وسىدان 95 جىل بۇرىن جەتىسۋداعى شاعىن قالا جاركەنتتە بۇكىلوداقتىق ماڭىزى بار مەملەكەتتىك وپەراتسيا ويلاستىرىلىپ، جۇزەگە استى. ول شەكارانىڭ ارعى بەتىنە امالداپ ءوتىپ، ارتىنشا بەرگى جاقتاعى بەيبىت ومىرگە ەندى كىرىسكەن ەلگە زور قاۋىپ توندىرگەن اق گۆاردياشىلار گەنەرالى، اتامان الەكساندر دۋتوۆتىڭ كوزىن جويۋ جونىندەگى ارەكەت ەدى. وعان قاتىسقان جەرلەستەرىمىز جونىندە شىندىق تولىق ايتىلىپ ءبىتتى مە؟ جوق. زەرتتەۋشىلەر كوبىنەسە ۆچك-نىڭ^* 1920 جىلعى كۇز، قىس ايلارىنداعى اتالمىش وپەراتسياعا ارنالعان دايىندىق جۇمىستارىن ايتۋمەن، 1921 جىلعى 6 اقپانداعى قىتايدىڭ ءسۇيدىن قامالىنداعى بولعان وقيعانى بايانداۋمەن، سودان سوڭ وعان قاتىسقانداردى تاشكەنتكە اپارىپ ماراپاتتاعاندىعىن ءسوز ەتۋمەن شەكتەلەدى دە قويادى. ال ودان كەيىن شە؟ اجال اۋزىنا اتتانىپ، امان كەلگەندەردىڭ 1929-1937 جىلدارداعى تاعدىرى قالاي بولدى؟ ولاردان ۇرپاق قالدى ما؟ قايدا تۇرادى؟ تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ قولدارىنداعى قۇجاتتار نە دەيدى؟ «اتاماننىڭ اقىرى» ءفيلمىنىڭ ءتۇسىرىلۋ تاريحى شە؟ ول قالاي ومىرگە كەلدى؟ بىلگەن ادامعا وعان قاتىسقان اكتەرلەر ەستەلىكتەرىنىڭ دە ايتارى از ەمەس. وسى جانە ودان باسقا دا وقيعالاردى تومەندەگى ماقالادا قادەري-حالىمىزشە ايتۋعا كۇش سالدىق، قۇرمەتتى وقىرمان! وقىڭىزدار، كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە نازار اۋدارىپ، حاباردار بولىڭىزدار دەمەكپىز ءبىز سىزدەرگە. سونىمەن…

1. اتامان

ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان ادام­نىڭ اتا-بابالارى بايىرعى سامارا­لىق كازاك اسكەريلەرىنىڭ وتباسى­نان تارايدى. اكەسى – پاتشا اس­كەرىنىڭ ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋ­داعى تۇركىستان جورىعىنا قاتىس­ق­ان وفيتسەر يليا پەتروۆيچ دۋتوۆ. ال شەشەسى – ورىنبور گۋبە­ر­نيا­­سىن­داعى ۋريادنيكتىڭ قىزى ەلي­زاۆەتا نيكولاەۆنا ۋسكوۆا. بۇ­لار­­­دىڭ بالاسى، ياعني، ءوزىمىز اڭگى­مەلە­مەك بولىپ وتىرعان الەك­ساندر يليچ دۋتوۆ قازاق جەرىن­دە، اتاپ ايتقاندا سول كەزدەگى سىر­داريا وبلىسىنىڭ قازالى كەنتىندە جورىق ۇستىندە دۇنيەگە كەلگەن. بالالىق شاعى فەرعانا، ورىنبور، سانكت-پەتەربۋرگتە وتكەن.

الەكساندر دۋتوۆ 1897 جىلى ورىنبورداعى نەپليۋەۆ كادەت كورپۋسىن، 1899 جىلى سونداعى اتتى اسكەر مەكتەبىن اياقتاعان سوڭ حورۋنجي شەنىن الادى. ءسويتىپ حاركوۆ قالا­سىندا ورنالاسقان 1-ءشى ورىن­بور كازاك پولكىنە جىبەرىلەدى. 1903 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەگى ني­كو­لاەۆ ينجەنەرلىك مەكتەبى جا­نىن­­­داعى كۋرستى ءتامامداپ، باس شتاب اكادەمياسىنا وقۋعا تۇسەدى. 1905 جىلى ول ءوزى سۇرانىپ قيىر شى­­­عى­ستا ءجۇرىپ جاتقان ورىس-جاپون سوعىسىنا اتتانادى. وندا 2-ءشى مانچجۋريا اسكەرى ارمياسى قۇرامىندا شاي­قاسىپ، ۇرىستاعى «جانقيارلىق ەر­لىگى جانە ەرەكشە ەڭبەگى» ءۇشىن ءۇشىن­شى دارەجەلى اۋليە ستانيسلاۆ ور­دەنى­مەن ماراپاتتالادى. سوعىس ءبىتىپ، سانكت-پەتەربۋرگكە ورالعان سوڭ باس شتاب اكادەمياسىنداعى وقۋىن جالعاس­تىرىپ، ونى 1908 جىلى شتابس-كاپيتان شەنىمەن اياقتايدى.

1909 جىلدان 1912 جىلعا دەيىن الەكساندر دۋتوۆ ورىنبورداعى كازاك يۋنكەرلىك مەكتەبىندە ۇستازدىق ەتەدى. وسى اسكەري وقۋ ورنى قابىر­عاسىندا جاس كۋرسانتتارعا كورسەت­كەن قامقورلىعى ارقاسىندا ول يۋن­كەر­لەردىڭ ىستىق ىقىلاسى مەن قۇر­مەتىنە بولەنەدى. ماسەلەن ونىڭ سول كەزدەگى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى، كەيىن جازۋ­شى ك.سەدىحتىڭ «داۋريا» رومانىنا باس كەيىپكەر بولعان، 1918-1920 جىلدارى زابايكالە كازاك اسكەرلەرىنىڭ اتامانى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن گ.سەمەنوۆ ەدى. وسى جەر­­دە ءسوز رەتىنە قاراي مىنا دەرەك­­تى دە ايتا كەتەيىك. الەكساندر دۋتوۆ ورىنبورداعى ءومىرىنىڭ ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كەزەڭىندە سول كەز­دەگى پود­پولكوۆنيك دارەجەسىنە تەڭ قوسىن ستارشيناسى شەنىنە جوعارى­لاتى­لىپ، ءۇشىنشى دارەجەلى اۋليە ەلەنا وردەنىمەن ماراپاتتالا­دى. جانە وسى قالادا 1907 جىلى ولگا، 1909 جىلى نادەجدا، ال 1912 جىلى ماريا ەسىمدى قىزدارى دۇنيەگە كەلە­دى. كەنجەسى ەليزاۆەتا ءبىرىنشى دۇنيە­جۇزى­لىك سوعىس ءجۇرىپ جاتقان 1914 جىلى تۋعان. اتاماننىڭ ولەگ ەسىم­دى ۇلى بولعان دەيدى. الايدا ونىڭ قاشان، قايدا تۋعانى جونىندە قۇجاتتار جوق.

1914 جىلى ءبىرىنشى دۇنيە­جۇزىلىك سوعىس باستالعاندا الەك­ساندر دۋتوۆ ءوزى سۇرانىپ مايدانعا اتتانادى. العى شەپتەگى 10-اتتى اسكەر ديۆيزيا­سى قۇرامىنداعى 1-ورىنبور كازاك پولكى قاتارىندا شايقاسادى. وندا ول وڭتۇستىك-باتىس مايدانىندا گەنەرال ا.ا.برۋ­سيلوۆ قولباسشىلىق ەتكەن اسكەري قيمىلداردىڭ بەل ورتاسىندا بولادى. سول ۇرىستار بارىسىندا ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز قىزمەت ەتكەن 9-ورىس ارمياسى دنەستر جانە پرۋت وزەندەرى ارالىعىنداعى پلاتسدارمدى ۇستاپ تۇرعان 7-اۆستريالىق-ۆەنگرلىك ارميانى تالقاندايدى. وسى شايقاستا الەكساندر دۋتوۆ ەكى رەت جارالانادى. سوڭعى جاراسى وتە اۋىر ەدى. الايدا، ورىنبوردا ەكى اي ەمدەلىسىمەن پولككە قايتىپ ورالادى. كوپ كەشىكپەي كنياز سپيريدون بارتەنەۆپەن قاتار 1-ورىنبور كازاك پولكىنىڭ تەڭ دارەجەدەگى تەتە باسشىسى بولىپ تاعايىندالادى. سول كەزدەرى وعان بەرگەن مىنەزدەمەسىندە گراف ف.كەللەر: «اسكەري قوسىن ستار­شيناسى دۋتوۆتىڭ پولكى قاتىس­قان رۋمىنيا جەرىندەگى سوڭ­عى شايقاستاردى وتە كۇردەلى دەپ سي­پاتتاۋعا بولادى. سوندا ول ءوزىن قالىپ­تاسقان جاعدايدى بىلىك­تىلىك­پەن باعالاپ، باتىل شەشىم قابىل­داي الاتىن وفيتسەر رەتىندە تانىتتى. وسى سەبەپتى دە مەن ونى ەرەكشە قابىلەتكە يە، پولكتىڭ تاماشا باسشىسى دەپ ەسەپتەيمىن»، – دەپ جازعان. 1917 جىلدىڭ اقپانىندا الەكساندر دۋتوۆ جوعارىداعىداي جاۋىنگەرلىك قىزمەتى ءۇشىن ەكىنشى جانە ءۇشىنشى دارەجەلى اۋليە اننا وردەندەرىمەن ماراپاتتالادى.

1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسى بۇرىن اتى ونشا شىعا قويماعان كازاك شتابس-وفيتسەرىنىڭ ءبىرسارىندى ءومىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ جىبەرەدى. وعان اسەر ەتكەن 1917 جىلدىڭ ناۋ­رىزىندا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باس ءمينيسترى گ.ە.لۆوۆتىڭ پەترو­گراد­تا كازاكتاردىڭ ءبىرىنشى جالپى قۇرىل­تايىن وتكىزۋگە رۇقسات بەرگەن پارمەنى ەدى. اسكەري قوسىن ستارشيناسى الەكساندر دۋتوۆ مىنە، وسىعان بايلانىستى ءوز پولكى­نىڭ وكىلى رەتىندە رەسەي استاناسىنا كەلەدى. سول كەزدەن باستاپ 38 جاستاعى ساقا وفيتسەردىڭ ءومىرى تۇبەگەيلى وزگەرەدى. ول ساياسي وقيعا­لارعا بەلسەندىلىكپەن ارالاسا ءجۇ­رىپ، ايتارلىقتاي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزەدى. اقىرى 1917 جىلدىڭ كۇ­زىن­دەگى جيىندا جاسىرىن داۋىسپەن ورىنبور كازاكتارىنىڭ اسكەري اتامانى بولىپ سايلانادى.

قازان توڭكەرىسىن الەكساندر دۋتوۆ ەش مويىندامادى. ءسويتىپ ول العاشقى كۇندەردەن-اق بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەس تۋىن كوتەرەدى. 1917 جىلدىڭ 25 قازانىندا اتامان وزىنە باعىنىشتى اسكەر قوسىنىنا ارنال­عان №816 جارلىققا قول قو­يىپ، بولشەۆيكتەردىڭ پەترو­گراد­تا وكىمەتتى كۇشپەن باسىپ الۋىن مو­يىن­داماۋعا شاقىرادى. ءسوي­تىپ ول تۇركىستان مەن ءسىبىر اراسىن جال­عاپ تۇرعان ستراتەگيالىق ماڭى­زى زور ورىنبور ايماعىن ءوز قولىنا الادى.

1918 جىلدىڭ كۇزىندە ورال مەن ءسىبىر تەمىر جولى بويىنداعى كوتەرىلىسكە شىققان چەحوسلوۆاك تۇتقىندار كورپۋسىنا سۇيەنگەن الەك­ساندر دۋتوۆ كولچاكتى قول­داۋ­عا بەلسەنە كىرىسەدى. ءسويتىپ، اق­توبە باعىتىنداعى شابۋىلعا شىعا­دى. ماقسات – تاشكەنتكە قاراي توق­تاۋ­­سىز جىلجۋ ەدى. الايدا، ونىڭ بۇل جورىقتا جولى بولمايدى. 29 قازان­دا اقتار قولىنداعى بۋزۋلۋك قۇ­لاي­دى دا، 15 قاراشادا قىزىلدار ورىنبوردى شابۋىلداۋعا كوشەدى. اتامان وسى اۋىر كەزەڭ تۋرالى بىلاي دەپ ەسكە الادى: «بىزگە قارسى گاي باسقاراتىن «قۇرىش ديۆيزيا» اتالىپ كەتكەن بولشەۆيكتەردىڭ ەڭ تاڭداۋلى اسكەري كۇشتەرى­نىڭ ءبىرى اتوي سالدى. ولار جاقسى قارۋلانعان جانە دە ءتارتىبى دە تەمىردەي قاتتى قۇرىلىم بولاتىن. قيىن جاعدايعا تاپ بولدىق. بىراق مەنىڭ جىگەرىم ءبىر ساتكە تە جاسىعان جوق».

1919 جىلدىڭ ساۋىرىنەن باس­تاپ الەكساندر دۋتوۆ رەسمي تۇردە ورىنبور كازاك اسكەري ارمياسىنىڭ قولباسشىسى بولا تۇرىپ اسكەري باسشىلىق تىزگىنىن كومەكشىلەرىنە تاپسىرادى دا ءوزى ومبىعا بارىپ ساياسي ومىرگە ارالاسىپ كەتەدى. ءسىبىر بيلەۋشىسى كولچاكتان گەنەرال-لەيتەنانت شەنىن الىپ، بار­لىق كازاك اسكەرىنىڭ جورىقتاعى اتا­مانى ەتىپ تاعايىندالعان ول جەر­گىلىكتى جەردەگى جاساقتاردىڭ جاي-كۇيىن تەكسەرۋ ءۇشىن قيىر شىعىس­قا اتتانادى. سول جاقتا پارتيزان قوز­عالىسىنا قارسى كۇرەسكە جەتەك­شىلىك ەتىپ، ءسىبىر جوعارعى ۇكى­مەت بيلىگىمەن جانە جاپونيامەن ىڭ­عاي­لاس ساياسات ۇستانعان سەمەنوۆ، كال­مىكوۆ، گاموۆ سياقتى اتامان­دارمەن قارىم-قاتىناس ورناتادى. ولار جوعارعى بيلەۋشى كولچاك­قا ادالدىعىن كورسەتۋگە تىرىس­قانى­مەن، ءىس جۇزىندە شىعىس مايدانى­نا ءبىر دە ءبىر اسكەري قۇراما جىبەرمەيدى.

1919 جىلدىڭ كۇزىندە كولچاك ديۆيزيالارىن تالقانداعان قىزىل ارميا شەشۋشى شايقاسقا كوشەدى. وسى كەزدە الەكساندر دۋتوۆ ورىنبور كازاك اسكەريلەرىنىڭ قولباسشىسى بولىپ قايتادان تاعايىندالادى. بۇل قالىڭ قول كوكشەتاۋ مەن ات­باسار­­دان جەتىسۋعا شەگىنۋگە ءماج­بۇر بولعان اسا قيىن كەزەڭ ەدى. جاساق اشىق اسپان استىندا اش-جالاڭاش كۇن كەشە وتىرىپ، جۇتاڭ، ەلسىز مەكەندەردى ارتقا تاستاپ شەگىنۋمەن بولادى. وبوزداعى جۇك تارتۋعا شاماسى كەلمەگەن جىلقى، تۇيەنى پىشاققا جىعىپ، ازىق ەتەدى. تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ جەم-ءشوبىن، كيىم-كەشەگى مەن كولىك-سايمانىن كۇشپەن تارتىپ الادى. الايدا مىڭداعان ادام توبىرىنا بۇل جۇق بولمايدى. سۋىق پەن اشتىقتان قىرىلعانداردىڭ سانى كۇن ساناپ وسە تۇسەدى. جۇقپالى اۋرۋ – سۇزەك پايدا بولادى.

جەتىسۋعا ارىپ-اشىپ، ابدەن سىلىك­پەسى شىعىپ جەتكەن دۋتوۆ­شى­لارعا وسى وڭىرگە ەرتەرەك كەلىپ، ءبىرشاما جايلى تۇرمىس كەشىپ جاتقان اتامان بوريس اننەنكوۆ اسكەرلەرى جىلى قاباق تانىتا قوي­مايدى. ارالارىندا ءوزارا دۇش­پان­دىق ەرەگىس باستالادى. كەي جاعدايلاردا ولاردىڭ داۋ-دامايى قارۋلى قاقتىعىسقا دا ۇلاسىپ وتىرادى. مۇنى كورىپ، بەرەكەسىزدىكتەن ابدەن تۇڭىلگەن الەكساندر دۋتوۆ 1920 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ءوزىنىڭ سەرىكتەرىمەن بىرگە جەتىسۋدى تاس­تاپ، سار­قاننىڭ 5800 مەتر بيىك­تىگىن­دەگى مۇز قۇرسانعان قاراسىرىق اسۋى ارقىلى قىتايعا وتۋگە ءماج­بۇر بولادى. وسىلايشا الاتاۋ اسقان ورىنبورلىقتار شىڭجاڭ جەرىندەگى اعىپ جاتقان بوراتولا وزەنىنە جەتەدى. بۇل دامپان دەگەن اكىمشىلىك ايماعىنىڭ جەرى ەدى. بوسقىندار مىنە، سوعان جاقىن جەردەن قوس قۇرىپ ورنالاسىپ، ءبىر ايعا جۋىق دامىل تابادى.

ولار وسى جەردە ەستەرىن جيىپ جاتقاندا سولداتتار كەڭەس ۇكىمەتى شەت ەلدەرگە قاشقان اقتارعا كەشى­رىم جاريالاپتى دەگەن ءسوزدى ەستيدى. ارتىنان بۇل حابار راستالادى. جاساق قوسىنىنا كەلگەن دامپان ۋەزىنىڭ باستىعى اتامانعا كەڭەس­تىك رەسەي ۇكىمەتى ودان قىتاي تۇركى­ستا­نى جەرىنە وتكەن قاش­قىن­داردىڭ بارىنە كەشىرىم جاسالعانىن رەسمي تۇردە حابارلاۋدى سۇراعانىن مالىم­دەيدى. مۇنى وكىلدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ، سودان سوڭ ءبىراز كۇن وي­لا­نىپ-تولعانعان الەكساندر دۋتوۆ مىنا­داي جارلىق شىعارادى: «ەلگە ورال­عىسى كەلەتىندەرگە مەنىڭ تارا­پىمنان ەشقانداي قارسىلىق بول­مايدى. ويتكەنى وتانىمىزعا ءوز ەركىمىزبەن، ار-نامىسىمىزدى جوعالت­پاي ورالاتىن ءساتتىڭ قاشان كەلە­تىنىن ايتۋ قيىن. مۇنداي جاعداي جىل وتە نە بولماسا ەكى جىلدان سوڭ، ءتىپتى ونداعان جىلداردان كەيىن عانا تۋى مۇمكىن. وتانىنا قايتقىسى كەلە­تىن، بۇدان ارىگە كۇش-جىگەرى تاۋ­سىلىپ، قيىندىقتان قاجىعان ادام­دار تىزىمگە جازىلۋىنا بولادى. جاساق­تاعى وفيتسەر مىرزالارعا ايتارىم، ولار تاراپىنان ەشقانداي ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىلمەۋى ءتيىس. وسى­نى قاتاڭ ەسكەرتەمىن. اركىم ءوز تاع­دىرىن ءوزى شەشسىن. مەن ەش­قانداي ۋادە بەرمەيمىن جانە بەرە المايمىن دا. ويتكەنى مەندە قارجى جوق. وسىنداعى ءاربىر كازاك ءوز تىرشىلىگىنە قاجەتتىنى ءوز ەڭبەگىمەن تاپسىن».

كەڭەس جەرىنە قايتۋعا 240 ادام تىلەك بىلدىرەدى. 1920 جىلدىڭ 6 مامى­­رىندا جاساق ەلىنە قايتاتىن جول­­داستارىمەن قوشتاسۋ ءۇشىن ساپقا تۇرا­دى. قۇداي انا تابىن­سكايا كيەلى يكوناسىنىڭ الدىندا ءمىناجات جاسالادى. كەتەتىندەرمەن قوشتاسىپ تۇرىپ اتامان ولارعا: «ەلگە ورالعان سوڭ ساتقىندىق جاساماڭدار، جەكە باستارىڭنىڭ مۇددەسى ءۇشىن مۇن­داعى باۋىر­لارىڭدى كىنالاپ، ولار­دىڭ تۋىستارىن قيىن جاعدايعا قال­دىر­ماڭدار»، – دەپ كەڭەس بەرەدى.

2.قامال

قىتاي جاعىنا الەكساندر دۋتوۆ­­پەن بىرگە ىلەسىپ وتكەندەردىڭ قاتارىندا جەتىسۋ كازاكتارى اس­كەرى­نىڭ اتامانى، گەنەرال-مايور نيكولاي ششەرباكوۆ تا بار ەدى. ونىڭ وتريادى دا ۇلكەن ماشاقاتپەن اسۋى قيىن قاراسىرىقتان ءوتىپ، بورا­تولا وزەنىنىڭ اڭعارىنا شىق­قاندا ولار­­دى قىتاي شەرىكتەرى ۇستاپ، وق­­شاۋلاۋ ورنىنا اكەتەدى. كوپ كەشىك­­­پەي ءبارىنىڭ تۇراتىن جەرى بە­لگى­لەنىپ، ناقتىلانادى. اتاپ ايت­قاندا ورىنبور كازاكتارىنىڭ اتا­مانى الەكساندر دۋتوۆ ءوزىنىڭ شتابى­­مەن جانە جەكە كۇزەت پولكى­مەن ءسۇي­دىن قالاسىنداعى بەكى­نىس پەن سوعان جاقىن ماڭداعى ماز­ار، شيپانزە قىستاقتارىنا قو­نىس­­تان­­دىرىلادى دا، ال نيكولاي ششەر­­باكوۆ اسكەرى قۇلجا ىرگەسىنە ورنىعادى.

وسى جەردە كەڭەس وكىمەتىنىڭ تەگەۋ­رىنىنە شىداماعان اق گۆارديا­شىلاردىڭ قىتايدىڭ حاربين جاعى مەن موڭعوليا بەتى جانە شىڭ­­­جاڭ ولكەسىنە اعىلۋىنىڭ سە­بەبى نەدە دەگەن سۇراق تۋادى. زەر سا­لىپ قاراساق، 20-جىلدارى كا­­زاك­­­تاردىڭ زابايكالە اتاما­نى گ.سەمەنوۆتىڭ شانحايعا، بارون ۋنگەرننىڭ ۋرگاعا، بوريس اننەن­كوۆتىڭ ۇرىمشىگە، ال گەنەرال اند­رەي باكيچتىڭ شاۋەشەككە بارىپ تابان تىرەگەنىن بايقايمىز. نيكولاي ششەرباكوۆ پەن الەكساندر دۋتوۆتى جوعارىدا ايتتىق. بۇلار­دىڭ العاش­قىسى قۇلجانى، سوڭعىسى ءسۇيدىندى تاڭداعان. سوندا دەيمىز-اۋ… كەيىنگى 20 جىل ىشىندە جارىققا شىققان اق ەميگرانتتار جاريالانىمدارىنا قاراعاندا ماسەلە مىنادا سياقتى.

1918-1920 جىلدارى ۇرىم­شىدەگى، قۇلجاداعى جانە شاۋە­شەكتەگى رەسەي كونسۋلدارى الەكسەي دياكوۆ، ۆلاديمير ليۋبا جانە ۆلاديمير دولبەجەۆ كەڭەس ۇكىمەتىن مويىنداماي، ءتىپتى ونىڭ تەز ارادا قۇلاۋى ءۇشىن قولدارىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋدى ءوز پارىزدارى دەپ سانايدى. ال مۇنداي ارەكەتتەر بولشەۆيكتەر مەن قىتايدىڭ شىڭجاڭ ايماعىنداعى رەسمي مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار اراسىنداعى ديپلوما­تيالىق قارىم-قاتىناس ورناتۋدا ايتارلىقتاي قيىندىق تۋدىرادى. مىسالى، 1918 جىلعى 12 ناۋرىزدا جەتىسۋدىڭ اسكەري-رەۆوليۋتسيا­لىق كوميتەتى قۇلجاداعى تەلەگراف كەڭسەسىندە جۇمىس ىستەيتىن بولشەۆيك مانكوۆتىڭ نۇس­قاۋ كۇتكەن جەدەلحاتىنا جاۋاپ رەتىندە: «مانكوۆ جولداسقا ءجون-جوبا كور­سەتىپ، ودان قىتاي ۇكىمەتىنە جاق­سى كورشىلىك نيەتتى جەتكىزۋدى سۇراۋ» جونىندە شەشىم قابىلدايدى. الاي­دا قۇلجاداعى بۇرىنعى پاتشا ار­ميا­سىنىڭ پولكوۆنيگى ۆلاديمير ليۋبانىڭ قارسى ارەكەت ەتۋىنەن مانكوۆ شىڭجاڭداعى جەرگىلىكتى رەسمي وكىمەت ورىندارىمەن بايلانىس ورناتا المايدى. 1919-1920 جىلدارى تۇركىستان مايدانىنداعى ساياسي باسقارمانىڭ باستىعى بولعان، كەيىن جەتىسۋداعى ۆەرنىي قالا­سىندا كوميسسار قىزمەتىن اتقارعان جازۋشى دميتري فۋرمانوۆ ءوزى­نىڭ «بۇلىنشىلىك» اتتى دەرەكتى كىتابىندا ۆلاديمير ليۋبانى بىلاي دەپ سيپاتتايدى: «سول كەزدە قۇل­جا­دا پاتشا زامانىنان قالعان ءبىر كارى ورىس كونسۋلى وتىردى. ول باي­عۇس قايدا بارسىن؟ سول قۇل­جا­دان شىعا المادى. ونىڭ ۇستىنە جا­ڭا رەسەي مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋ­دىڭ ور­نىنا وعان دۇشپاندىق تانىت­تى. دەمەك، ول وڭباعاننىڭ قار­جى­سى دا بول­عانى عوي. ال اقشامەن بار­لىق ءىستى تىندىرۋعا بولادى. وسى اق­­شا­عا ول كارى قاقپاس كازاكتاردى دا ۇستادى، ولارعا كومەكتەسىپ، جەتى­سۋ­عا سوققى بەرۋگە دە دايىندادى…».

ول قانداي قارجى ەدى؟ دميتري فۋرمانوۆ نەنى تۇسپالداپ وتىر؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن جازۋشى ۆاديم وبۋحوۆ­تىڭ «جوعالعان جەرۇيىق» كىتا­­بىنداعى مىنا دەرەك­تەر­گە ۇڭىلەيىك. شىڭجاڭداعى بۇ­رىن­­عى ورىس ديپلوماتيالىق قىز­مەتىنىڭ، قىتايدىڭ باسقا اي­ماق­­تارىنداعىداي، ءوز ماقساتىنا جۇمساۋ ءۇشىن رەسەي-ازيا بانكىنەن قارىزعا الىنعان ءىرى كولەمدەگى قار­جىسى بولعان. 1910 جىلى قۇرىل­عان، قازان توڭكەرىسىنە دەيىن اكتسيونەرلىك كاپيتالى بۇرىن-سوڭدى بولماعان 50 ميل­ليون رۋبل كولەمىنە دەيىن ۇل­عايىپ، رەسەي مەن شەت ەلدەردە ورنالاسقان 175 بولىمشەدەن تۇرا­تىن، كەڭ تامىر جايعان بۇل بانك اكتسيالارىنىڭ تورتتەن ءۇشى فرانتسيادا جاتقان ەدى. 1914 جىلعا قاراي بانك نەگىزگى اكتيۆتەرىنىڭ، ۆەكسەلدىك جانە تاۋارعا نەگىزدەل­گەن نەسيەلەرىنىڭ، سالىم اقشا مەن اعىمداعى ەسەپشوتتاعى قار­جى كولەمى جاعىنان رەسەيدەگى اكتسيو­نەر­لىك كوممەرتسيالىق بانك­تەر ارا­سىندا ءبىرىنشى ورىندى يەلەنگەن. 1917 جىلى بولشەۆيكتەر بار­لىق بانك جۇيەسىن مەملەكەت مەنشىگىنە كوشىرگەنىمەن، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قۇرىلىمنىڭ شەت ەلدەردەگى بولىمشەلەرى سالىم اقشا جانە قارجى اعىمدارى بويىنشا جۇمىستارىن ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن بۇرىنعىداي جالعاستىرا بەر­دى. ۇرىمشىدەگى رەسەي-ازيا بان­كى ديرەكتورىنىڭ قىزمەتىن توڭ­كەرىسكە دەيىن ا.سۋۆوروۆ دەگەن كىسى اتقاراتىن. ازامات سوعى­سى جىل­دارىندا دا ول وسى ورنى­نان مىز­عىمادى. پاتشالىق رەسەي كونسۋلدارىنىڭ جانە شىڭجاڭ­داعى اق گۆاردياشىلاردىڭ ءىس-قي­مىل­دارىنا قارجىلىق قولداۋ كور­سەت­كەن مىنە، ناق وسى ادام ەدى.

شىڭجاڭداعى كونسۋل­دىق­تارمەن تىزە قوسا ارەكەت جاساعان اق گۆاردياشىلار وزدەرىنە كەرەك اسكەر بولىمدەرىن جابدىقتاۋ جانە ولاردى ادامدارمەن، ونىڭ ىشىندە قىتاي ازاماتتارىمەن تولىق­تىرۋ، قۇپيا دا جەدەل اقپا­راتتار الۋ سياقتى سانقيلى ماسەلەلەردى اقشا ارقىلى شەشۋدە ايتارلىقتاي تابىسقا جەتىپ، تاستارى ورگە دومالايدى. رەسەي ديپلوماتتارى اق گۆاردياشىلار جاساقتارىن قۇرىپ جانە ولارعا ەلەۋلى قارجىلىق كومەك بەرۋمەن، اق ەميگرانتتار جەتەكشىلەرىنىڭ شەت ەلدەردەگى باسقا ۇيىمدار­مەن بايلانىسىن قامتاماسىز ەتۋمەن عانا شەكتەلمەي، ورىس دياسپورالارىنىڭ ءوز ىشىندەگى جانە قىتاي وكىمەت ورىندارىمەن اراداعى داۋ-دامايدى رەتتەۋدە دە دانەكەرلىك جانە بەيتاراپ قازىلىق جاساپ وتىردى.

مۇنداي اشىق كورىنىس اسىرەسە اتامان ا.دۋتوۆ پەن گەنەرال ن.ششەرباكوۆتى قاناتىنىڭ اس­تى­نا الىپ پانالاتقان، جازۋشى د.فۋرمانوۆ جوعارىداعى ءوز رومانىندا ءسوز ەتكەن پاتشالىق رەسەي­دىڭ قۇلجاداعى بۇرىنعى كونسۋلى ۆ.ليۋبانىڭ ءىس-ارەكەتىنەن انىق بايقالادى. ول اقتاردىڭ قوس گەنەرالىنا جاعداي جاساۋ ءۇشىن شىڭجاڭنىڭ سول وڭىرگە ءامىرى جۇرە­تىن گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ اۋزىن مايلاپ، بەتىن بەرى قاراتادى. وعان اق ەميگرانت اناتولي ۆوروبچۋك-زاگورسكيدىڭ جازىپ قالدىرعان مىنا ەستەلىگى بۇلجىتپاس دالەل بولا الادى: «باقىتىمىزعا قاراي شىڭ­جاڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى يان تسزيانسين اقتاردىڭ دوسى، بول­شەۆيكتەردىڭ قاس جاۋى بولىپ شىقتى. كونسۋل ۆ.ليۋبامەن پىكىرلەسە وتىرىپ، ول وسى جەرگە تۇراقتاعان كازاك ورىستارعا جىلى قاراپ، جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىنا ولاردىڭ ارقايسىسىنا كۇنىنە ەكى قاداقتان ء(بىر قاداق 443 گرامعا تەڭ) ۇن، سونداي مولشەردە اس ازىرلەۋ مەن ءۇي جىلىتۋعا قاجەت تاس كومىر بوساتىپ وتىرۋعا نۇسقاۋ بەردى».

مامىر ايىندا بۇل بيلىك يەسىنىڭ اتامان الەكساندر دۋتوۆتىڭ جاسا­عىنا ءسۇيدىن قالاسىندا تۇراقتاۋعا رۇقسات بەرگەنىن ءبىز جوعارىدا ايت­تىق. ءسۇيدىن كەڭەستىك قازاقستان شەكاراسىنان 52 شاقىرىم جەردە، وسى ەلدەن قۇلجاعا باراتىن كۇرە جولدىڭ بويىندا ورنالاسقان قالا-تىن. جانە مۇندا كونسۋلداردىڭ كۇزەتشىلەرى ءۇشىن سالىنعان 200 ادامدىق كازارمالار بار ەدى. شەكارادان وتكەن جاساق 1000 ادامداي بولعاندىقتان، كازاكتاردىڭ ءبىراز بولىگى ءسۇيدىن بەكىنىسىنە جانە ءوز قولدارىمەن قامال ىرگەسىندەگى بەتكەيگە قازىپ سال­عان جەر ۇيلەرگە ورنالاستى. تەك 1-ورىنبور پولكى عانا ءسۇيدىن قالا­سىنان 40 شا­­قى­رىم جەردەگى دۋشە­گۋر قىستاعىن­دا بولدى. بۇلار­دىڭ ءبارى قى­تاي وكىمەت ورىندارى­نان جوعا­رى­­دا­عى­داي مولشەردە كومەك الىپ تۇردى.

ايتا كەتەيىك، ەميگراتسيانىڭ مۇنداعى العاشقى كەزەڭىندە بولشەۆيكتەرمەن قارۋلى كۇرەستى قاي­تا باستاۋ دەگەن بۇرىنعى اق گۆار­دياشىلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ويىنا دا كەلمەگەن نارسە ەدى. ولار ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى ءتىرى قالۋ، تىربانىپ ءومىر ءسۇرىپ، ناپاقا تابۋ بولاتىن. ورىنبور اسكەرى اۆتوموبيل ءبولىمىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى سەرگەي حيتۋن ءوزىنىڭ جازىپ قالدىرعان كۇندەلىگىندە سول كەزدى بىلاي دەپ ەسكە الادى: «شىڭجاڭ ءۋالاياتىنىڭ گۋبەرناتورى ءبىزدىڭ باسشىمىز باكيچپەن كەلىسە وتىرىپ، ورىستاردى ەكى اي بويى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۋادە بەردى. قۋانىشتىسى، ارامىزداعى كەيبىر پىسىق «كاسىپكەرلەر» بۇل مەرزىمنىڭ اياقتالۋىن كۇتپەستەن ءوز ناندارىن وزدەرى تاۋىپ جەۋگە كىرىسىپ كەتتى. ورىنبورلىقتاردىڭ اراسىندا بىرەۋى ەلدەن كينوفيلم تاسپالارىن الىپ شىققان ەكەن. بۇرىنعى جارىق قۋاتىن بەرۋ روتا­سىنىڭ جاۋىنگەرلەرى قوس دوڭ­عا­لاق­تى اربانىڭ ۇستىنە ەلەكتر موتورىن ورناتتى دا، مەنىڭ مەحانيك جىگىتتەرىم­نىڭ كومەگىمەن كينو كورسەتە باستادى. موتوردىڭ اينالما بەلدىگى ۇزىلە بەردى. بىراق امەريكالىق كوۆبويلار تۋرالى كينونىڭ جەرگىلىكتى قازاقتار مەن ۇيعىرلارعا ۇناعانى سونشالىق، ولار رەزەڭكە بەلدىك قايتا تىگىلىپ، جالعانعانشا شىدامدىلىقپەن كۇتىپ وتىراتىن.

جەرگىلىكتى بازاردا كوبىنەسە ايىرباس ساۋدا جۇرەتىن ەدى. بريكەت تۇرىن­دەگى، ياعني نىعىزدالىپ قاتى­رىل­عان كىرپىش شاي كەز كەلگەن اقشا­دان دا ءوتىمدى بولدى. مەن قىتاي­لىق قىسقا ەتىكتى امەريكان اسكەري شينەلىنىڭ بەلدىگىنەن تارقا­تى­لىپ الىنعان ءبىر ۇلكەن شۋماق جاسىل جىپكە ايىرباستاپ الدىم. بۇرىنعى وفيتسەرلەردىڭ ءبىرازى بازاردا جايما سورەلەر جاساپ الىپ، قىتايلار مەن ۇيعىرلارعا قوسىلا ساۋدا جاساۋعا كىرىستى. ولاردىڭ سورەلەرىنەن فوتواپپاراتتار دا، قول ساعاتتارى مەن دۇربىلەر دە، بەساتار مىلتىق جانە تەمىر شاۋگىم، اسكەري كيىمدەر دە كوپتەپ تابىلاتىن. بۇل زات­تار­دىڭ ءبارىن دە جەرگىلىكتى حا­لىق قۋانا ساتىپ الاتىندىقتان ورىن­­بور­لىقتاردىڭ ساۋداسى قىزىپ تۇردى.

ءالى ەسىمدە، بىردە بالالايكا وركەسترى قۇرىلىپ، ول گۋبەرناتور ءۇيىنىڭ ىشكى اۋلاسىندا ويىن-ساۋىق كورسەتۋگە شاقىرىلدى. ءوڭىر باسشىسى اۋدارماشى ارقىلى ونەر كورسەتۋشىلەردەن «ەڭ جاقسى ورىس ءانىن» ورىنداۋدى ءوتىندى. وركەستر جاقىندا عانا قۇرىلعاندىقتان ونىڭ رەپەرتۋارى جۇتاڭ ەدى. سوندىقتان بالالايكاشىلار «اي ساۋلەسى توگىلىپ…» ءانىن ورىنداۋ­عا ۇيعاردى. قىتايلىقتار ءاندى ۇيىپ تىڭدادى. ءانشى وركەستردىڭ س­ۇيە­مەلدەۋىمەن جوعارى داۋىس­تى پيككولونى اياقتاپ، جىلدام ىر­عاق­تى ستاككاتونى جورعالاتا جونەل­گ­ەندە ءبارى دە، ءتىپتى گۋبەرنا­توردىڭ ءوزى دە دۋىلداتا قول سوقتى. بالالايكاشىلاردىڭ ارقايسىسىنا قىتاي دوللارى جانە ءتۇرلى-ءتۇستى قاعازدان ىستەلىپ، ىشىنە ورىك تول­تىرىلعان سىي دوربا بەرىلدى».

ءومىر وسىلاي قالپىنا كەلىپ، قايتا جاندانا باستادى. ال اق گۆار­­دياشى گەنەرالدار مەن وفي­تسەر­لەردىڭ تۇپكى ويى، كوزدە­گەن ماقسات-مۇددەسى قانداي ەدى؟ ولار­دىڭ شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى جەڭى­لىس­تەن رۋحى باسەڭسىپ، كۇيزەل­گەن اسكەري بولىمدەرىندە ۋاقىت وتە ۇيىم­شىلدىق پەن ءتارتىپ قاي­تا ورنىعا باستادى. وسىنى باس­قا­لارىنان بۇ­رىن سەزگەن الەكساندر دۋتوۆ 1920 جىل­دىڭ 12 تامىزىندا شىڭجاڭ اي­ما­عىنداعى بولشەۆيكتەرگە قار­سى كۇشتەردى ءوز باسقارۋىنداعى ورىن­بور اسكەرىمەن بىرىكتىرۋ تۋرالى №141 بۇيرىق شىعاردى. جاعدايدى وي تارازىسىنا سالىپ قاراعاندا مۇنداي پارمەن قاجەت تە ەدى. بىراق گەنەرال-لەيتەنانت كوپە-كورىنەۋ ءوز وكىلەتتىگىن اسىرا پايدالانىپ، سول­تۇستىك-باتىس قىتايعا وتكەن اق­تار جاساق­تارىنىڭ قولباسشىلارى ءبىر-بىرى­نەن تاۋەلسىز اسكەرباسىلار عانا ەمەس، كوپ جاعدايدا ءبىر-بىرىنە تەڭ گە­نەرالدار ەكەنىن ەسكەرمەدى. ۆاديم وبۋحوۆتىڭ «جوعالعان جەر­ۇيىق» كىتابىنداعى دەرەكتەرگە قارا­عاندا گەنەرال-مايور شەنىندەگى ءسىبىر كازاكتارى اسكەرىنىڭ اتامانى بوريس اننەنكوۆ جانە جەتىسۋ كازاك­تارىنىڭ اتامانى نيكولاي ششەر­باكوۆ وزدەرىمەن دارەجەسى تەڭ ورىن­بور كازاكتارى اتامانىنىڭ قۇزى­رى­نا مويىن ۇسىنۋدان مۇلدەم باس تار­­تادى. گەنەرال-مايور ني­كولاي ششەر­­باكوۆ جوعارىداعى بۇيرىق­تى وقى­عاندا ءتىپتى ورىنبور اتا­ما­نىن جەكپە-جەككە شاقىرۋعا دەيىن بار­عان. بۇعان ونىڭ قىتىعىنا تيەر سوز­دەر ايتقانى سەبەپ بولعان سياقتى. ءوزى­نىڭ بۇيرىقتارىندا گەنەرال-لەيتە­نانت جەتىسۋ اتامانىن «وتە قاتال، حالىق­تىڭ كوڭىل-كۇيىن قاپەرگە دە العى­سى كەلمەيتىن وكتەم ادام جانە شارۋا­­­لاردىڭ جاۋى» دەپ سيپاتتايدى. الەك­ساندر دۋتوۆتىڭ بەرگەن اقپا­رىنا سۇيەنىپ، قىتاي وكىمەت ورىندارى ني­كو­لاي ششەرباكوۆتى بىرنەشە كۇن­گە قا­ماۋ­عا الادى. وسىلايشا جاع­داي جەك­پە-جەككە شىعاتىنداي ۋشىق­پاسا دا ءبىر بۇيرىقتىڭ كەسىرىنەن اتامان­­دار اراسىنا ارازدىق سىناسى قاعى­لادى.

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى

 (جالعاسى بار)