وي ەركىندىگى، سوز بوستاندىعى دەگەن ۇعىمنىڭ قىمبات ەكەنىن ەكىنىڭ بىرى بىلەمىز دە، قايسىبىرىمىز، وكىنىشكە قاراي، كەيدە ونى ارزانداتا سالامىز، ياعني «وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي ەتىپ» ايتامىز دا جازامىز. بىلمەيتىنىمىز، كورمەگەنىمىز  جايىنا قالادى. سوڭعى كەزدە، مىسالى، كۇنى كەشە، 1986-جىلدىڭ جەلتوقسانىندا، الماتىنىڭ  الاڭىندا قازاق جاستارىنىڭ قانىن توككەن، الماتى-تبيليسي-فەرگانا-باكۋ-دۋشانبە-ەرەۆان-ۆيلنيۋستە جانە كاراباح پەن پريدنەستروۆەدە شۇبالعان قاندى ءىزى جاتقان تاڭبالىباس ميحايل گورباچەۆتى (ورىس حالقىنىڭ اڭىز تىلىمەن ايتقاندا: «ميحايل مەچەنىيدى») تىرىدەي جوقتاپ، «تاريحي تۇلعا»، «كوسەم» دەپ دارىپتەۋدەمىز. «بىزگە تاۋەلسىزدىكتى ميحايل سەرگەەۆيچ گورباچەۆ اپەردى!» دەپ الاقايلاپ قوياتىنىمىز دا بار. 

وقىپ وتىرساڭ، پاي-پوي، «قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەڭەس يمپەرياسىن كۇيرەتكەن»، قىرىپ-جوياتىن قارۋلاردى شەكتەۋدى ىسكە اسىرعان، بەرلين دۋالىن قۇلاتقان... قىسقاسى، ادامزاتقا جاساماعان جاقسىلىعى جوق ەكەن ونىڭ! ايتپاقشى، كەيبىر جازعىشتارىمىز: «قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس وداعى كەزىندە» دەگەن سوزتىركەستى تىقپالاپ، سول كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ قۇرىپ بىتۋىنە كۋا بولعانداي سويلەيدى. وندايلاردىڭ كوبى سول وداق كەزىندە وسىپ-جەتىلگەن، وزىنە لايىق تاققا وتىرعان، ات-اتاق العان، شەن تاققان شەنەۋنىكتەر ەكەنى، سولارعا ەلىكتەۋشى-سولىقتاۋشى سارى ەزۋ جاستار ەكەنى وكىنىشتى. ول شەنەۋنىكتەر: بالاباقشادا تەگىن تاربيەلەندى، مەكتەپتە، جوعارى وقۋ ورنىندا تەگىن وقىدى، ماماندىعى بويىنشا جۇمىسقا كىدىرىسسىز ورنالاستى،  بارعان بەتتە جۇمىسشىلار جاتاقحاناسىندا تەگىن تۇرىپ، كوپ كەشىكپەي تەگىن پاتەر الدى. قاشان، قانداي بولسىن دارىگەرلىك جاردەمگە 1 تيىن دا تولەگەن ەمەس. «جۇمىسسىزدىق» دەگەن سۋىق سوزدى  ەشقاشان ەستىگەن جوق. شىندىق پا؟ شىندىق! سول يگىلىكتىڭ بارى بۇگىندە كەرىسىنشە بولىپ كەتىپ، ميلليونداردىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ تۇرعانى بەكەر مە؟ بەكەر ەمەس! ەندەشە، تاريحتىڭ اقيقات بەتتەرىن جۇلمالاپ تۇلان تۇتۋ جون بە؟ جوق!  

وسىنى ەستە ۇستاي وتىرىپ، گورباچەۆتىڭ  «تۇلعاسى» تۋرالى بىرەر پىكىر ايتايىن (بىزدە «تۇلعا» دەگەندى وڭدى-سولدى قولدانۋ  دا بار، ول دۇرىس ەمەس، قازاق حالىق قۇرمەتتەگەن ادامدى عانا «تۇلعا» دەگەن). 

ءبىرىنشى سوز. كەڭەس وكىمەتىن گورباچەۆ قۇلاتقان جوق، قۇلاتۋدى كوزدەگەن اقش-تىڭ تورىنا تۇسىپ قالدى دا، شىعا المادى. وقىلىق: 

«گورباچەۆ 1993-جىلى مامىر ايىندا جەكە ساپارمەن فرانتسيادا بولعانىندا كسرو-نى ىدىراتۋعا «سىرتقى كومەكتىڭ» اسەرى جايىنداعى  سۇراققا  جاۋاپ  بەرىپ  باقتى... «فيگارو» تىلشىلەرىنىڭ مالىمدەۋىنشە، گورباچەۆ  سول سۇحباتىندا رەيكياۆيكتە رەيگانمەن كەزدەسكەن جولى كسرو-نىڭ تاعدىرىنا اقشتىڭ شەڭگەل سالعانىن مويىندادى. ونىسىنا مىنا بىر سوزى دالەل: «رەيكياۆيكتە شىنىندا دراما، ۇلكەن دراما بولدى...  جوعارى  دەڭگەيدەگى  ول  كەزدەسۋدە، بىلەسىزدەر مە، بىز تىم الىسقا  كەتىپ قالدىق تا،  قايتۋعا شامامىز جەتپەدى» (ا. شۋتوۆ، «رەسەي تاريحتىڭ ديىرمەنىندە»). 

سوۆەت بارلاۋشىلارى 80-جىلداردىڭ باسىندا «گارۆارد جوباسىنا» قاتىستى ماتەريالداردى قولعا تۇسىرگەن. ونىڭ كسرو مەن رەسەيگە ارنالعان العاشقى ۇش تومى «قايتا قۇرۋ»، «رەفورمالار»، «رەفورمالاردىڭ اياقتالۋى» دەپ اتالعان دا، وندا: كسرو مەن سوكپ-نى، رەسەيدى، ۆارشاۆا شارتىن، بۇكىل سوتسياليستىك جۇيەنى ىدىراتۋ جانە بۇل جۇيەنىڭ نەگىزىن - تەگىن بىلىم الۋ مەن تەگىن دارىگەرلىك جاردەمدى جويۋ جوسپارلانعان. ول ماقساتتىڭ ورىندالۋىنا، اقش ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ مالىمدەۋىنشە، جيىنى 13 تريلليون دوللار جۇمسالعان...  

پرەزيدەنت ر. رەيگان بولسا، ول 1980-جىلى-اق: «اقش-تىڭ باس ماقساتى – سوتسياليزمدى  قوعامدىق-ساياسي  جۇيە  رەتىندە جويۋ!» دەگەن-ءدى. ونىڭ بۇل پيعىلمەن قانشالىقتى قارەكەت جاساعانى دجەك ف. مەتلوكتىڭ (كىشىسىنىڭ) «رەيگان مەن گورباچەۆ» دەگەن كىتابىندا  باياندالعان. 

رەيگاننىڭ ىزباسارى د. بۋش ونىڭ ىسىن ىلگەرىلەتتى. بەلگىلى تاريحشى-جازۋشى سەلەن سميرنوۆ  «اشكەرە اڭىزدىڭ شىندىعىندا»  بىلاي دەپتى:  

«...كسرو پرەزيدەنتىنىڭ (گورباچەۆتىڭ، - ع. ق.) بۇرىنعى  كومەكشىسى ا. چەرنياەۆتىڭ ايتۋىنشا، 1989-جىلى جەلتوقساننىڭ 2 - 3-ى كۇندەرى مالتادا، «ماكسيم گوركي» كەمەسىندەگى كەزدەسۋدە د. بۋش گورباچەۆتان مىنالاردى تالاپ ەتكەن:ء بىرىنشى – كسرو قوعامىن اقش-تىڭ جوسپارىنا ساي وزگەرتۋ; ەكىنشى – الىسقا ۇشاتىن قارۋ جۇيەسىن جويۋ; ۇشىنشى – باسقا ەلدەردىڭ جەرىندەگى سوۆەت اسكەرلەرىن الىپ كەتۋ».   

قارا قۇرىققا قارمالعان گورباچەۆ تۇزدە اشىق سويلەۋگە ماجبۇر بولسا دا، ۇيدە تۇلكىبۇلاڭ جاسادى. ماسەلەن، «البەتتە، بىز سوۆەت وكىمەتى جۇيەسىن وزگەرتۋدى قالامايمىز، ونىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىنان اينىمايمىز. الايدا، سوتسياليزمدى  نىعايتاتىن جانە ونى   ساياسي كەمەلدەندىرەتىن، تەگەۋىرىندى  ەتەتىن  جاڭالىق جاساۋ قاجەت» دەدى («پەرەسترويكا ي نوۆوە مىشلەنيە دليا ناشەي سترانى  ي  دليا ۆسەگو ميرا» كىتابىندا). 

سوۆەت وداعىن ىدىراتۋ بولاتىنى تۋرالى ەشكىمگە ءلام دەمەدى، قايتا، اقش-تى الدارقاتا ءجۇرىپ، جەكە بيلىگىنىڭ قىزىعىن كورە ۇزاق وتىرۋدى كوكسەدى. وداق قۇرامىنان شىعۋعا شۇعىل ارەكەت ەتە باستاعان بالتىق بويى رەسپۋبليكالارىن تۇقىرتىپ ۇستاۋدى ويلاپ، 1991-جىلى تامىز ايىندا (25 جىلدىعى اتالىپ وتۋدە) ايگىلى گكچپ-نى (توتەنشە جاعداي جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانى) ۇيىمداستىردى. وقىلىق (تۇپنۇسقادان ءۇزىندى): 

«گكچپ بىل ورگانيزوۆان ساميم گورباچەۆىم. ەتو بىلو سدەلانو  گورازدو رانشە  اۆگۋستا 1991-گو، ي رەشەنيە بىلو پرينياتو ۆ ورەحوۆوي كومناتە – ەتو كومناتا زا ستەنوي پوليتبيۋرو، يا نا ەتوي ۆسترەچە بىل. تاك ۆوت سوستاۆ كوميسسي، كوتورايا دولجنا بىلا پودگوتوۆيت ۆۆەدەنيە چرەزۆىچاينوگو پولوجەنيا، بىل وپرەدەلەن نا سوۆەششاني ۋ گورباچەۆا. ونو سوستويالوس 28 مارتا 1991 گودا ي ەست چەلوۆەك، كوتورىي وچەن توچنو  راسسكازال و نەم  كاك ونو  پروحوديلو،  كتو  ۆوشەل  ۆ  ەتوت كوميتەت. ەتو – پەرۆىي سەكرەتار مگك  كپسس يۋري اندرەەۆيچ پروكوفەۆ. توگدا ۆ گكچپ پود رۋكوۆودستۆوم ياناەۆا بىلي ۆكليۋچەنى ۆسە، كوتورىە پوزجە، ۆ اۆگۋستە، ۆ نەگو ۆوشلي. يم، چلەنام كوميسسي، بىلو پرەدلوجەنو پودگوتوۆيت زاكون و پوريادكە ۆۆەدەنيا چرەزۆىچاينوگو پولوجەنيا، ا گرۋپپە گەنەرالوۆ كگب – ي وني  سدەلالي ەتو – ناپيسات  وبراششەنيە  ك  نارودۋ  ۆ سۆيازي س ۆۆەدەنيەم گكچپ. بىلو  داجە  پورۋچەنيە  يزگوتوۆيت  پەچات گكچپ.    

...يا بىل  نا  توم زاسەداني، نو، رازۋمەەتسيا، نە  موگ ي  نە دولجەن بىل ۆحوديت ۆ ەگو  سوستاۆ  كاك  رۋكوۆوديتەل  پارلامەنتا. گكچپ زاسەدال  تريجدى، ي كوگدا بىل پودگوتوۆلەن  پروەكت فەدەراتيۆنوگو دوگوۆورا ي وبراششەنيە ك ناسەلەنيۋ، نەسكولكو چەلوۆەك پوەحالي ۆ فوروس، چتوبى  سكازات گورباچەۆۋ، چتو نوۆو-وگارەۆسكيە سوگلاشەنيا پرينيمات نەلزيا. ۆو-پەرۆىح، ەتو كونفەدەراتيۆنىي دوگوۆور، ا، ۆو-ۆتورىح، نادو دوجداتسيا سەنتيابريا، كوگدا بۋدەت سەزد، ي، نادو دوگوۆوريتسيا، كاك  پرينيمات دوگوۆور. ۆەد ۆسە-تاكي  ەست ۆەرحوۆنىي سوۆەت. گورباچەۆ ۆىسلۋشال يح، پوجيمال رۋكي ي سكازال: «دەيستۆۋيتە، چەرت س ۆامي!». ەتو زافيكسيروۆان سۋدوم.  نيكاكوي بلوكادى ك ەتومۋ ۆرەمەني گورباچەۆا نە بىلو: ۆى تولكو پرەدستاۆتە، پريەحالي پيات چەلوۆەك، ا ۋ نەگو وكولو 100 چەلوۆەك وحرانى.   سۋد پوتوم پودتۆەرديل، چتو  ۆسە  سرەدستۆا  سۆيازي  رابوتالي، سامولەت ستويال  ي  ۆسە  پروچەە. ۆوت ي ۆسيا يستوريا گكچپ دلينوي 72 چاسا; ۆ گورود ۆوشلا ودنا  ديۆيزيا – ەتو نيچتو  دليا موسكۆى. نيكاكوي  پوپىتكي  شتۋرما بەلوگو  دوما  نە  بىلو،  ديۆيزيا   پروستو  پروشلا  پو  ۋليتسە. ۆسە  پرەدپرياتيا ستوليتسى  ۆ  ەتوت دەن رابوتالي،  ا  ۆ  گورودە  بىلا ودنا-ەدينستۆەننايا  دەمونستراتسيا – ەتو بىلي بروكەرى  نوۆىح بانكوۆ، كوتورىە نەسلي 100-مەتروۆوە زناميا روسسي. گيبەل ترەح پارنەي – تام نيكتو نە  سترەليال – ەتو دوروجنو-ترانسپورتنوە پرويسشەستۆيە،  چتو بىلو  ۋستانوۆلەنو سۋدوم. 

 ۆوزۆراتيۆشيس  ۆ  موسكۆۋ، گورباچەۆ  موگ  بى  ۆسە  وستانوۆيت، نو  ون  نە  پوەحال. 

گكچپ: پۋتچ، زاگوۆور  يلي  پەرەۆوروت؟  

ەسلي ەتو زاگوۆور، تو گدە ۆى ۆيدەلي، چتوبى زاگوۆورششيكي ەحالي ك تومۋ، پروتيۆ  كوگو  وني  سگوۆاريۆايۋتسيا؟  

ەسلي ەتو بىل پۋتچ، تو ەتو وزناچالو بى لومكۋ ۆسەي سيستەمى  گوسۋدارستۆەننوي. ا ۆسە بىلو سوحرانەنو: ي  ۆەرحوۆنىي سوۆەت سسسر، ي پراۆيتەلستو، ي  ۆسە  وستالنوە. 

پەرەۆوروت؟ گدە ۆى ۆيدەلي پەرەۆوروت ۆ زاششيتۋ توگو سترويا، كوتورىي سۋششەستۆۋەت؟»(كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ سول كەزدەگى توراعاسى  ا. لۋكيانوۆتىڭ  وزىنىڭ 80 جىلدىعىندا  «نەزاۆيسيمايا گازەتانىڭ» ساياسات جونىندەگى رەداكتورى روزا تسۆەتكوۆامەن سۇحباتىنان. 2010 ج. «تاريحتىڭ تار بۇرىلىسىندا»). 

مىنا ءبىر ۇزىندىگە دە كوز جۇگىرتەلىك: 

«...كاك ۆەرنو ۆ سۆوە ۆرەميا زامەتيل دەپۋتات تەلمان گدليان، گورباچەۆ ۆەرنو راسسچيتىۆال: پري پوبەدە گكچپ پرەزيدەنت ۆوزۆراششاەتسيا ۆ كرەمل نا «كراسنوم كونە» ي يسپولزۋەت پلودى پوبەدى، ا ەسلي گكچپ تەرپيت پوراجەنيە، تو، پوكونچيۆ س «پۋتچيستامي»، پرەزيدەنت وپيات جە ۆەزجاەت ۆ كرەمل، تولكو تەپەر نا «بەلوم كونە»، پوددەرجاننىي ەلتسينىم ي «رەۆوليۋتسيوننىمي دەموكراتامي». ودناكو «بەلىي كون» ي پوددەرجكا ليبەرالوۆ وكازاليس يلليۋزيەي»( بۇل – لۋكيانوۆتىڭ وزىمەن گكچپ جايىندا اڭگىمەلەسكەن جۋرنالشى الەكسەي سەچنوۆتىڭ: «گورباچەۆتىڭ ول قيتۇرقىسىن سىز نە دەپ تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟» دەگەن سۇراعىنا  جاۋابى). 

گورباچەۆپەن قىرىقپىشاق ب. ەلتسين گكچپ-نى پايدالانا قويدى دا، رەسەيدىڭ جوعىن جوقتاپ، بەلورۋسسيانىڭ بەلوۆەج قورىعىندا سلاۆياندىق ۇشەۋدىڭ توبى باس قوسىپ، سوۆەت وداعىن ىدىراتۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى جانە ەڭ «قىزىعى»: ول وقيعانى ەلتسين تەلەفونمەن بۋشقا دەرەۋ حابارلاپ، ءسۇيىنشى سۇرادى. سوندا دەيمىن-اۋ، گورباچەۆ پەن ەلتسين اقش-پەن ەكىجاقتاپ استىرتىن ساۋدالاسقان بولدى عوي؟! جالپى گورباچەۆ باسحاتشى بولعان 5 جىلىندا رەيگانمەن 11 رەت، بۋشپەن 6 رەت رەسمي-بەيرەسمي كەزدەسىپتى. ال انگليانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى مارگارەت تەتچەرمەن 1984-جىلى لوندوننىڭ ىرگەسىندەگى چەكەر دەمالىس ۇيىندە كەزدەسكەنى، نە دەسكەنى – ءوز الدىنا ءبىر حيكايات. ول م. تەتچەردىڭ ء«بىز سوۆەت وداعىن قالاي قۇرتتىق» دەگەن كىتابىنا ارقاۋ بولعان. 

وتانىن ساۋدالاپ، قىرسىققاندا باستان دا، جامباستان دا قۇر قالىپ، جىلىك ۇستاپ توتيعان گورباچەۆ كوزىن ويناتىپ، قۋلىققا باستى: «سوۆەت وكىمەتىن قۇلاتۋ مەنىڭ بالا كۇننەن بەرگى ارمانىم ەدى، اقىرىندا ورىندالدى!» دەپ شىعا بەردى. سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى، كسرو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باسقولباسشىسى گورباچەۆپەن: «سەن ەمەس، مەن قۇلاتتىم!» دەپ تالاسۋدى كەرەك ەتپەگەن ەلتسين كەيىنىرەكتە قاپىسىن تاۋىپ، ونى كرەملدىڭ اۋلاسىنان الاستادى. «باسى بوس، بايى – قۇداي» تاڭبالىباس جەر-كوكتى شيىرلاۋعا كىرىسىپ، «كەڭەس يمپەرياسىن كۇيرەتكەنىن» جىرلاي باستادى. تۇركيانىڭ امەريكا ينستيتۋتىندا بىلاي دەپ سايرادى (ستامبۋل، 1999 ج.):  

«مەنىڭ ءومىر بويعى ماقساتىم ادامدى اياۋشىلىعى جوق كوممۋنيزمدى قۇرتۋ بولدى. بۇلاي ىستەۋ كەرەكتىگىن مەنەن بۇرىن تۇسىنە بىلگەن ايەلىم مەنى تولىق  قولدادى. مەن  ماقساتىما جەتۋ جولىمدا  ەلگە  جانە  پارتياعا قىزمەت ەتۋدەگى بارلىق مۇمكىندىگىمدى پايدالاندىم. بۇل جولدا مەنىڭ بىرتىندەپ كوتەرىلە بەرۋىمە، بيلىككە  جەتۋىمە ايەلىم ۇنەمى  كومەستەسىپ  ءجۇردى... 

ەلتسين  كسرو-نى قۇلاتقاندا مەن كرەملدى تاستاپ شىقتىم. كەيبىر جۋرنالشىلار مەنى بيلىگىن جوقتاپ، وكىنىپ جىلايدى دەگەندى ايتتى. ال مەن جىلاعان جوقپىن، سەبەبى ەۋروپاداعى كوممۋنيزمدى جويدىم. ەندى ازياداعى كوممۋنيزمدى  جويۋ كەرەك...  

كوممۋنيزمسىز  ومىر كورىكتى بولادى. 2000-جىلدان كەيىن بەيبىتشىلىك پەن جاپپاي گۇلدەنۋ ءداۋىرى باستالادى. الايدا ءبىزدىڭ بەيبىتشىلىككە، جاسامپاز ىزگىلىككە جەتۋىمىزگە كەدەرگى جاسايتىن ءبىر كۇش بار. مەن قىتايدى مەڭزەپ تۇرمىن. ەگەر قىتايدىڭ  كوممۋنيزم  قۇرۋ  ويى  كۇيرەسە، الەمنىڭ  كەلىسىم مەن ادىلەتتىلىككە جەتۋى وڭايلانار ەدى...» (م. بۋرلاكوۆ، «بيلىككە جول»). 

ونىڭ كوبىك سوزىندەگى «بيلىگىن جوقتاپ جىلاماعانىن» ەسكەرسەك، وتىرىگى سوپاڭ ەتەدى: ول رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ەكىنشى سايلاۋىنا ءوزىن ءوزى ۇسىنىپ، سايلاۋشىلار داۋىسىنىڭ 1 پايىزى عانا بۇيىرىپ، كەشەگى سوكپ-نىڭ  باس حاتشىسى، كسرو-نىڭ 1-ءنشى دە سوڭعى پرەزيدەنتى  دۇنيە ءجۇزى الدىندا ماسقارا بولدى! ءيا، ونىڭ «جىلاماعانىنا» ايگىلى ساياساتشى-ساراپشى ۆ. پوزنەرمەن  سۇحباتىندا: «مەن فوروسقا كەتكەنىمە وكىنەمىن. وندا بارماسام، سوۆەت وداعىن ساقتاپ قالار ەدىم» دەگەنى دە – ءبىر دالەل. 2000-جىلدان كەيىن نە بولاتىنىن «بولجاپ» ساندالعانى شە؟ ال ايەلى رايسا ماكسيموۆناعا تابىنعانى تۋرالى قىجىرتپا (انەكدوت) بىلايشا:  

-قىسقارعان «كپسس»، «مير» سوزدەرىنىڭ تولىق ءماتىنى قالاي؟ 

-كتو پراۆيت سوۆەتسكيم سويۋزوم - ميشكا ي رايكا!  

ەكىنشى ءسوز. گورباچەۆقا نوبەل سيلىعى نە ءۇشىن بەرىلدى؟ «قايتا قۇرۋ جانە جاريالىلىق» ساياساتىمەن  «عالامداعى تەپە-تەڭدىكتى وزگەرتكەنى»  ءۇشىن بە؟ كانە، ول قاي وزگەرىس؟ جەر بەتىنىڭ سوعىس الاڭىنا اينالىپ، جۇزدەگەن مىڭ ادامنىڭ قىرعىنعا ۇشىراپ، ونداعان مىڭ ادامنىڭ بوسقىندىققا تاپ بولۋى ما؟ «وزگەرىسشىل»، «رەفورماشىل» گورباچەۆتان ۇمىتىلماسقا قالعان قانداي جاقسىلىق بار؟ ەگەر ول ەڭ بولماسا ورىس حالقىنا ايتا قالسىن جاقسىلىق جاساي العان بولسا، اناۋ سايلاۋدا الاقۇيىن جيرينوۆسكي عۇرلى داۋىس الار ەدى عوي؟ ونى الاي-بىلاي سيپالاپ ماقتاۋشىلارعا سول ءبىر دەرەك قانا - تولىق جاۋاپ. بەلگىلى جازۋشى يۋري بوندارەۆ: «گورباچەۆتىڭ «قايتا قۇرۋى» - بارىپ قونۋعا ءتيىس جەرىندە اۋەجايدىڭ بار-جوعىن بىلمەستەن ۇشىرىلعان سامولەت» دەدى. تۇسىنىكتى! 

بيلىك باسىندا وتىرعاندا گورباچەۆقا العاش بۇيىرعان ۇپاي – بەرلين دۋالىنىڭ قۇلاتىلعانى. بەرلين مەن بونن باسشىلارىنىڭ كوپ جىل بويى كوزدەگەندەرى  جۇزەگە  اسىپ، ەكى  گەرمانيا  ءبىر  مەملەكەتكە  اينالدى. باتىس ونى «گورباچەۆتىڭ كورەگەندىگى، تاباندىلىعى» دەپ ادەيى جالاۋلاتا  ناسيحاتتاپ جونەلدى، ويتكەنى ولار گورباچەۆتىڭ ەرتەڭ وزدەرىمەن ىمىرالاس بولارىن ساياسي «بارلاۋشىلارىنىڭ» ماعلۇماتتارى ارقىلى  بىلگەن. وسى تۇستا ە. شەۆاردنادزەنىڭ (سول كەزدە كسرو سىرتقى ىستەر مينيسترى  بولعان)  «تەمىر شىمىلدىق قۇلاپ تۇسكەندە»  كىتابىنا  ۇڭىلەلىك:   

«...گەرمانيانى  ءبىرتۇتاس  قالپىنا كەلتىرۋ ومىرلىك ەڭ ۇلكەن پارىزىم  بولدى. ول  ىسكە اسىپ،  مەنى دۇنيە جۇزىنە تانىتتى جانە گفر  سىرتقى ىستەر ءمينيسترى گانس-ديتريح گەنشەرمەن دوستاستاردى... 1985-جىلى حەلسينكيدە گانس-ديتريح گەنشەرمەن العاش تانىسقاندا جاڭادا  عانا مينيستر بولعان  كەزىم ەدى. سول جولى باسقا دا ەلدەردىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىمەن تانىستىم، الايدا ەۋروپالىق قاۋىپسىزدىك پەن گەرمانيانى ءبىرتۇتاس ەتۋ جولىنداعى كۇرەستە گەنشەرمەن سىرلاس بولىپ قانا قويماي، كەيىن ناعىز  دوستار  بولامىز  دەگەندى  ويلاعان  دا  ەمەسپىن...     

ءبىرتۇتاس گەرمانيا ماسەلەسى حالىقارالىق ديپلوماتيا ساحناسىنا 1990-جىلى اقپان ايىندا شىقتى. ول كانادانىڭ استاناسى وتتاۆا قالاسىندا «اشىق اسپان» دەگەن اتپەن وتكىزىلگەن كونفەرەنتسيادا بولدى. كونفەرەنتسيا سوۆەت وداعى  بار  بىرنەشە  ەلدىڭ  يگى نيەتىمەن شاقىرىلعان-دى. مەن كونفەرەنتس-زالدا وتىر ەدىم، قاسىما امەريكانىڭ  مەملەكەتتىك  حاتشىسى دجەيمس بەككەر كەلىپ جايعاستى. ول ءبىرازدان سوڭ: «گەرمانيانى بىرتۇتاس  ەتۋدى ويلار  ۋاقىت جەتتى ەمەس پە؟» دەدى... ءسىرا، گەنشەردىڭ وتىنۋىمەن ايتقان بولار-اۋ...  ونىڭ  بۇل شاراعا ميحايل گورباچەۆتىڭ قالاي قارايتىنىن بىلگىسى  كەلدى. ول سوكپ وك       باس حاتشىسىنىڭ گەرمانيانى بىرىكتىرۋ تۋرالى يدەيانى قولدايتىنىنا  سەنە  قويمادى. ال گورباچەۆ ەكەۋىمىز ول ماسەلە جونىندە   اشىق  سويلەسكەن  ەمەسپىز-ءدى.  ءباسپاسوز وكىلدەرىمەن كەزدەسە قالعاندا  ونداي  سۇراق  قويىلاتىن، بىراق گورباچەۆ  تۋرا  جاۋاپ  بەرمەيتىن...  

دجەيمس بەككەرمەن اڭگىمە سوڭىندا مەن گورباچەۆپەن سويلەسەتىن، ال  ول ارعى  جاعىن  ءوز  موينىنا  الاتىن   بولىپ  كەلىستىك... 

مەن گورباچەۆقا تەلەفون شالدىم. ول ويلانىپ قالدى. سودان كەيىن: «ماسەلە،  ەرتە  مە، كەش  پە، شەشىلەتىن  شىعار» دەي سالدى. 

...ارادا بىرنەشە جىل وتە، 1993-جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا، گرۋزيا پارلامەنتىنىڭ جانە ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى بولىپ تۇرعانىمدا، بەرلينگە شاقىرىلدىم. ماعان يممانۋيل كانت سيلىعىن بەرۋ ۇيعارىلىپتى. ول - اسا قۇرمەتتى ماراپات (ەۆروپادا بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋعا  ەرەكشە زور ۇلەس قوسقان قايراتكەرلەرگە  بەرىلەتىن  سيلىق، - ع. ق.). بەرليننىڭ باسقارۋشى بۋرگوميسترى  ەبەرحارد ديپگەن  سيلىق سالتاناتتى جاعدايدا تاپسىرىلعان  سوڭ  قوناقاسى  بەرىپ، ءسوز سويلەپ: «تاعدىرمەن تالاس جوق قوي، ءبىر گرۋزين – ستالين گەرمانيانى بولگەن بولسا، باسقا گرۋزين – شەۆاردنادزە ونى بىرىكتىردى» دەدى. مەن وعان جىلى لەبىزى ءۇشىن راحمەت ايتىپ، مەنىڭ ەڭبەگىم اسىرا  باعالانعان سياقتى  دەي  كەلىپ: «گرۋزيننىڭ  قاتىسۋىنسىز  ۇلكەن  ساياسات  بولا  قويمايدى» دەپ  ازىلدەدىم...».    

بەلگىلى تاريحشى سەرگەي كرەملەۆتىڭ «ميفى و 1945 گودە» كىتابىنىڭ «كتو راسچلەنيال گەرمانيۋ؟» دەگەن تاراۋىندا مىناداي جولدار بار:  «...نادو بى زنات ي تو، چتو ستالين ۆسەگدا سكلونيالسيا  ك ۆاريانتۋ پۋست ي بۋرجۋازنو-دەموكراتيچەسكوي، نو دەميليتاريزوۆاننوي ەدينوي گەرماني  ۆنە بلوكوۆ... 

 18 يۋليا 1945 گودا، نا ۆتوروم زاسەداني گلاۆ پراۆيتەلستۆ نا بەرلينسكوي كونفەرەنتسي:  

چەرچيلل (پو ستەنوگراممە، - س. ك.): ...نو يا حوتەل سكازات، چتو ەسلي رازدروبيت گەرمانيۋ نا نەسكولكو چاستەي، توگدا، كاك ەتو گوۆوريل مارشال ستالين، ناستۋپيت ۆرەميا، كوگدا نەمتسى وبەدينيايۋتسيا. 

ستالين: نەت نيكاكيح مەر، كوتورىە موگلي بى يسكليۋچيت ۆوزموجنوست وبەدينەنيا گەرماني». 

دەمەك، بەرىدە ەكى  گەرمانيانىڭ بىرىگۋىنە باستاماشى بولعاندار جانە ەڭبەك سىڭىرگەندەر - شەۆاردنادزە مەن گەنشەر، بەككەر. ال گورباچەۆ وزىنە باعىنىشتى سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ەڭبەگىن بەتپاقتانا يەمدەنە سالعان. ەكى گەرمانيانى بىرىكتىرۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋدى اقش، انگليا، فرانتسيا جانە باسقا ەلدەردىڭ باسشىلارى ماقۇلداعان كەلىسسوزگە كسرو قاتىسۋعا ءتيىس بولدى، ال ول قادامدى باتىستىقتار كوممۋنيستىك ەل باسشىسىنىڭ قۇپتاۋى دەپ الىستى كوزدەي ەسەپتەپ، وزدەرى  1990-جىلى نوبەل سيلىعىن الىپ بەرگەن گورباچەۆتى بۇل جولى دا  ادەيى اسىرا  دارىپتەدى: گفر بۋندەستاگىنىڭ كۇمىس مەدالىمەن قۇپيا ماراپاتتاتتى، «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن»  بەرليندە كەۋدە ءمۇسىن ەسكەرتكىشىن  ورناتتىردى. ال ەسكەرتكىشتىڭ  اشىلۋ  سالتاناتىنا  بارعان جولى دا گورباچەۆ  شەۆاردنادزەنى اۋزىنا العان جوق . 

سونىمەن، م.گورباچەۆ كىم؟ ءبىزدىڭ كەيبىر تاريحشى، جۋرنالشى، اقىن-جازۋشى قازەكەمدەر ونى نەلىكتەن ماداقتاپ ءجۇر؟ ءسىرا، ولار ونىڭ باس حاتشى بولعاننان كەيىن، مولشەرى ءۇش ايدان سوڭ، ۋكراينانىڭ تەلەجۋرنالشىلارىمەن سۇحباتتاسىپ وتىرىپ، ۇر دا جىق كوكەسى ن. حرۋششەۆتىڭ قازاقستاننىڭ تىڭ ولكەسىن رەسەيگە قوسا الماي كەتكەنىنە اشىقتان-اشىق وكىنگەنىن «ۇمىتسا» كەرەك. الدە ولارعا تاڭبالىباستىڭ كوبىك ءسوزى ول 1986-جىلى جەلتوقساندا توككەن قازاق قانىنان قىمبات پا ەكەن؟ ءبىر اقىنىمىزدىڭ گكچپ تۋرالى كىتاپ جازىپ، گورباچەۆتى اقتاۋ، ماداقتاۋ ويى بارىن ەستىدىم، قولىمدا جازباشا دەرەك جوقتىقتان ونىڭ قاي جازعىش ەكەنىن ازىرشە ايتا المايمىن. 

تاڭبالىباس «كوسەم» تۋرالى ءسوزىمدى  مىنا ءبىر ۇزىندىلەرمەن اياقتايىن (سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 2-حاتشىسى ەگور ليگاچەۆ («كسرو-نى  ساتقان  كىم؟»  كىتابىنان):                                

«...جالپى گورباچەۆتىڭ ءومىربايانىندا ول مىقتاپ جاسىرىپ تاستاعان «اقتاڭداق» پەن «قارا  داق» از ەمەس. ءوز اتاسى اندرەي مويسەەۆيچ تە، ناعاشى اتاسى پانتەلەي ەفيموۆيچ تە 1937 جىلى رەپرەسسياعا  ۇشىراعان. ايەلىنىڭ اتاسى  ناعىز تروتسكيشىلدىگى ءۇشىن سول جىلى اتىلعان. ال ءوز اكەسى ستالين ساياساتىنا  قارسىلىعى  ءۇشىن  ءتورت  جىل  تۇرمەدە  وتىرىپ  شىققان. گورباچەۆ سونى  جانە وزدەرى  ستاۆروپولەنىڭ فاشيستەر باسىپ العان جەرىندە تۇرعانىن دا  جاسىرىپتى. ول باسقىنشىلارعا، كراۆچۋكشە اشىق جارامساقتانباسا دا،ء    وزى تۋىپ-وسكەن پريۆولنوە سەلوسىندا ءۇش اي بويى قىزمەت ەتىپتى. شەشەسى   ماريا پانتەلەەۆنانىڭ بىردە، تىلشىمەن سۇحباتتا، ايتقانىنا قاراعاندا، ءونبىر جاستاعى ميشا نەمىستەردىڭ مونشاسىنا سۋ تاسىپ زىر جۇگىرگەن; گيتلەرشىلدەرگە جۇنى جۇلىنعان:  قاز، ۇيرەك، تاۋىق  اپارىپ  بەرىپ، باسقا  جۇمىستارىن  دا قۇلشىنا  ىستەگەن...». 

ءيا، سول ءميشانىڭ ومىربايانىنا  جازىلماعان  دەرەكتەر بار. ماسەلەن، ونىڭ  ماسون  ەكەنى  ەكىنىڭ  بىرىنە بەلگىسىز. ماسوندىقتىڭ سوۆەت وداعى شەگىنە اياق باسۋى م. گورباچەۆ بيلىككە  ىلىگىپ، يتالياعا  دەم  الۋعا  بارعان   كەزدە  بولىپتى. دەمالىس ايماعى  اقش ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى ماسوندارىنىڭ «2-ناسيحات» ءبولىمىنىڭ (لوجاسىنىڭ) قۇزىرىندا ەكەن، ال ول ءبولىمنىڭ مىندەتى  كوممۋنيزم يدەياسىن جويۋ بولعان. گورباچەۆتىڭ سوندا، يتاليادا، ماسون  بولعانى العاش رەت نەمىس تىلىندەگى «مەر ليحت» جۋرنالىندا 1988-جىلدىڭ باسىندا ايتىلسا، ودان كەيىن 1989-جىلدىڭ  اياق  شەنىندە  نيۋ-يوركتا شىعاتىن  «نوۆوە رۋسسكوە سلوۆو» گازەتىندە  پاش  ەتىلگەن...  

گورباچەۆتىڭ قانداي دارەجەدەگى مەملەكەت قايراتكەرى بولعانىنا نازار اۋدارساق، ناقتى دەرەكپەن ايتىلار سىن از ەمەس. سولاردىڭ قايسىبىرى مىنە: 

رەسەيلىك ساياساتكەر ي. بۋنين: «رەسەي مەن باتىس گورباچەۆتى ءبىر-بىرىنە كەرەعار  باعالايدى. باتىس ءۇشىن  1980-جىلدىڭ  العاشقى  جارتىسىنداعى  سوۆەت وداعى  نە  ەدى؟ راكەتامەن قارۋلانعان قۋاتتى ەل ەدى. قىزىل  الاڭدا ساياسي بيۋروسى بار، ال ونداعى  شالدار  شاتاق،  سۇمدىق  قاۋىپتى  ەدى. سونداي كەزدە جاس باس حاتشى پايدا بولىپ، قاعازدان وقىماي، ادامشا سويلەپ، حالىقپەن دۇرىستاپ سويلەسە باستادى. باتىسقا كەلگەندە جىميىپ جىلى سويلەدى... «ورىس ايۋ» جايدارى گورباچەۆقا  اينالدى. سوۆەت وداعىنىڭ  «قاۋىپ  ءتوندىرۋى»  تيىلدى. باتىستىڭ سوندا قالاي سەرپىلىپ، سەرگىگەنىن بىلەسىزدەر  مە؟ باتىس گورباچەۆتى اسپانداتا دارىپتەپ جونەلدى... ال رەسەي شە؟ جاس باس حاتشى كەلدى. جاقسى ۋادەنى جاڭبىرشا  جاۋدىردى.  اراق جايىندا زاڭ شىعاردى. اراق تا، باسقا بۇيىم-نارسەلەر دە قۇرىپ، دۇكەندەر قاڭىراپ، شەت-شەكسىز كەزەك  پايدا بولدى.   سوۆەت وداعى  شوگە  باستادى.     

بۇرىنعى كسرو  مينيسترلەر  سوۆەتىنىڭ  توراعاسى  نيكولاي رىجكوۆ: «ەلىمىزدىڭ  ەكونوميكاسىنا   67  ميلليارد  سوم  زيان  كەلتىرىلدى». 

«پراۆدا» گازەتىنەن (1994 ج.): «... گورباچەۆ بيلىك باسىنا وتىرعان 1985-جىلى  كسرو-نىڭ  قولسۇعىلماس قورىندا  2500 توننا التىن بار ەدى، ال ول  بيلىكتەن كەتىرىلگەندە  240 توننا عانا  قالعانى  ءمالىم  بولدى».   

جوعارىدا اتالعان ي. بۋنين «پارتيانىڭ التىنى» دەپ كىتاپ جازىپ، سونىڭ نەگىزىندە فيلم شىعارىلدى، الايدا 2260 توننا التىننىڭ قايدا، كىمگە، قاشان كەتكەن ءىزى تابىلمادى. قۇجاتتار «دەر كەزىندە» جويىلعان بولسا كەرەك. «كوسەمدەرگە» قۇجاتتى جويدىرۋ 100 گرامم اراق ىشكەندەي-اق بولعان عوي. گورباچەۆتىڭ كوكەسى – «ەكى قولى يىعىنا دەيىن قان» (ا.ياكوۆلەۆ) حرۋششەۆ كرەملدىڭ تورىنە شىعىسىمەن ءوزىنىڭ 1937-1938 جىلدارعى سۇرقيالىقتارىنا قاتىستى قۇجاتتاردى «رەتتەۋگە» قۇپيا توپ قۇرىپتى. وقىلىق: «حالىق جاۋى» ناۋقانىنىڭ جابىلعان كۇيىندە قالماۋى، كەيىن ۇلكەن  ءسوز بولۋى  مۇمكىن  ەكەنىن  دولبارلاعان  حرۋششەۆ ءوز باسىن اراشالاۋدىڭ، وزگەلەردى قارالاۋدىڭ ءساتى كەلگەنىن تەزدەتىپ پايدالانۋدى ويلاعان. كەڭەستىك قارسى بارلاۋدىڭ (كونتررازۆەدكانىڭ)  ارداگەرى  ب. سىرومياتين: «...ورتالىق مۇراعاتتىڭ ديرەكتورى پولكوۆنيك ۆ. دەتينين رەپرەسسيانى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان ن. حرۋششەۆقا قاتىستى قۇجاتتار قۇرتىلعانىن  ايتتى» دەسە،  تاريحشى       ۆ. ناۋموۆ بىلاي دەپتى: «1955-جىلى حرۋششەۆتان نۇسقاۋ بولىپ، ورتالىق مۇراعاتتان بەريانىڭ قاعازدارى، پارتيانىڭ  ستالين جانە باسقا باسشىلارى تۋرالى قۇجاتتار - جيىنى 11 قاپشىق  تاركىلەندى. قۇجاتتار نەعۇرلىم ازايعان سايىن حرۋششەۆ ءوزى قاتىسقان قىلمىستاردى باسقالارعا جابا سولعۇرلىم  ەكىلەنە  سويلەدى».   

قىلمىس جاسايتىندار اشكەرە بولماۋدى، بولا قالسا، - قالاي قۇتىلۋدى الدىن الا جوبالاپ قوياتىن شىعار. ويتە الماعاندارى، البەتتە، حرۋششەۆشا «ەشتەن كەش جاقسىنى» ۇمىتپايدى. 

ايتپاقشى، سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلعانىنا دا الدىمىزداعى وسى تامىز ايىنىڭ 29-ندا 25 جىل تولادى. ول تويدىڭ ەڭ قۇرمەتتى قوناعى م. گورباچەۆ بولۋى مۇمكىن، سەبەبى: «قازاقستانعا تاۋەلسىزدىك بەرگەن كوسەم» عوي! 

سەمەي پوليگونىن جابۋدى تالاپ ەتىپ، 1989-جىلدىڭ 20-اقپان كۇنى گورباچەۆقا جانپيدالىقپەن حات جازعان كەشىرىم بوزتاەۆ (سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى): «كسرو حالىق دەپۋتاتتىعىنا ءبىزدىڭ سەمەي وبلىسىنان سايلانعان، قازىردە ۆارشاۆا كەلىسىمى ەلدەرىنىڭ بىرىككەن قارۋلى كۇشتەرى باس شتابىنىڭ باستىعى ارميا گەنەرالى ۆلاديمير نيكولاەۆيچ لوبوۆ ءبىر كۇنى (1990-جىلدىڭ قىركۇيەگىندە، - ع. ق.) مەنىمەن توتە تەلەفون ارقىلى حابارلاسىپ، پرەزيدەنت گورباچەۆتىڭ سەمەي پوليگونىندا جارىلىس جاساۋدى 1993-جىلدىڭ 1-قاڭتارىنا دەيىن ۇزارتۋ تۋرالى جارلىق شىعارعالى جاتقانىن قۇپيالاپ ايتتى. مەن گورباچەۆقا دەرەۋ حات جازىپ: «...ەگەر شىنىندا سولاي بولىپ شىقسا، ول ءبىزدىڭ ايماق حالقىنا اۋىر تيەدى جانە ونىڭ اقىرى نەگە اپارىپ سوقتىراتىنىن بولجاۋ مۇمكىن ەمەس»، دەپ  اياقتادىم...  الايدا جارلىق شىقتى، گورباچەۆ وعان قورعانىس كەڭەسىنىڭ توراعاسى رەتىندە قول قويىپتى، ونىسى، پرەزيدەنتتىڭ جارلىعى بولماعان سوڭ، ىسكە اسپاي قالدى» («سەمەي پوليگونى» كىتابىنان). 

بۇل ءۇزىندىنى كەلتىرۋ سەبەبىم: گورباچەۆ 1986-جىلى 16-جەلتوقساندا الماتىعا اسكەر ەنگىزۋگە ورتا ازيا اسكەري وكرۋگىنا بۇيرىق بەرگەندە: «مەن اسكەردى حالىققا قارسى قويمايمىن!» دەپ باعىنباعان باتىر - وكرۋگتىڭ قولباسشىسى وسى ۆلاديمير نيكولاەۆيچ لوبوۆ بولاتىن! سودان سوڭ «مەچەنىي ميحايل» گورباچەۆ جانتالاسىپ، اسكەردى رەسەيدەن ۇشاقپەن جەتكىزدىردى. بۇگىندە «دەموكراتيا كەرەك!» دەپ ءتىل بەزەپ جۇرگەن قانقولدى «كوسەم» الماتىنىڭ الاڭىنا دەموكراتيالىق نيەتپەن جينالعان جاستارىمىزدىڭ قانىن قالاي توككەنىن ۇمىتىپتى. بەتپاقتىققا داۋا جوق! 

عابباس قابىشۇلى. 

Abai.kz