»، قازاق-ورىستار، سوڭىنان «كازاكتار» اتالىپ ءجۇردى دە، كەيىننەن تازا ورىس بولىپ شىعا كەلدى. شوقان ء(ۋاليحانوۆ) ايتقانداي، بۇگىنگى كەز كەلگەن ورىستىڭ تەگىنىڭ بەتىن تىرناساڭ استىنان قازاق (تاتار) شىعا كەلەتىنى بۇكىل الەم ەلدەرىمەن مويىندالعان شىندىق.

- اتا-بابالارىمىزدىڭ وتكەن تاريحىن ءبىلۋىمىز قاجەت. قازاقتا بۇل جايلى «تەگىن بىلمەگەن تەكسىز»، «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز»، «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر، جەتى اتاسىن بىلمەگەن قۇلاعى مەن جاعىن دەر» دەلىنەدى. تاريح بولعاندا، قازىرگى تاريحشىلاردىڭ ايتىپ تا، جازىپ تا جانە ەڭ باستى ماقسات ەتىپ قويىپ جۇرگەندەرىندەي، ۇلى اتالارىمىزدىڭ تۋعان نەمەسە ولگەن كۇندەرى ەمەس، ولاردىڭ بۇگىنگى الەم مادەنيەتىنە   قوسقان ۇلەستەرىن جانە ولاردىڭ اتى-جوندەرىن ءبىلىپ، سول ءۇشىن مەرەيلەنۋىمىز شارت. كەلەر ۇرپاق سول ۇلى اتالارىنىڭ ىزگى ىستەرىن العا جالعاستىرىپ، ولاردان دا اسىپ تۇسۋگە، ءتىپتى ەڭ بولماسا سولارعا ۇقساپ باعۋعا ءتيىس.

قازىرگى كوپتەگەن قۇران وقيتىنداردىڭ قۇراندى تۇسىنبەي جۇرگەندەرىنىڭ باستى سەبەبى ولاردىڭ تاريحاتتى مويىندامايتىندىعىندا جاتىر. ال، قۇران بولسا تۇنىپ تۇرعان ناعىز تاريح پەن عىلىم. وندا ادام بالاسىنىڭ 70 مىڭ جىلعى تاريحىنان حابار بەرەتىن قانشاما دەرەكتەر كەلتىرىلىپ، قانشاما پايعامبارلاردىڭ، ۇلى عۇلامالار مەن ۇلى پاتشالاردىڭ اتقارعان يگى ىستەرى مەن ەسىمدەرى اتالادى. دەمەك تاريحاتقا جۇگىنىپ، ونى بىلمەسەڭ قۇراندى ەشقاشان تۇسىنە المايسىڭ.

دەمەك، اتا-بابا تاريحىنىڭ جاقسىسىن دا، جاعىمسىزىن دا بىلۋگە ءتيىسپىز. بۇل بىزگە اتالارىمىز جىبەرگەن قاتەلىكتەرگە ۇرىنباي، جاقسىسىن جالعاستىرۋ ءۇشىن قاجەت. 

-  قۇداي مەن قۇراندى مويىنداماي، اتا-بابالارىڭنىڭ تاريحىن بىلمەي ادام بالاسىنىڭ كوزى ەشقاشان اقيقاتقا جەتپەيدى. ارقاشاندا اقيقاتتى ءبىلىپ، اقيقاتقا جۇگىنگەن ادام عانا اللانىڭ سۇيگەن قۇلى. «اللانىڭ جولى اقيقات» دەلىنەتىندەرى دە وسىدان. شىندىعىندا دا، جەر بەتىندە اقيقات پەن ادىلەتتى ىزدەمەيتىن ادام جوق. ءتىپتى ءومىر بويى اللانى مويىنداماي، ادام بالاسىنا جاقسىلىق جاساپ كورمەگەن، ەڭ ادىلەتسىز ادامنىڭ ءوزى باسىنا ءىس تۇسكەندە اقيقات ىزدەيتىنى كىم-كىمگە دە بەلگىلى ەمەس پە؟! دەمەك، جوعارىدا اتتارى اتالعان ءۇش ساتىدان  (شاريعات، تاريحات، اقيقات) ءوتۋ ءار ءبىر قازاق بالاسى ءۇشىن پارىز، مىندەت بولىپ تابىلادى.

 - وسى جوعارىدا كورسەتىلگەن ءۇش ساتىدان وتكەندە  ادام بالاسىنىڭ الدىنان «ماعريپات»، ياعني عىلىم مەن بىلىمگە كەڭ جول اشىلادى. ادام بالاسى ءوز جانىنان عىلىم شىعارا المايدى، جارالىپ، جاسالىپ قويعان نارسەلەردى سەزەدى، كوزبەن كورىپ، اقىلمەن بىلەدى.  ياعني، تەك قانا جاراتۋشى اللا تاعالاعا ايان دۇنيەلەرگە كوزى جەتەدى.

كورسەتىلگەن ءۇش ساتىدان، ياعني شاريعات، تاريحات جانە اقيقاتتان ءوتىپ بارىپ جاسالعان عىلىم حالىققا قىزمەت جاسايدى، ولاردىڭ اتى ەل اۋزىنان ەشقاشان تۇسپەيدى. اتتارى اسپەتتەلىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ، مىڭداعان جىلدارعا كەتەدى.  مىسالى، شوپان اتانى الايىق، دالانىڭ جابايى اڭى ارحاردى ەڭ العاشىندا ۇستاپ الىپ، قولعا ۇيرەتىپ، ونى قويعا اينالدىرعان اتامىزدىڭ اتى شوپان. سوندىقتاندا بۇكىل قازاق بالاسى شوپان اتانى قويدىڭ، قويشىنىڭ ءپىرى (ۇستازى) دەپ ارداق تۇتادى. سونىمەن قاتار، شوپان اتامىزدىڭ اتىن دارىپتەپ، ۇمىتپاۋ ءۇشىن قوي باعاتىن بۇكىل مالشى، قويشىنى دا شوپان دەپ  اتاي بەرەدى. دەمەك، شوپان اتامىزدىڭ اتى قازاق پەن ونىڭ انا ءتىلى ءتىرى تۇرعاندا ولمەيدى.   ال، ءۇش ساتىدان وتپەي بارىپ جاسالعان عىلىم حالىققا قارسى قىزمەت جاسايدى. ولاردىڭ ەسىمدەرىن ەشكىمنىڭ بىلگىسى دە كەلمەيدى جانە ولارعا قارعىس ايتىلادى (مىسالى، ادامزاتتى جاپپاي قىراتىن يادرولىق، نەيتروندىق، سۋتەگىلىك قارۋلاردى ويلاپ تاپقان ادامدارعا قانداي قۇرمەت بولۋى مۇمكىن).

ءبىزدىڭ اتالارىمىز وسى ءتورت ساتىدان ءوتىپ، ولاردى تولىق مەڭگەرگەن جانداردى «اۋليە (اۋلەتتىڭ يەسى)» دەپ اتاعان.   مانقىستاۋداعى وسىنداي اۋليەلەردىڭ سانى 362.

اتا-انامىزدى، باۋىرىمىزدى قانشالىقتى قۇرمەتتەپ قادىرلەسەك، وتاندى دا سولاي قاستەرلەۋىمىز كەرەك. «وتاندى ءسۇيۋ-يماننان» دەگەن پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) ءحاديسى بار. اتا ءدىنىمىز يسلام وتاندى ءسۇيۋ يماننان كەلەتىنىن اشىپ كورسەتكەن. دەمەك، وتان سۇيگىش ۇرپاقتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن يماندىلىققا بەت بۇرۋ ۋاقىت كۇتتىرمەس اللادان پارىز بولعان امالدى ورىنداۋ. نامىسىمىزدىڭ تەمپەراتۋراسى جوعارى بولعاندا، قازاق ەلىندە «كەلىن»، «تيۋلپان» سەكىلدى كينو ءتۇسىرىلىپ، حالىقارالىق بايقاۋلاردان قازاقستان اتىنان تانىلىپ، تەلەارنالارىمىزدا كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلىپ تاماشالانباس ەدى. ۇيالاتىن، نامىستاناتىن نارسەلەر ماقتانىشقا اينالىپ بارادى. نامىستى قامشىلامايتىن بويكۇيەزدىككە، كونبىستىككە، بوي ۇيرەتەتىن قۇندىلىقتار تىم كوبەيىپ بارادى...

بىزدەر قولداعى التىنىمىزدى باعالاي الماي، وزگەنىڭ توت باسقان تەمىرىنە قىزىعىپ جۇرگەنىمىزدە: «1995 جىلى الماتىداعى «فاتيما» قورىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ورازا ايىندا عىلىمي كونفەرەنتسيا ءوتتى. عالىم بانگلادەشتىك مۇحاممەد (يسلام قوعامىندا قىزمەت ىستەگەن) بايانداماسىندا امەريكا مەمەلەكەتى كونستيتۋتسياسىنىڭ 80 پايىزى «قۇران كارىمنەن» الىنعان دەگەن پىكىردى عىلىمي تۇردە دالەلدەپ ايتتى (س.ءداۋىتۇلى «ديۋاني حيكمەت» حاقىندا. الماتى-1998. 94 بەت).

دەمەك، ءبىز يسلامدا قالۋعا ءتيىسپىز... ۇلى اتالارىمىز قولدارىنا قارۋ الىپ قورعاپ قالدىرعان بۇل جولدان اۋىتقىر بولساق بىزگە ءوزىمىزدى قازاق دەپ اتاۋعا قۇقىعىمىز بولمايدى. اتالارىمىز ەسكى دىننەن يسلام دىنىنە وتەر كەزەڭدە، وتپەي قالعانداردى ۇلتى مەن ۇلىسىنا بولمەي جالپىلاما «قالماق»، ياعني جۇرتتا قالعان ەل دەپ اتاعان. قازاق پەن قالماق تەكەتىرەستەرىنىڭ باستى سەبەبى دە وسى. بۇل «سوعىس» ءالى جالعاسۋدا.

 سوڭعى 4-5 جىل شاماسىندا اللا ادامزاتقا ءار ءتۇرلى اياندار ارقىلى حاق جولىنان اۋىتقىپ، ناپسىگە قۇل بولىپ، يماننان بەزىپ، ازعىنداپ بارا جاتقانىمىزدى ەسكەرتۋدە. وعان جاڭا تۋعان قوزىعا، الماعا، قاربىزعا، اسقاباققا، ءتىپتى اشىق اسپان دا اقشا بۇلتپەن جازىلعان  «اللا» دەگەن جازۋدىڭ شىعۋى  كۋا بولا الادى. ال، مىنا داعىستانداعى 9 ايلىق الي ياكۋبوۆ دەگەن نارەستەنىڭ دەنەسىنە حاديستەردىڭ جازىلىپ شىعاتىنى، كىم-كىمدى دە اللانى مويىنداۋعا ءماجبۇر ەتەدى. قاسيەتتى جازۋلار ادامدى تاۋباعا كەلىپ، اللاعا مويىنسۇنۋعا شاقىرادى. عاجايىپ بالا داعىستاننىڭ كيزليار اۋدانىنىڭ كراسنووكتيابر اۋىلىندا تۋعان. بالانىڭ اكەسى ءشامىل – ميليتسيونەر، اناسى – مادينا ءۇي شارۋاشىلىعىنداعى ايەل. نارەستەلەرىنىڭ بويىنداعى قاسيەت ولاردى تۇبەگەيلى ءدىن جولىنا تۇسىرگەن.

العاشقىدا اتا-اناسى ءتىل-كوزدەن قورقىپ، نارەستەنىڭ دەنەسىندەگى جازۋلاردى ەشكىمگە كورسەتپەي جاسىرعان. «مەنىڭ حابارىمدى پەندەلەرىمنەن جاسىرماڭدار» دەگەن جازۋ شىققان كەزدە جەرگىلىكتى يمامنىڭ ۇگىتتەۋىمەن ەلگە جاريا ەتۋگە كەلىسكەن. (جاس الاش. №101. 22.12.2009 ج.)

ەندى وسىنىڭ ۇستىنە وتكەن 2013 جىلى ماڭعىستاۋدىڭ قىزىل توبە كەنتىندە ءبىر قارعانىڭ ءۇش كۇن بويى باعانا باسىندا «اللا» دەپ ايعايلاپ «ازان» شاقىرىپ تۇرعانىن ەلىمىزدىڭ باق-تارى جارىسا جازدى. تۋرا وسىنداي جاعدايعا 2011 جىلى قاراعاندىداعى قارقارالى اۋدانى، ەگىندىبۇلاق ەلدىمەكەنىنىڭ تۇرعىندارى دا كۋا بولعان بولاتىن. «اۋىل قارعالارى قارقىلداعاندا "اللا" دەگەن ءسوزدى انىق ەستۋگە بولاتىنىن ايتادى. بۇل كورىنىس كوپتەن بەرى قايتالانىپ كەلەدى ەكەن. ءتىپتى تۇرعىندار سول ءساتتى، اڭدىپ ءجۇرىپ، بەينەتاسپاعا دا ءتۇسىرىپ العان. "بۇل قارعانى ەڭ ءبىرىنشى رەت ءبىز ەكى اي بويى، اڭدىپ، تاڭعى جەتى كەزىندە تۇسىردىك. بۇل قارعا ءتورت رەت اللا دەپ ايتادى. ەندى ودان كەيىن تاعى باسقا قارعالار بار ەدى ونى تابا المادىق. ءجۇردى، بىراق ءبىزدىڭ ىڭعايىمىز كەلمەدى. ەكى ايدا ءبىر، اق رەت تۇسىردىك" (ەرنۇر تولەگەنوۆ-اۋىل تۇرعىنى).

وتكەن ناۋرىز ايىنان پايدا بولعان بۇل قۇستار "اللا" دەگەن ءسوزدى ءجيى ەمەس، اندا ساندا عانا شىعارادى ەكەن. اسىرەسە تاڭ الدىندا شىعادى دەپ تاڭ قالادى اۋىل تۇرعىندارى.

"ۇزاق كىشكەنتاي قۇس، مويىنى، اق. ول تاڭعى تازا اۋادا "اللاھ" دەپ سويلەيدى. ال مىنا الا قارعا „اللا“ دەيدى" (قايىر راحمەتۋللين – اۋىل تۇرعىنى).

دەسە-دە قارعالاردىڭ اللا دەۋى ادامدار ءۇشىن ەسكەرتۋ. قارعا ەكەش قارعا دا قۇدايعا وزىنشە قۇلشىلىق قىلىپ جاتقاندا تۇرعىندار دا تاۋبەگە كەلىپ، يماندىلىققا بەت بۇرۋ ءلازىم دەيدى ءدىن وكىلدەرى». (وقۋ ءۇشىن http://news.nur.kz/kk/198504.html).

ءبىز جوعارى دا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردەن اباي اتامىز ايتقانداي،  «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ەكەنىن جانە  بۇكىل تىرشىلىك يەلەرىنىڭ  اللا دەپ زىكىر سالاتىنىن كورەمىز. تاريحات جولىن ۇستانعان سوپىلاردىڭ دا سالىپ جۇرگەنى وسى زىكىر. قازاقي بالالاردىڭ «الاقاي» دەپ قۋاناتىندارى دا اتالارىمىزدىڭ «اللاھاي» دەگەن زىكىر ءسوزى. مەشىتتەردە بەس مەزگىل ناماز وقىلار دا، ناماز وقۋدىڭ باسى بەس مەزگىل ازان شاقىرۋمەن باستالاتىنى دا وسىدان. بۇل دا بولسا يسلام ءدىنىنىڭ ءوز باستاۋىن ءاز (قازاق) اتامىزدان الاتىنىنىڭ ايداي ايعاعى.

تاريح تاعلىمى: بىرىنشىدەن، وسى جولداردى وقىعان بارىڭىزگە سوپىلىق ءىلىمدى زەرتتەۋگە كەڭەس بەرەمىن.

ەكىنشىدەن، قازاق ەلىن (مەملەكەتىن) ءار ءتۇرلى داعدارىستاردان امان الىپ شىعۋ، نەمەسە ءتىپتى وندايلارعا ۇرىندىرماۋ ءۇشىن قازاقتىڭ ءاربىر وتباسى قاراجاتى  جەتسە بارلىق بالالارىن، جەتپەسە ءار وتباسىدان، ءتىپتى بولماسا جاقىن  تۋىستار بىرىگىپ ارالارىنان قازاقتىڭ ۇلتتىق قاسيەتىن بويلارىنا تولىق سىڭىرگەن، ەڭ تالانتتى ءبىر بالاسىن ءبىلىم بايگەسىنە قوسۋلارى كەرەك. اتالارىمىز بۇل قاعيدانى ەجەلدەن بىلگەن. ايتپەسە، «بىلەكتى ءبىردى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعار» دەپ ايتپاعان بولار ەدى. بۇل ءبىزدىڭ ەجەلگى اتا-بابالارىمىزداي، الەم مادەنيەتىنىڭ قاق تورىنەن وزىمىزگە تيەسىلى ورىنىمىزدى يەمدەنۋىمىزدىڭ كەپىلى بولماق.

ۇشىنشىدەن،  مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتى قادىرلەمەيتىن، ۇلتىڭ انا ءتىلىن بىلمەيتىن، ءداستۇرلى دىنىنەن اجىراعان، ادامي قاسيەتى تومەن، تەك قانا قاراباسىنىڭ قامىن ويلايتىن جەمقور، پاراقور، ەل بيلىگىنە ارالاساتىن جاسقا جەتكەنشە وتباسىن قۇرا الماعان، نەمەسە وتباسىن تاستاپ كەتكەن مەيىرىمسىز جانداردى بيلىكتىڭ ەش ءبىر ساتىسىنا ء(تىپتى بريگادير ەتىپ تە) ارالاستىرۋعا بولمايدى. ادام ەل بيلەۋ ءۇشىن، ءبىرىنشى وتباسىن قۇرۋدى، دۇنيەگە ۇرپاق اكەلىپ، ولارعا دۇرىس تاربيە بەرۋدى  جانە جاعىمدى ءىس-ارەكەتىمەن ەلگە ۇلگى بولا ءبىلۋدى مەڭگەرۋگە ءتيىس. بيلىكتىڭ بارلىق ساتىسىنداعى لاۋازىم يەلەرىنە قياناتقا جول بەرمەۋدى جانە تەك قانا جاقسىلىققا جارىسۋدى ۇسىنامىن.

وسى جولداردى وقىعان بارىڭىزگە ۇلى جاراتۋشى – اللا يمان بەرگەي!

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz