تاريحي جەرلەردى يەلەنۋ - تەك تاريح تاعلىمىندا. باسقانىڭ شەكارالارىن سىيلاماعان رەسەي ەندى ءوز جەرىنەن ايرىلماق، شەكارالاردى ۇلى دەرجاۆالار شەشەدى. سوندىقتان باتىس اليانسى رەسەيگە شۇيلىگىپ تۇر. ءبىز ءوز جەرىمىزگە يە بولساق بولدى. ونسىز دا قازاقستان كەڭ بايتاق. ورىس يمپەرياسىنىڭ كەزەكتى داعدارىسى جاقىنداپ كەلەدى. ۇلى دەرجاۆالار اراسىنداعى تارتىس پەن ريتوريكالىق كونتەكست بىلاي دەيدى: رەسەي يمپەرياسىنان ءار مەملەكەت ءوز «زاڭدى ۇلەسىن» الماق -گەرمانيا كەنيگبەرگ (پرۋسسيانىڭ ءبىر بولىگى), قىتاي قيىر شىعىستاعى پريمورەدەگى ەكى ولكەنى وزىنە قايتارماق (1858-1860 جىلدارى ايگۋن جانە پەكين كەلىسىمدەرى بويىنشا رەسەي قىتايدان تارتىپ العان), ولاي بولا قالسا، ءبىز نەعىپ ءوز ۇلەسىمىزدى سۇراماسقا ... بىزگە بوتەن جەر كەرەك ەمەس، تەك ءوز جەرىمىزدى سۇرايمىز. بۇل ەكسپانسيانيزم ەمەس، تاريحي ادىلەتتىك. ۋكرايناعا 2014 جىلى باس سالعان رەسەي يزگوي-شىققىنشى مەملەكەت. باتىس ەندى: الدىمەن قىرىمدى قايتار، شىعىس ۋكراينانى بوسات، ار جاعىن ءوزىمىز بىلەمىز دەپ وتىر. الەمدە بۇگىنگى تاڭدا وتار ەل قالعان جوق. سوڭعىلارى بولىپ ەگەمەندىك العان يۋگوسلاۆيا حالىقتارى، گرۋزيادان ەگەمەندىك العان ابحازيا، وڭتۇستىك وسەتيا - الانيانىڭ ءبىر پۇشپاعى. ەندى رەسەيدە جاتىپ ەگەمەندىكتى كوكسەگەن تاتار، باشقۇرت، ياكۋت، تۋۆالىقتار ت.ب. بار. بارلىق يمپەريالار قۇلايدى، تاريحي ادىلەتتىك ورناماي قويمايدى دەگەن قاعيدا بار. بىراق ۇلى دەرجاۆالار ءوز وينىن وينايدى: بىرەۋى ۇتىلادى، بىرەۋى ۇتادى. تەك ءبىز ۇتىلماساق بولدى. وسى جولى رەسەي ۇلكەن ۇتىلىس الدىندا دەمەكپىن. 1914 جىلى رەسەي ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان جەڭىلىپ، 1917-1920 جىلدارى فينليانديا، پريبالتيكا، پولشادان ايىرىلامىن دەپ بولجادى ما؟ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كسرو ءۇشىن 1945 جىلدىڭ مامىرىندا سالتاناتتى جەڭىسپەن اياقتالادى دەپ 1941 جىلدىڭ كۇزىندە قاي ورىس دولبار جاساپتى؟ ال 1989 جىلى قاي اككى ساياساتتانۋشىلارمىز كسرو قۇلايدى، بارلىق وداق رەسپۋبليكالار دەربەس ەل بولادى، ال قازاق سسر قازاقستان دەگەن ەگەمەن ەل بولادى دەپ بولجاعان كورىپكەلدى بىلمەيمىن. كسرو - قازىرگى رەسەي - ۇلى يادرولىق دەرجاۆا. ەندى باتىس ەلدەرى (ناتو مەن ەۆروپالىق وداق جانە ولاردىڭ وداقتاستارى مەن نيەتتەستەرى ) رەسەيدى كەزەكتى رەت سۇرىندىرگىسى كەلەدى. مەن ولارعا اراشا بولا المايمىن. مەنىڭ الاسا عانا بويىم بار، مەن تالتىرەك باسقان قازاقتىڭ شالىمىن، ورىسقا ءوشىم دە، جاعىنىشتىلىعىم دا جوق. بىراق فەيسبۋكتە ءوز ويىمدى ايتامىن. ول مەنىڭ جالعىز قولىمنان كەلەتىنى.

ساياسي رەالدىلىق قالاي بولادى؟ ناتيجەسىن بولجاۋ قيىن. مەن ءۇشىن بولجاۋ كۇپىرلىك بولار ەدى. بىراق سيتۋاتسيانى ءتۇسىنۋ ءۇشىن تالداۋ ارتىق بولماس جانە كەرەك دەپ ويلايمىن. بولجاۋ ارەكەتتەرى پسيحولوگيالىىق، اقپاراتتىق ماعلۇمات ءۇشىن كەرەك، قانداي قاۋىپتەر بار، ءتىپتى بىزگە ۇتىلىس، ۇتىس بار ما ەكەن دەگەندەي. سول سياقتى ىقتيمالدىق ستسەناريلەردى، قاۋىپتەردى ەسەپتەگەن ءجون، سانادان وتكىزۋ، اناليتيكالىق تالداۋلار ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە سەپتىگىن تيگىزەر. بولىپ جاتقان جاعدايلاردان بەيحابار بولۋعا بولمايدى.

ءار حالىقتىڭ ساكرالدى، قاسيەتتى ۇعىمدارى بولادى. كەنەسارى حان الدىمەن ول لەگيتيمدى كوتەرىلىس جانە ۇلت ازاتتىق سوعىس. قازاقتىڭ ۇلتتىق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ سوعىسقا اينالعان بيىك شىڭى. سوندىقتان كەزىندە وسى قوزعالىستى قولداعان زەرتتەۋشىلەردى قۋدالاعان، ال باسقا كوتەرىلىستى جازعانعا ستاليندىك پرەميا بەرگەن. قازاقتىڭ كوپتەگەن جەرگىلىكتى كوتەرىلىستەرى لوكالدى تالاپ قويعان، ال كەنەسارى ساياسي ەگەمەندىك، مەملەكەت ماسەلەسىن قويدى. بىزگە ەۆرازەك يلليۋزورلىق «ارتىقشىلىعى» كەرەك پە، نە رەسەيدەن ەگەمەندىك كەرەك پە؟

كەنەسارى حان قازاق پەن قىرعىزدى رەسەيگە قارسى ۇلت ازاتتىق قوزعالىسقا بىرىكتىرگىسى كەلىپ، ازاتتىق سوعىسقا اينالدىرماق ەدى. كسرو مەن رەسەي يدەولوگتارى سوندىقتان دا كەنەسارىعا شۇيلىكتى. ءبىر توپ رەسەيشىل قىرعىز ماناپتار جاساعى كەنەسارىنىڭ جاساعىن قورشاپ ۇستاپ بەرگەن. كەنەسارىعا قارسى بولعاندار قازاق شونجارلارى اراسىندا دا بولعان. ماسەلەن قۇنانباي كەنەسارىعا قارسى مەركانتيلدىك ماقساتپەن جاساق جيناعان. سوڭعى كەزدەردە قۇنانبايدى اسپەتتەۋ قازاق اراسىندا كوبەيىپ كەلەدى. جالپى تاريحتان اداسۋ ءبىزدى جارعا قۇلاتادى، قۇلاتتتى دا شىنىن ايتساق. تاريحتى بۇرىس ءتۇسىنۋ ءبىزدى كوپتەگەن زاۋالدارعا اپاردى. سوندىقتان تاريحتا اداسۋ ءبىزدى باسقادان قاپى قالدىرادى.

ءازىمباي عالي, ساياساتتانۋشى

Abai.kz