جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

ەندiگi كەزەك – ەڭلiكپەن كەبەكتiكi. ولارعا ۇكiم ايتقان بيلەردiڭ قىسقاشا دەرەگi جوعارىداعىداي. تەك كوبەي تۋرالى مالiمەت از. رۋى – جۇزبەنبەت. پىسىق، تiلi مايدا، كەڭگiربايدان كەيiنگi ءسوز ءتۇيiنiن ۇستايتىن شەشەن بي وسى.

ال وسى قوس مۇنلىق كiم ەدi?..

IV

ادال ماحابباتتىڭ قۇربانى بولعان عاشىقتار جايلى العاشقى حيكايا 1892 جىلى “دالا ۋالاياتى گازەتiنiڭ” №31-39 ساندارىندا “قازاقتاردىڭ ەستەرiنەن كەتپەي جۇرگەن بiر ءسوز” دەگەن اتپەن باسىلدى. سودان كەيiن ماعاۋيانىڭ “ەڭلiك-كەبەك”، “شاكەرiمنiڭ “جولسىز جازا” داستاندارى ەل اراسىنا تارادى. سوڭعىسى جەكە جيناق بوپ شىقتى. 1900 جىلى “دالا ۋالاياتى گازەتi” “قازاقتىڭ تۇرمىسىنان حيكايا” دەگەن اتپەن اڭىز-حيسسانى قايتالاپ جاريالادى. داستانداردا دا، قارا سوزبەن بايانداعان اڭگiمەلەردە دە، پەسادا دا وقيعا كەبەكتiڭ اڭ اۋلاپ ءجۇرiپ نىسان ابىزعا جولىعۋىنان باستالادى دا جارىسا، ءوربيدi. بiز تاريحي وقيعانىڭ ناقتىلىعىن ساقتاۋ ماقساتىمەن وسى ءۇش نۇسقانى رەتiنە قاراي الماستىرا پايدالانامىز.

وقيعا وتكەن مەزگiل – 1775-1780 جىلداردىڭ شاماسى. توبىقتى مەن ماتاي تايپاسى جەر ءۇشiن تالاسىپ، كiسi ءولiپ، بiرi قۇنىكەر، بiرi جىعىندى بولىپ تۇرعان الاساپىران شاق. سىرتقا شىقپاسا دا “اتا جاۋلىقتارى” باسىلماي، دەمiگiپ، قىجىل كوبەيە تۇسكەن. ەلدi بiرەسە تاتۋلاستىرىپ، بiرەسە وشiكتiرگەن كەڭگiرباي مەن ەسپەنبەتتiڭ (بۇل ارادا ەسپەنبەتتi شارتتى تۇردە الىپ وتىرمىز. ونىڭ سەبەبi تاراۋدىڭ سوڭىندا ايتىلادى. ت. ج.) ۋاقىتشا iشiنەن تىنشىعان كەزi. توقتامىس باتىردىڭ اتاق-بەدەلi كەڭiنەن تاراعان تۇس. كەبەك ونىڭ جاماعايىن iنiسi. “جولسىز جازا” داستانىندا كەبەكتi:

                             تۋ تiككەن توبىقتىنىڭ قول باسشىسى،

                             جۋانتاياق توقتامىس دەگەن كiسi.

                             جاماعايىن جاقىنى سول كiسiنiڭ،

                             بار ەكەن كەبەك دەگەن بiر iنiسi.

                              ول كەبەك مىقتى بولعان جاس باسىنان،

                              توقاڭ دا تاستامايدى ءوز قاسىنان.

                              “جاسى بالا بولسا دا – جانى وتتى” دەپ،

                              ارتىق كورگەن نە ساباز جولداسىنان.

                              ون بەسiندە كەبەكتiڭ اتتى شىقتى،

                              اتتى، جاياۋ بارiنە بiردەي مىقتى.

                              كوزi وتكiر، قارا تورى جiگiت ەكەن.

                              ورتا بويلى، تاپالداۋ كەڭ يىقتى -

دەپ تانىستىرادى.

بارلىق نۇسقاداعى ماعلۇماتتاردى ەكشەي كەلiپ، پiكiردi قورىتا ايتساق: “كەبەك – “جاۋعا باتىم، جاقىنعا ادەپتi, كiشiنi – iنi, ۇلكەندi – اعالاپ” تۇراتىن يناباتتى جiگiت. ۇيلەنگەن”. ال “دالا ۋالاياتىنداعى” اڭگiمەدە كەبەكتiڭ ەڭلiكتەن بۇرىن العان ايەلi بولعان، ودان تاراعان ۇرپاق بار. ول ايەلدi جاسىنان كورمەي ايتتىرعاندىقتان دا كەبەك مەنسiنبەيدi. ەرتە سۋىنعان. الايدا شاكەرiم دە، ماعاۋيا دا، مۇحتار دا و جاعىن قوزعامايدى. كەبەكتiڭ اعاسى توقتامىس جوڭعار شاپقىنشىلىعىمەن اراداعى سوڭعى شايقاسقا اتتانعان. ماماي دا سوندا. اۋىلدا قارتتار مەن جاس جiگiتتەر، ايەل مەن بالالار قالعان. ويتكەنi ەلۋ جىل قىرعىن كورگەن حالىقتىڭ مۇلدەم قۇرىپ كەتپەۋi ءۇشiن جوڭعارلاردىڭ كەرi شەگiنگەن كەزiنەن باستاپ، ابىلاي حان ۇيلەنبەگەن نە سوڭىندا ۇرپاق جوق جالعىز جiگiتتەردi شايقاسقا قاتىستىرماۋ تۇرالى جارلىق شىعارعان. بالا سۇيگەن سوڭ عانا جاساققا العان. كەبەك تە سول سەبەپتi توقتامىسقا iلەسپەي اۋىلدا قالعان. توقتامىستىڭ زيراتى ەڭلiك پەن كەبەك كەزدەسەتiن قاقپاق جارتاستىڭ شىعىسىنداعى قىدىر جازىعىنداعى ءدوڭنiڭ ۇستiندە. ەكi اراسى – ون شاقىرىمعا جۋىق. جۋانتاياقتىڭ ەجەلگi قونىسى – قىدىر قىرقاسى. كەيiن قۇنانباي تۇسىندا ماشانعا قاراي ىعىسقان. سول كەزدiڭ ولشەمiمەن العاندا ەڭلiك پەن كەبەكتiڭ اۋىلىنىڭ اراسى – ات شاپتىرىم جەر. جوڭعار الاتاۋى جوڭعارلاردان تولىق تازارتىلماعاندىقتان دا، ماتايلار شىڭعىستى جيەكتەي قونىستانعان. ءالى ەشكiولمەستiڭ باۋىرىنا كوشپەگەن. اۋىرتپالىقتان ارقاسى جاڭا بوساعان ەلدiڭ ەندiگi ۋايىمى – قىستاۋ مەن جايلاۋ. مالدىڭ ءورiسi. باتىرلار مەن اقىل توقتاتقان ەر-ازامات جاۋ وتiنە اتتانعاندا ارتتاعى ەلدiڭ داۋىن بيلەر بەيبiت شەشiپ، رۋ ارازدىعىن قوزدىرماۋعا مiندەتتi. حان ابىلايدىڭ جارلىعى سولاي. بiراق، ەل تەنتەكسiز بولمايدى. نىسان ابىزدىڭ دا كۇڭiرەنiپ “بەرەكە” iزدەۋi سوندىقتان. شاكەرiم مەن ماعاۋيا بۇل جاعدايعا توقتالمايدى، مۇحتار بۇل ەكەۋiنەن كوپ كەيiن جازعاندىقتان دا ولار نازارعا iلمەگەن دەرەكتi پەساعا كiرگiزگەن. ول ابىزدىڭ ايەلi تاڭشولپاننىڭ ءتۇسi. سول ءتۇس ارقىلى ابىزدىڭ ەل، جەر تۋرالى اششى زاپىرانىن سىرتقا شىعارادى. بiر جاعىنان كەبەكتi ەل تىنىشتىعىن بۇزۋدان ساقتاندىرادى. “جاۋ جاعادان العاندا، ەتەكتەن تارتقان ءبورi” بولماۋىن قالايدى. توبە قۇيقا شىمىرلاتقان تاڭشولپاننىڭ ءتۇسi مىناداي:

“تاڭشولپان. – تۇسiمدە ەل – ۇلكەن بiر سەرگەلدەڭگە ءتۇسiپتi. توبىقتىنىڭ يگi جاقسىسى جيىلعان ەكەن. ءبارiنiڭ دە پiشiنi تۇنەرگەن، كۇڭگiرت. بiرiنە-بiرi ءجوندi جاۋاپ قاتپاي، بiر نارسەنiڭ تەتiگiن تابا الماي دەل-سال بولعان سەكiلدi. ەل ءارi-بەرi سابىلىپ، سەرگەلدەڭ بولىپ ءجۇر. بiر ۋاقىتتا بiرەۋدەن كەلiپ “نە بولدى” دەپ سۇراسام، “كۇنشىعىستان ءورت كەلiپ قالدى، سونىڭ اقىلىن تابا الماي داعدارىپ وتىرمىز” دەيدi. سول ارادا بiرەۋ كەلiپ: “توقتامىستىڭ قولى سىنىپ قالدى، سورلى مۇگەدەك بولدى-اۋ!” -دەپ قايعىردى. بي كادiمگiدەي كوزiنەن جاس اعىپ جىلايدى. “ەل باسىن كۇن تۋىپ، تەبiنگiدەن تەر جاۋىپ، قابىرعادان قار جاۋىپ، تار وتكەلدەن وتەم بە دەپ ەدiم، ءالi دە بiر سىباعام الدىمدا ەكەن عوي”، - دەپ. وسى ءسوزi اۋماستان ەسiمدە قاپتى. بiر ءتۇرلi شوشىپ وياندىم. (تۇنەرiپ وتىرادى.)

ابىز: (باسىن شايقاپ). ءوزiمنiڭ بiرتالايدان ءتۇسiم بۇزىلىپ ءجۇر ەدi. تەك ەر-ازامات امان بولسىن. كۇنشىعىستان شىققان ءورت بولسا، ماتاي مەن بiزدiڭ ەل بۇلiنiسە مە، قايتەدi? بۇلiنشiلiك شىقسا تاعى دا تالايعا باراتىن سەرگەلدەڭ بولار (باسىن شايقاپ) hاي، hاي... (كۇرسiنەدi)... جاراتقاننىڭ بiر جازعانى بولار. ورىنسىز بۇلiكتi ەشكiم دە iزدەمەس. ەگەسكەن جاۋدىڭ تiزەسiن بۇگەتiن ەدi. ەندiگi iزدەيتiنiڭ بەرەكە بولۋى كەرەك”.

بۇل شىندىق پا، جوق پا، ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە – بەرەكە – بiرلiكتi iزدەۋi ەدi. وكiنiشكە وراي توقتام بولمادى. بۇل ءتۇستi مۇحتار وقىرماندى وقيعاعا تiكەلەي ارالاستىرىپ اكەتەتiن پسيحولوگيالىق بارلاۋ رەتiندە قولدانعان. 1943 جىلعى پەسانىڭ سوڭعى نۇسقاسىندا بۇل كورiنiستiڭ ءبارi قىسقارتىلىپ، ابىز بەينەسi كوركەمدiك شىندىقتى بەينەلگەن ادەبي وبرازعا اينالىپ: “كوكەي كەستi”، “كوكەي كەستi” كۇي نە دەيسiڭ؟ ۋا، نە عىل دەيسiڭ؟” -دەپ حالقى ءۇشiن كۇڭiرەنەدi. دەمەك، العاشقى نۇسقاداعى نىسان ابىزدا وبرازدىق سىپاتتان گورi تiرشiلiكتەگi قاراپايىم ارەكەت نىشانى بايقالادى. سونداي-اق ەڭلiكتiڭ اكەسi – اقان، شەشەسi – قالامپىر قاتىساتىن كورiنiس تە كەيiن قىسقارتىلىپ قالعان زادى مۇحتار باستاپقىدا ومiرلiك دەرەكتi بارىنشا ساقتاۋعا تىرىسقان ءتارiزدi. ونىڭ بiر سەبەبi: كورەرمەننiڭ كوركەم شىندىقتى قابىلداۋعا ازiرلiگiنiڭ جوقتىعى ەدi. سپەكتاكل قويىلىپ جاتقاندا: “ەي، بۇل ارا بىلاي ەمەس”. “انا بي باسقاشا ايتقان” دەسiپ داۋرىققان جۇرتشىلىقتىڭ ىڭعايىمەن ساناسقان جانە تۇڭعىش تۋىندىسى بولعاندىقتان دا كوركەمدiك كەستەسiنiڭ كەمشiل سوعۋى زاڭدى دا.

“كەز بولساڭ دا ۇزاماي تەز بولارسىڭ” دەپ نىسان ابىز توپشىلاعانداي حاننىڭ بيiگiنە شىعىپ، تۇلكi قۋىپ جۇرگەن كەبەك بوراندا اداسىپ ءجۇرiپ ەڭلiكتiڭ ۇيiنە كەلەدi. سوعان قاراعاندا ولار قىستىڭ باس كەزiندەگi قانسوناردا كەزدەسكەن. ەڭلiكتiڭ ول كەزدەگi مەكەنi – شىڭعىستىڭ ەتەگi. شاكەرiم قىستاۋىنىڭ ەتەك جاعى. تۋىپ-وسكەن قونىسى قوداردىڭ قارا جارتاسىنىڭ ماڭى. قوشتاسۋ انiندە ايتىلاتىن نايزاشوقى، قاراۋىلتوبە، ءبورiلi, شىڭعىس – ەڭلiكتiڭ جايلاۋى; بالپاڭ، شي، مۇساقۇل، جيدەباي – پiشەندiك جەرi. اكەسiنiڭ اتى – اقان، رۋى ماتاي. داۋلەتتi ادام. جاسىندا باتىر بولعان. پەساداعىداي كەدەي دە، قول قايراتى جوق ءالسiز دە ەمەس. تەك كارiلiك مۇجiگەن. ەڭلiكتiڭ شەشەسi نايماننىڭ iشiندەگi قاراكەرەي بايجiگiت تابى، “ەر قابانبايدىڭ جيەنi”. ءدال سول كەزدە ابىلاي حاننىڭ باس باتىرى جايىلداعى جوڭعارمەن بولعان سوڭعى سوعىستى باسقارىپ جۇرگەن. قاي جاعىنان السا دا ەڭلiك قورعانسىز ەمەس.

ەكەۋiنiڭ دە سەنگەن ادامى جاۋ وتiندە ءجۇر. سوندىقتان دا اجالعا اراشا تۇسەتiن كۇيiندi ادامدارى جوق بولعاندىقتان دا ات قۇيرىعىنا بايلانىپ كەتتi دەگەن تۇجىرىمعا يلانۋعا دا، يلانباۋعا دا بولدى. مۇمكiن، قابانباي مەن توقتامىس وقيعانى ۋشىقتىرماي تىيىپ تاستاۋى دا. حان جارلىعىنا قارسى كەلمەيتiنi انىق. ول ءۇشiن ابىلاي ءسوزi – بۇيرىق. ماسەلە – اۋىلدا قالعان بيلەردiڭ سۇڭعىلا قارامەندە ءدال باسىپ ايتقان “مەنمەندiگiندە” جانە بوزبالالاردىڭ (ماتاي جاعى) جالعان نامىسشىل كەۋدەمسوقتىعىندا. ەكiنشiدەن، بۋىرشىنعا بۇيدا سالعان ەڭلiكتiڭ وجەت شەشiمiندە. ءيا، ەڭلiكتiڭ ءوزi اجالعا بەت تۇزەگەن.

ارماندا كەتiپ، قىرشىنىنان قيىلعان ارۋ اجالدى ەمەس، باقىتىن iزدەپ قارا جارتاستىڭ تۇبiنە كەلگەن. ناقتى وقيعا بىلاي.

كەبەك قانسوناردا حان شىڭىنىڭ باسىنا شىعىپ قىردىڭ قىرمىزى تۇلكiسiنە بۇركiت سالادى. بوران باستالىپ قۇسىن ازەر تابادى. سودان قاحان (قازiرگi بوكەنشi) وزەنiن بويلاي، شىڭعىستى بوكتەرلەي ءجۇرiپ، قارا جارتاستاعى ەڭلiكتiڭ ۇيiنە، كيiز ۇيiنە تۇنەمەگە جەتەدi. ەڭلiك، اكەسi اقان، شەشەسi جانە قويشى بالا (مۇحتاردا – جاپال) تورتەۋi عانا. “قارساق جون عىپ” قۇرت ۇسىنادى. ەڭلiكتiڭ ەر جiگiتكە كوڭiلi تولادى. كەبەك اتىنا بۇرىننان قانىق ەكەن. ءوز توسەگiن قوناققا بەرەدi. اكە-شەشەسi ۇيقىعا كەتكەندە شەرلi قىز جiگiتتi وياتىپ مۇڭىن كەبەككە ايتادى: بەسiكتە ايتتىرعان كۇيەۋi: – “كۇڭگە دە ءتاجiم ەتەتiن ىنجىق”، بەت-اۋزىن ءاجiم باسقان ءارi كوسە، “تۇندە بولسا ۇيقىدان باس المايتىن، كۇندiز ەسكi جۇرتتان اسىق iزدەيتiن” اقىلسىز، ءارi ساۋساعى مولتاق بيشارا بiرەۋ ەكەن. سوندىقتان دا كەبەككە: “مەن تاتىسام، جiگiتiڭ ماعان تاتىر”-دەپ عۇمىرلىق جار ەتۋiنە تiلەك بiلدiرەدi. ءاربiر ءۇشiنشi كۇن – قاقپاق قارا تاستىڭ تۇبiندە كەزدەسiپ، ۋاز كەشەدi. كەبەكتiڭ:

                             سوعىسقا سىلتاۋ تاپپاي وتىرعاندا،

                             بۇلدiرمەلiك ماتاي مەن توبىقتىنى -

دەگەن قاۋپiن قىز ءسوزi سەيiلتiپ جiبەرەدi.

قىزىقپەن قىس وتەدi. ەكi ەل باتۋاعا كەلەدi. ەڭلiك جۇكتi بولادى. “بوسانسام ءوز قولىڭدا بوسانايىن” - دەپ كەبەكپەن وردا تاۋىنا قاشىپ كەتەدi. بۇل حاباردى قويشى بالا قىز اكەسiنە ايتادى. قىزىنىڭ كiممەن كەتكەنiن بiلمەي داعدارعان اقانعا رۋلاستارىنىڭ بiرi iلۋلi تۇلكiنi كiم بەرگەنiن سۇرايدى. كەبەكتiڭ سىيلاعان ولجاسى بوپ شىعادى. Iستiڭ باسى اشىلىپ، توبىقتىعا سۇراۋ سالادى. ولار شىندىعىندا دا قىزدان حابارسىز ەدi. بiلمەيمiز دەسەدi. ەرەگەسپەن ەل بارىمتاعا شىعادى. سول كەزدە كوبەي كەڭگiرباي بيگە بارادى. ەڭلiكتi الىپ قاشقان كەبەك ەكەنiن بiلiپ تۇرىپ، ءباتۋالاسۋدان باس تارتادى. توقتامىستىڭ كەلۋiن كۇتەدi. ارادا بiر جارىم اي وتەدi. ودان كەيiن تاعى دا ءۇش اي بويى ەش مامiلە ۇسىنباعان توبىقتىلاردىڭ بۇل ۇنسiزدiگiن ماتايلار قورلىققا، باسىنعاندىققا ساناپ، ورە تۇرەگەلەدi. ولارعا سىباندار قوسىلادى. ەندi ەكەۋiندە ۇستاپ بەرۋiن تالاپ ەتەدi. اڭگiمە ۇلگiسiندەگi نۇسقادا ەڭلiكتiڭ ايتتىرعان جەرi – كەرەي. ماتايلار تاۋى شاعىلعاسىن سول كەرەيگە بارادى. ولار، “ەڭلiكتi جiبەرگەن قىزدىڭ اكەسi” - دەپ الەك سالادى. ەكi ەلدiڭ ءوزارا وشتiك بارىمتاسى باستالادى.

مiنە، كەڭگiرباي بيدiڭ قاتەلiگi وسى ارادا. ول مىنا وقيعانىڭ ءتۇپ توركiنiن، جاقسىلىققا اكەلمەيتiنiن بiلە تۇرىپ، ءۇش رەت سۇراۋ سالعان ماتايدى جاۋاپسىز قالدىرادى. “ال iستەيتiنiڭدi iستەپ ال” - دەگەن يشارا، قىساس بۇل. جانە مامiلەگە شاقىرعان ەلدi قورلاۋ. ءوزiنiڭ “مەنمەندiگiن” جەڭە الماعان قابەكەڭ – كەڭگiرباي بي، بۇل جولى “جەڭiلسە، ەندi بارار رۋى جوق” ەكەندiگiن كەش سەزiپ، “كورسەتەمiن، قايتەمiن تىنىش جاتام”-دەپ قوس عاشىققا ارا تۇسپەيدi.

پروزالىق نۇسقادا: “كەڭگiرباي كەبەكتiڭ بەدەلiنەن سەسكەنiپ، ونى قاساقانا ۇستاپ بەرەدi دەيدi. سوندا ءبۇتiن توبىقتىدان شىققان توبە بي كەڭگiرباي ايىپتىلاردى ماتايعا جازا سالۋ ءۇشiن بەرۋدi تiلەپ، توقتامىس بي جوقتا قىلىقتى قىلدى دەيدi.

ءوزiنiڭ باسىنا قاسiرەت تۇسكەندە اقىلدى كiسi دە اقىماق بولىپ كەتەدi. كەبەكتە قاسiرەت كوبەيدi دەيدi. بۇلار ءۇشiن بارىمتالاسىپ كوپ اعايىن-تۋعاندارى ءولدi. بiراق بiر عاپىل بولعان جەرi – كەڭگiرباي جاماندىق قىلادى دەپ ويلامايدى، ءوزi حالىققا قۇرمەتتi بولعان سوڭ.

قار ەرiپ، جاز شىقتى دەيدi. اعاش، ورماندار، جەرلەر گۇلدەپ، بايشەشەكتەر اتىپ، دۇنيە ادام قاراعانداي تامىلجىپ، كوڭiلدi راحاتتاندىرىپ تۇردى دەيدi. سوندا كەڭگiرباي ءجۇز توبىقتى، ءجۇز ماتايدى جيىپ اقشوقىنىڭ باسىنا شىعىپ، ايىپ قىلعان كەبەكتi, ەڭلiك سۇلۋدى، جاڭا تۋعان بالاسىن الىپ كەلiپ، تەرگەۋ قىلدى دەيدi. سوندا ماتايلار ايىپتىلاردى قولىمىزعا بەر، ولتiرەمiز دەپ، داۋ قىلدى دەيدi. كەڭگiرباي سىرتىنان كەبەككە بولىسسا دا، iشiنەن كەبەكتi ولتiرگەنiن تۋرا كورەدi دەيدi, حالىق وعان اۋىپ كەتپەسiن دەپ”. اقىرى قوس عاشىق ەرالى جازىعى مەن تايماق كولiنiڭ اراسىنداعى توبەنiڭ توپىراعىن تومپيتىپ تىنادى.

كەبەكتi جار قىلۋعا بەكiنگەن دە، الىپ قاشۋعا ءماجبۇر ەتكەن دە، ەكi ەلدiڭ ءباتۋاسىن بۇزۋعا سەبەپشi بوپ، وت تاستاعان دا ەڭلiك مۇڭلىق. ارينە، وعان جiگiتتiڭ مارتتiگi دە قوسىلدى. شىندىق وسى.

ونەردiڭ ءوز شىندىعى بار. مۇحتار سوعان جۇگiنگەن. قويشى بالانى اڭگiمەدە ەڭلiكتiڭ اعاسى – جاپالعا اينالدىرادى. ەڭلiكتiڭ مىرتىق ءارi ىنجىق كۇيەۋiن “ولتiرەدi” دە، ونىڭ ورنىنا باتىر ەسەن وبرازىن ويدان قوسىپ، امەڭگەر ەتەدi. سونىمەن ەڭلiكتiڭ “جازىقسىز جازىقتى” بولۋىن اقتاپ الادى. ەسەندi كەبەككە ءولتiرتۋ ارقىلى قارسى جاقتىڭ وشپەندiلiگiن ارتتىرىپ، كەشپەيتiن كەككە ۇلاستىرادى. ءسويتiپ، تراگەديالىق وقيعانى ساحناعا لايىقتاپ، شيەلەنiستiرە تۇسەدi. ماتاي جاعىنىڭ وكتەمدiگiن وسiرە ءتۇسۋ ءۇشiن بۇل وقيعاعا ەش قاتىسى جوق ەسپەنبەتتi قوسادى. ول دا ساقارانىڭ كەڭگiرباي دارەجەلەس كوكجالى، ابىلاي حاننىڭ كۇزەت، بارلاۋ جاعىن باسقارعان اتى اڭىزعا اينالعان سىباننىڭ باتىر بيi. اتاقتى اقتامبەردi جىراۋدىڭ نەمەرە iنiسi ەدi. ەڭلiكتiڭ ناعاشى جۇرتىنداعى ازۋلى ادام سول بولاتىن. Iرi تۇلعانى بيلەر ايتىسىن ايدىنداندىرىپ كورسەتۋ ءۇشiن العان. ايتپەسە، ول كەزدە ەسپەمبەت ابىلايدىڭ تاپسىرماسىمەن تاشكەنتتە ەلشiلiكتە جۇرگەن. ال ەڭلiكتiڭ ايتتىرىلعان جەرi كەرەي ەدi. ەڭلiك كەرەيدiڭ جەسiرi. ماتايعا ياعني ەسەنگە دە، ەسپەنبەتكە دە قاتىس جوق. ال پەساداعى تارتىس – كەڭگiرباي، كوبەي مەن ەسپەنبەتتiڭ اراسىندا شيرىعادى. ەسەن مەن ەسپەنبەتتiڭ ەكپiنi قاتتى. كەڭگiربايدى دا سەسكەندiرەدi. اقىرى ءوزi رەنجiتiپ جiبەرگەن قارامەندەنi ارا اعايىندىلىققا شاقىرادى. كوبەيدi بiتiمگە جۇمسايدى. جاۋلىق ءورتi تۇتانىپ، وشiرۋگە يەلiك بەرمەيتiنiن اڭعارعان سوڭ، جاسىرىن سىپايى جiبەرiپ، ەكi جاستى ۇستاپ بەرمەك بوپ قۇپيا ءسوز بايلاسادى.

ماعاۋيا:

                             توبىقتىدا سول كۇندە كەڭگiرباي بي،

                             قىز قاينىنان استىرتىن الىپتى سىي.

                             ايتادى “قىز قاينىنا” بiتiم جەردە،

                             اۋەلi ۇستاپ الىپ قىزىڭدى تىي”.

                             ...قىلجىرلىقتان اتاندىڭ بيiم “قابان”،

                             قابان ءتۇبi دوڭىز عوي، بiلسەڭ نادان.

                             ۇلكەن بيلiك الدىندا سويلەسەرمiن،

                             جازاسى نە بولادى بيدiڭ ارام، -

دەپ كۇيiنiشپەن جىرلايدى. پەسادا: “بي (كوبەيلەرگە): سەندەر دە بارىڭدار، وڭاشا... وڭاشا بەر ماعان ەسپەنبەتتi” دەلiنەدi. بۇل كوركەمدiك شىندىق. ەڭلiك پەن كەبەك كiشi وردانىڭ القىمىنداعى ۇيتاسقا پانالايدى. ول – عاشىقتىڭ قابiرiنiڭ باسىنان التى-جەتi شاقىرىمداي جەردە. ەكi جاعى – بۇلاق، جىقپىل-جىقپىلى مول، قالتارىستاعى ۇڭگiر تاس. قازiر – ۇڭگiردiڭ ءۇستi قۇلاپ، جاداعايلانىپ قالعان. بۇلاقتىڭ كوزi بiتەلگەن. جارتاستىڭ كەسكiنi ساقتالعان. ەكەۋi سول ارادا جاتىپ بيلەردiڭ ۇكiمiن كۇتتi. ۇمiتتەنە كۇتiپتi. Iستiڭ ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن ەستiسە دە، كەبەك باسقا جاققا قاشىپ كەتۋدi ار ساناپتى. كەڭگiرباي وزiنەن ەلۋ جىل بۇرىن اتالاس اعاسى كوكەنبايدىڭ قالقامان مەن مامىرعا قولدانعان جازاسىن ۇسىندى. كەبەكتi ءوزi جازاعا تارتپايدى، بiراق قورعامايدى دا. ەكi عاشىق مەكەندەگەن ءۇيتاستى نۇسقاپ جiبەرiپ، ەسپەنبەتتi تاڭ قاراڭعىسىندا ءۇيتاستىڭ ۇستiنەن ءتۇسiردi.

قىسپاقتا قالعانىن بايقاعان كەبەك قوزىكۇرەڭگە قارعىپ مiنiپ، ەڭلiكتi ارتىنا مiڭگەستiرەدi دە، اتىن جارتاستان تiك سەكiرتە قاشادى. ەڭلiك سالماعىنا يە بولا الماي اتتان جىعىلىپ قالادى. “ولسەك – بiرگە ولەمiز” دەگەن انتىمدى بۇزبايمىن دەپ كەبەك جاۋ قولىنا ءوزi كەپ تۇسەدi. ەكەۋiن اششىسۋدىڭ بويىنا الىپ كەلەدi دە، بiرi تاسپەن ۇرىپ ولتiرمەك بولادى، ەكiنشiسi دارعا اسقىسى كەلەدi. اقىرىندا اتتىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ، ەرالى جازىعىندا سۇيرەتiپ ولتiرەدi. پەسادا كەبەك ارقانمەن سۇيرەتپەي، اتى ءولتiرۋىن تiلەك رەتiندە ايتادى. ول تiلەگi ورىندالدى، ارينە، بۇل مۇحتاردىڭ ساحنادا ويناۋعا قولايلى بولۋى ءۇشiن “ويلاپ تاپقان امالى”. ولاردىڭ ارتىندا ەرمەك اتتى ءسابي قالادى. ماعاۋيا داستانى بىلاي اياقتالادى.

                             بالاعا ەشبiر پەندە قاراماپتى،

                             توبىقتى نەتكەن جاندار دiنi قاتتى.

                             شەتكi اقشوقى باسىندا بەسiگiمەن،

                             دەسەدi بiر كۇنi بويى جىلاپ جاتتى،

ال پەسادا: “جاپال: (ابىزدى كورمەيدi. قۇنداقتاعان بالانى باۋرىنا الىپ) سورلى قوزىم! قوشاقانىم! جەتپەي قالعان، جەتپەي قالعان باۋىرىم. الدىم سەنi باۋرىما. تاستاپ كەتكەن. ەلسiز يەسiز دالاعا تاستاپ كەتكەن تاس باۋىرلار، بورiلەر!... وسى ما ەدi ەل دەگەن؟” - دەپ شەرلi زار توگەدi.

بۇل ەشقانداي دا اسiرەلەۋ ەمەس، قادىم زامانداعى قاتىگەز زاڭنىڭ ومiرلiك شىندىعى بولاتىن.

سول بiر قاسiرەتتi زاۋال كۇنi ەڭلiك پەن كەبەكتi ەرالى جازىعىنىڭ شىعىسىنداعى شۇبار توبەگە جەرلەپتi. ول – ماڭ جازىقتىڭ ورتاسىنداعى بايگە، توي جيىن وتكiزiلەتiن، جامبى تiگiلەتiن ويىن-ساۋىق ورنى بولاتىن. ەندi ماحاببات قۇرباندارىنىڭ مازارى ورنادى. جىل وتكەسiن تاستان قالقا تۇرعىزادى. اتاقتى بiرجان سال اباي اۋىلىنا قوناققا كەلگەندە، اقشوقىدان وسىندا ادەيi ات باسىن بۇرىپ، ءمۇناجات ەتiپتi (ەكi اراسى – 10-15 شاقىرىم). “وردا تاۋىندا وتىراتىن ايگiلi تاس قالاۋ شەبەرi رىسكەلدi دەگەننiڭ ماماي باتىرعا زيرات تۇرعىزعانىن ەستiپ، بiرجان ونى شاقىرىپ الىپ ەڭلiك-كەبەكتiڭ باسىنا بەلگi تۇرعىزۋدى تاپسىرادى. رىسكەلدi ەڭلiك-كەبەكتiڭ قابiرiن قايتا ساندىقتاپ، قۇيما كiرپiشتەن شاعىن مۇنارا تۇرعىزعان. قابiر ساندىقشاسىنىڭ تۇرقى تۇتاس، قۇبىلا جاق باسى ەكi ايىر بولعان. بۇل قابiردەگi ەكi ادامدى بiلدiرگەن يشارا بولسا كەرەك. كەيiن مۇنارا قۇلاپ، iزi قالعان”. (كسا، 4 ت، 154-بەت). جوق، iزi وشكەن جوق. ءوشۋi دە مۇمكiن ەمەس.

وشپەيدi دە.

(جالعاسى بار)

Abai.kz