ءدال سولاي! ويتكەنى، بۇل – رەسەيدىڭ نەبىر كوزى اشىق دەگەن ادامدارىنىڭ دا قانىنا ءارتۇرلى جولمەن ابدەن سىڭگەن كەسەل، دەرت. ءتىپتى، جازۋشىلار ە.ليمونوۆ، ا. سولجەنيتسىن، اكادەميك ليحاچەۆتەردەن باستاپ، كەيبىر ءجاي مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن «روسسيا تولكو دليا رۋسسكيح»، «چتو زا برەدوۆوە سلوۆو روسسيانە ەست ليش رۋسسكيە» دەپ كرەملدىڭ قارسى الدىندا قىزىل الاڭدى شۋىلداتىپ جۇرگەن ورىس قىز-جىگىتتەرىنە شەيىن شوۆينيزم دەرتىنە شالدىققاندار دەۋگە تولىق نەگىز بار.

انەبىر جىلدارى ءسىبىر وزەندەرىن تارتىلىپ بارا جاتقان ارال تەڭىزىنە بۇرۋ جونىندە الەمنىڭ بەلگىلى-بەلگىلى عالىمدارى مەن قوعام قايراتكەرلەرى ۇسىنىس جاساعاندا ۆ.راسپۋتين باستاعان ورىس جازۋشىلارى مەن تولىپ جاتقان ونەر قايراتكەرلەرى «بۇل ورىس وزەندەرى، ونى بۇرۋعا بولمايدى، سىبىردەگى ءار اعاش تا ورىستىكى» دەپ بۇعان ورە تۇرەگەلىپ قارسى شىقتى. اقىرى كرەمل سولاردىڭ ايتقانىنا كونىپ، الەمدە مولدىرلىگى جونىنەن 2-ءشى ورىن الاتىن كوگىلدىر سۇلۋ ايدىن ارالدىڭ توز-توز بولۋىنا، سول ارقىلى ونىڭ جاعالاۋىن جايلاعان قالىڭ قازاقتىڭ باسى اۋعان جاققا جوڭكىلە كوشۋىنە، كوشپەگەندەرىنىڭ بالا-شاعاسى ادام ەستىمەگەن اۋرۋ-سىرقاۋعا دۋشار بولۋىنا جول اشىپ بەردى. شىندىعىنا كەلگەندە ءسىبىر دە، ءسىبىر وزەندەرى دە ەشقاشان ورىستىڭ جەر-سۋى بولعان ەمەس. ءوزى قاندى قىرعىنمەن باسىپ العان جەردىڭ ءبارىن بەتى بۇلك ەتپەستەن «رەسەيدىكى» دەپ اتايتىن بۇل اۋرۋ سوناۋ پاتشالى رەسەي باسشىلارىنىڭ دا، كەشەگى كەڭەستىك رەسەي مەن بۇگىنگى رەسەي باسشىلارىنىڭ دا قانىنا سىڭگەن كەسەل. قازاقستاننان باستاپ باسقا دا تاۋەلسىز رەسپۋبليكالاردان نەوسوۆەتتىك (جاڭا كەڭەستىك) يمپەريا – جاڭا كسرو قۇرۋ نيەتىن اشىق اڭعارتىپ وتىرعان پۋتين باستاعان بۇگىنگى رەسەي دە بۇل شوۆينيزم، يمپەرياليزم دەرتىنەن ارىلماق تۇگىل ول دەرتى، ياعني اۋرۋى اسقىنىپ باراتقان سياقتى. مىسالى، رەسەي باسشىسى پۋتين جوعارىدا ءبىز ايتقان «روسسيا تولكو دليا رۋسسكيح» دەپ ۇرانداتىپ جۇرگەن شۋىلداقتاردى كورمەي-بىلمەي وتىرعان جوق. بۇلاي ايعايلاپ جۇرگەندەردىڭ دە بىردە-ءبىرى، ءتىپتى، رەسەيدە وقىپ جۇرگەن قازاق، وزبەك، قىرعىز سياقتى تۇركىتەكتەس جاستاردى ۇرىپ-سوعىپ، ءولتىرىپ تاستاعانداردىڭ ەشبىرى سوتتالعان دا ەمەس. ولاردىڭ كرەملدە نەمەسە رەسەيدىڭ ءارتۇرلى قۇپيا قىزمەت ورىندارىندا، سوتتارى مەن پوليتسياسىندا قولداۋشىلارى، ارقاسۇيەرلەرى بار دەگەن كۇدىك تە جوق ەمەس ەل ىشىندە.

ءبىر تاڭعالارلىعى رەسەيلىك بەلگىلى شوۆينيستەرگە تيگىزىپ باسپاسوزدە دە، ينتەرنەت سايتتارىندا دا ەسكەرتۋ، سىن پىكىر از ايتىلىپ جاتپاعانىن بىلە تۇرا سولاردىڭ بىردە-ءبىرى جوق ءبىز «ۇلىورىسشىل» ەمەسپىز «كولونيزاتورلىق پيعىلداعى» نەمەسە «شوۆينيست» ەمەسپىز دەپ اقتالمايدى دا. سوعان قاراعاندا ولار وزدەرىنىڭ وسى كەسەلىن «ناعىزورىستىق» دەپ ماقتان تۇتاتىن دا سياقتى. سولاردىڭ ءبىرى ەۋرازياشىلدىق قوزعالىستىڭ كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى نەوەۆرازياشىلدىقتىڭ نەگىزىن سالۋشى الەكساندر دۋگين دەگەن. ءوزىن ورىستىڭ، رەسەيدىڭ قامىن ويلاۋشى رەتىندە قانشا جەردەن ايقاي-ۇيقايمەن دالەلدەۋگە جانىن سالىپ جۇرسە دە ۆ.جيرينوۆسكي ءوزىنىڭ ەۆرەي ەكەنىن جاسىرمايدى. ال دۋگين ءوزىن ورىسپىن دەيدى، بىراق ونىڭ شىن ۇلتى كىم ەكەنى تۋرالى ءارتۇرلى اڭگىمە بار. وندا تۇرعان ەشنارسە جوق تا شىعار، بىراق بۇكىل ەۋرازيانىڭ كوپشىلىگىن ونىڭ ىشىندە قازاق جەرىن ورىستىڭ، ياعني، رەسەيدىڭ جەرى دەپ ەلىرۋىنە قاراعاندا ونىڭ دا شوۆينيزم، يمپەرياليزم كەسەلدەرىنە ۇشىراعانىن جانە بۇل كەسەلدەر ونىڭ اعزاسىندا ءورشىپ تۇرعانىن بۇدان ءبىراز بۇرىن تەلەارنا جۋرناليسىنە بەرگەن سۇحباتىنان، سۇحبات دەگەننەن گورى شوۆينيستىك نەۆروز دەۋگە كەلىڭكىرەيتىن مىنا سوزدەرىنەن اڭعارۋعا بولاتىن شىعار دەپ ويلايمىز. ال قاراڭىز:

ۆ.پوزنەر: ...ال ءسىز قىرىمدى رەسەيگە قوسىپ الۋدى ورىس جەرلەرىن جيناي باستاۋدىڭ، قايتادان ۇلكەن رەسەيدى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ باستاماسى دەيسىز. سۇراق مىناداي: ءوز باسىم جان-جاعىنداعى ەلدى مەكەندەردى قوسىپ ەسەپتەپ ۇلكەن ماسكەۋ نەمەسە ۇلكەن لوندون دەپ اتايتىنداردان حاباردارمىن. ال ۇلكەن رەسەي دەگەنگە تۇسىنبەيمىن. بۇنى رەسەي جانە وعان قوسىلعان نە دەپ تۇسىنەمىز؟

ا.دۋگين: ۇلكەن رەسەي دەگەنىمىز بۇل – ورىس الەمى، ورىس وركەنيەتى. مەنىڭ پايىمداۋىمشا ۇلكەن رەسەي دەگەنىمىز قوسىلعىشتارى مەن ازايتقىشتارى ارالاس رەسەي يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىمەن، ياعني كەشەگى كەڭەستەر وداعىنىڭ تەرريتورياسىمەن شامالاس يمپەريا دەۋگە بولادى. بۇلار ءاۋباستا «ۆەليكوروسس جەرلەرى»، «ۆەليكوروسس تەرريتورياسى» دەپ اتالماعان، بىراق وسى كەڭىستىكتە تۇراتىن بۇكىل ەتنوستار عاسىرلار بويى سول «ۆەليكوروسس تەرريتورياسىن» جاساعان، قۇراعان.

ۆ.پوزنەر: مىناداي سۇراق قويسام بولا ما؟ سوندا ول تەرريتورياعا زاكاۆكازە دە كىرەدى مە؟ مىسالى گرۋزيا، ارمەنيا، ءازىربايجان ءبارى ۆەليكوروسس پا؟

ا.دۋگين: ءسوزسىز! ارينە سولاي. ولاردىڭ ءبارى ۇلكەن رەسەيدىڭ ءبىر بولشەگى عانا. بىراق سولاي ەكەن دەپ...

ۆ.پوزنەر: ال، ورتا ازيا شە؟ ول دا ۆەليكوروسس پا؟

ا.دۋگين: ءسوزسىز! ارينە، ءسوزسىز سولاي؟

ۆ.پوزنەر: پريبالتيكا شە؟

ا.دۋگين: ولاي ەمەس-اۋ سياقتى. مەنىڭشە پريبالتيكا دا، باتىس ۋكراينا دا مۇمكىن... ءيا، الدەبىر نەگىزدەرگە سۇيەنسەك... ولار دا ازداپ بولسا دا ۆەليكوروسس دەۋگە كەلىڭكىرەيتىن، ياعني...

بۇل كوشەدە تالتىرەكتەپ اۋزىنان ساموگون مەن ماحوركا ءيسى بۇرقىراپ، ءۇش ءارىپ پەن بەس ارىپتەن تۇراتىن بىلاپىت ءسوزىن ايتىپ تۇرعان ماس ورىستىڭ ەمەس عالىم، ساياساتكەر دەگەن اجەپتاۋىر اتاعى بار دۋگين، ياعني دوعاۇلىنىڭ ويلانىپ، ءار ويىن تارازىعا تارتىپ تۇرىپ-اق ايتقان سوزدەرى. عالىمدارى، ساياساتكەرلەرى مەن جازۋشىلارىنا دەيىن وسىلاي اۋمالى-توكپەلى، ىلگەرىلى-كەيىندى اۋىتقىپ سويلەپ جۇرگەندە، ءجاي قاراتابان ورىستى كىم دەۋگە بولادى؟ وسى دۋگين، جيرينوۆسكي، پروسۆيرين دەگەندەر وسىنىڭ الدىندا عانا بۇكىل قازاقستاندى رەسەيدىڭ ءبىر بولشەگى دەپ اتاعان. سوندىقتان ۆ. پوزنەر وعان قازاقستان تۋرالى ويىڭ ايتپاساڭ دا بەلگىلى عوي دەپ قازاقستانعا قاتىستى ساۋال قويعان جوق. كىمنىڭ، كىمدەردىڭ ارانداتۋ ساياساتى ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر وسى كۇنى ء«بىز ەۋرازياشىل بولۋىمىز كەرەك، ءتىپتى قازاق دەگەن جارتىلاي ەۋروپالىق، ياعني، ەۋرازيالىق ۇلت» دەيتىندەر جوعارعى جاقتا كوبەيىپ كەتتى. سولاردى تىڭداپ وتىرىپ، قۇداي ساقتاسىن، ەل باسىنا الدەقالاي كۇن تۋسا، مۇندايلار دۋگين–دوعاۇلى سياقتىلاردىڭ كوكتەن ىزدەپ، جەردەن تاپقان ولجاسىنا اينالىپ وزىمىزگە قارسى شىعىپ جۇرسە قايتتىك دەگەن ۇرەي بيلەيدى ەكەن، دەنەڭدى. اللا كەشىرسىن، ءبىر قىرشاڭقى: «قۇداي اياماعاندى، اۋليە اساسىمەن تۇرتەدى» دەگەن ەكەن، سول ايتقانداي رەسەيدىڭ شوۆينيستىك، يمپەرياليستىك اۋرۋى تۇلابويىن قۇرىستىرىپ، قازاق ەلىنە قاراپ ءۇي ىرگەسىنەن ءۇيىرلى قاسقىرداي ۇلىپ تىستەرىن ساقىلداتىپ، اۋزىنان اق كوبىك اتىپ تۇرعاندا ءوز ىشىڭنەن شىققان سونداي باسشىلاردىڭ قازاق جەرىن ساۋداعا سالىپ، قازاقتىڭ كوزىن ەندى اشقان سابيلەرىن ءۇش تىلدە بىلدىرلاتىپ، سۋميلاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزۋى، بىرەسە «ميتينگىگە شىقساندار اياۋشىلىق بولمايدى» دەپ، بىرەسە «ورىسقا قازاقشا سويلەسەڭدەر جاۋاپقا تارتىلىپ، جۇمىستان قۋىلاسىڭدار» دەپ قازاقتى تابانىنا تاپتاپ، باسىنۋى دا، زىركىلدەۋى دە، ال داريعا حانىمنىڭ ء«ۇش ءتىلدى كوپسىنسەڭدەر، ءتورتىنشى ءتىل قىتاي ءتىلىن وقىتۋعا كىرىسەمىز» دەپ تاعى دا باسىنۋى جانىڭا باتقاندا ەڭىرەپ جىلاعىڭ كەلەدى ەكەن. نە ىستەۋ كەرەك؟

مىرزان كەنجەباي، اقىن

قر مادەنيەت قايراتكەرى 

Abai.kz