...قاجەتتىلىگى

جات ەلدەگى الاش جۇرتىن ءبىر ورتاعا شوعىرلاندىرۋ ماسەلەسى – شىعىستاعى ءۇندىستاننان باستاپ، باتىسىمىزداعى ەۋروپا ەلدەرى مەن اقش ارالىعىنداعى ۇلان-عايىر اتىراپتاعى سانسىز مەملەكەتتى ەكىنشى وتانى ەتكەن قازاقتاردىڭ بارىنە قاجەتتى باستاما. ولار وزدەرى تۇراتىن مەملەكەتتە توپتاسا ءومىر سۇرسە، ءتىلىن، ءدىلىن، ءدىنىن ۇمىتپاعان بولار ەدى. سول ورتالىقتا وتاندىق تەلەارنالاردىڭ، ءباسپاسوزدىڭ جەتىمدىلىگىن دە جۇزەگە اسىرۋعا جول اشىلار ەدى. بۇل ورايدا «شەتەلدەردەگى قازاقتاردى ءبىر ورتاعا شوعىرلاندىرۋ ماسەلەسى شىندىعىندا دا ولاردىڭ قازاقتىعىن ساقتاپ قالا الا ما؟» دەگەن ساۋال تۋىندايتىنى راس. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، وسى ارمان ورىندالسا، سول ەلدەگى باۋىرلارىمىز سالت-سانادان ايىرىلمايدى. وعان مىسال رەتىندە موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىن الۋعا بولادى.

1940 جىلى بايان-ولگەي ايماعىن قۇرۋدا قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسى جەڭىسحان دۇزەلبايۇلى ەرەن ەڭبەك ەتتى. سول جەڭىسحان دۇزەلبايۇلىنىڭ ىقپالىمەن ءبىر كەزدەرى حوبدا ايماعىنىڭ باتىس وڭىرىندەگى موڭعول مەن قازاقتاردى باسقارعان، مارشال شەنىن العان، موڭعول ەلىنىڭ ايگىلى قولباسشىسى چويبالسىن موڭعول حالقىنا: «قازاق حالقىن «باگا ياستان» (ۇساق سۇيەكتىلەر) دەۋدى، «حاساگ» دەگەن اتاۋلاردى توقتاتۋ كەرەك. قازاق ۇلتىنىڭ موڭعول ۇلتىنان ەش ايىرماشىلىعى جوق. قازاق حالقى موڭعوليا مەملەكەتىنىڭ ءوزىنىڭ ۇلت تىلىندە مەكتەبى بار، ءباسپاسوزى بار دەربەس ءبىر ايماعى بولا الادى»، – دەگەن ەكەن. سونىمەن قاتار قازاق ۇلتىنىڭ 12 ەرەكشەلىگىن ءتىزىپ، موڭعول حالقىنا ۇلگى ەتىپتى-ءمىس. ەندى قاراڭىز، سول چويبالسىننىڭ شاپاعاتى ناتيجەسىندە بايان-ولگەي ايماعىنىڭ 97 مىڭ قازاعى التاي سۋم، تولبو سۋم، ساگساي سۋم دەپ «سۋمداتىپ» كەتە باراتىن 15-كە جۋىق ەلدى مەكەندە ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، قازاقي سالت-ءداستۇرىن سول قالپىندا قايماعىن بۇزباي ۇستاپ قالا الدى. ءتىپتى قازىر قازاقتىڭ ۇمىت بولعان قانشاما ۇلتتىق قۇندىلىعى سول جاقتان بىزگە كەلىپ جاتىر.

انادولىداعى «قازاقكەنت»

سونىمەن قاتار ءبىر ورتالىققا قونىستانۋدىڭ قاجەتتىگىن شەتەلدەگى قانداستارىمىز بىزدەن دە جاقسى تۇسىنەدى. ويتكەنى قازاق بولىپ قالۋ – ولاردىڭ باستى ماقساتى. مىسالى، 1972 جىلى تۇركياداعى قازاقتار تۇرىك ۇكىمەتىنە ءوتىنىش جاساپ، قۇرىلىس سالۋ ءۇشىن جەر بەرۋدى سۇرايدى. تۇركيا ءوتىنىشتى قاناعاتتاندىرىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقكەنت اۋدانى بوي كوتەرگەن. قازىر ول اۋدان گيۋنەشلي (كۇن ساۋلەلى) دەپ اتالسا دا، ەۋروپاداعى قازاقتاردىڭ رۋحاني «استاناسىنا» اينالىپ وتىر.

كاليفورنياداعى Kazakh Land

ارينە، وقىرمان قاۋىم «شەتەلدەگى قازاقتىڭ باسىن ءبىر ورتالىققا شوعىرلاندىرۋدىڭ جولدارى قايسى؟» دەپ سۇراۋى مۇمكىن. وعان اقش-تىڭ كاليفورنيا شتاتىنىڭ ايگىلى ماليبۋ جاعاجايىنداعى Kazakh Land اتتى ەتنيكالىق قازاق اۋىلىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. بىراق بۇل – ءبىز ويلاعانداي اۋىل ەمەس، دەمالىس ورنى. سول Kazakh Land-تا تىگىلگەن كيiز ۇيلەرگە تۋريستەر مەن دەمالۋشىلار اعىلىپ جاتاتىن كورىنەدى. سەبەبى ەۋروپالىقتارعا قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى مەن سۋسىندارى، سالت-ساناسى، ۇلتتىق تۇسىنىگى تاڭسىق. وسىنى ورايلى پايدالانعان كاسىپكەرلەر قيالدارىنا ەرىك بەرىپ، وسى ءبىر مينياتيۋرالىق ەتنيكالىق اۋىلدا ناۋرىز مەرەكەسi, باۋىرساق كۇنi دەگەن سەكىلدى ۇلتتىق مەيرامداردى دۇركىرەتىپ وتكىزەدى ەكەن. سونىمەن قاتار سالت اتقا ءمىنۋ، قۇسبەگiلەردiڭ بۇركiت سالۋ ونەرىن كورسەتۋ، اسىق ويناپ، التىباقان تەبۋ سەكىلدى قۇندىلىقتار قوناقتاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتقان. بالكىم، وزگە ەلدەردەگى قانداستارىمىزدى ءبىر رۋحاني ورتالىققا توپتاستىرۋ ءۇشىن وسى ۇلگىنى دە جاڭعىرتۋعا بولاتىن شىعار. ءبىر جاعىنان شەتەلدىكتەرگە قازاقتى تانىتىپ، ەكىنشى جاعىنان سول ەلدەگى قازاعىمىزدىڭ جايىن كۇيتتەيمىز... ارينە، قولداۋ تاپسا، بۇل شارۋانى وتاندىق كاسىپكەرلەرىمىز ۇرشىقشا ءيىرىپ اكەتەر ەدى.

قىتايداعى قازاق سايتى وسى ماسەلەنى كوتەردى

2 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز ىرگەدەگى قىتايعا قاراستى ىلە مەن تارباعاتاي ساعاسىنداعى قازاقى توعىز اۋدان مەن ەكى قالانىڭ توڭىرەگىندە قىتاي، دۇنگەن، ۇيعىر سەكىلدى ۇلتتارمەن قويى قورالاس ءومىر سۇرۋدە. مۇنىڭ سىرتىندا دەربەس موري، باركول، اقساي سەكىلدى شاعىن اۆتونوميالى قازاق اۋداندارى بار. سونىمەن قاتار ءۇرىمجى، شىحىزى، قارامايلى قالالارىندا الاش بالاسى تىرشىلىك ەتۋدە. سانجى حۇيزۋ (دۇنگەن) اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى سانجى، قۇتىبي، ماناس، جەمسارى، شونجى، فۋكاڭ، ميشۋان، اۋداندارىندا دا قازاقتار جەتەرلىك. دەمەك، قىتايدا ءۇش ايماقتىڭ قازاقتارى قارايتىن (تارباعاتاي، ىلە، التاي) ىلە اۆتونوميالى قازاق وبلىسى بار دەگەنىمىزبەن، مۇنىڭ سىرتىندا قانشاما قازاق قىتاي ەلىنىڭ ءار مەكەنىندە شاشىلىپ جاتىر. وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، وتكەن جىلدارى قىتايداعى قازاق جاستارىنىڭ senkazakh.com سايتى «قازاق اۆتونومياسىنىڭ ءحالى» اتتى ماقالا جاريالادى. ماقالا اۆتورى التاي، تارباعاتاي ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ قىتايلانىپ بارا جاتقانىن ءسوز ەتە كەلىپ، وسى ولكەلەردى ىلە ايماعىنا قوسىپ، ۇلكەن قازاق اۆتونوميالىق اۋدانىن قۇرۋ قاجەتتىگىن ايتىپتى. ارينە، ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىزبەن قاراساق، جاقسى يدەيا. بىراق الىپ يمپەريا سانالاتىن قىتاي ءۇشىن ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگۋ بولىپ سانالاتىنىن امالسىز مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. 

مۇمكىن جاعى

تاريحتان 1952 جىلى كوممۋنيست گەنەرال ۋاڭ جيڭ شىڭجاڭداعى قازاق بايلارى مەن زيالىلارىن قىناداي قىرعان كەزدە قىتاي كومپارتياسىنىڭ باتىس-سولتۇستىك بيۋروسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى سي دجۋنسيۋن مىرزانىڭ قىتاي باسشىسى ماو تسزەدۋنعا ۇسىنىس جاساپ ءجۇرىپ، قازاقتاردى امان الىپ قالۋعا سەپتىگىن تيگىزگەنىن بىلەمىز. سول سي دجۋنسيۋن – قازىرگى قىتاي باسشىسى سي ءتسزينپيننىڭ اكەسى. دەمەك، اكەسىنىڭ شاراپاتى بالاسىنىڭ بويىنان تابىلا بىلسە، دامىعان قىتاي ءۇشىن قازاقتاردى ءبىر مەكەنگە، ءبىر اۋماققا شوعىرلاندىرۋ، سول ارقىلى ۇلتتىعىن ساقتاۋعا جاردەم ەتۋ اسا قيىن شارۋا ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، قىتاي بيلىگىنىڭ قازاق دياسپوراسىنا دەگەن كوزقاراسى ارقاشاندا دۇرىس.

رود-ايلەند شتاتىنداعى قازاق اۋىلى...

ايتپاقشى اقش-تىڭ رود-ايلەند شتاتىندا دا قازاق اۋىلى بار. بۇل دا ءبىر قازاق ەكەنىمىزدى ۇمىتتىرماۋ ءۇشىن جاسالعان قادام كورىنەدى. بىراق اتاۋى «قازاق اۋىلى» بولعانىمەن، بۇل شتاتتا ەشقانداي اۋىل جوق. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ۇستازى قارلىعا مىساەۆا حانىمنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننان اقش-قا قونىس اۋدارعان بالەتمەيستەر جانات بايدارالين 2004 جىلى قازاقتى تانىستىرۋ ماقساتىمەن «قازاق اۋىلى» اتتى ۇيىم قۇرعان. كەيىنىرەك امەريكالىق سيۋزان ساكسەن اتتى كەلىنشەك «قازاق اۋىلىنىڭ» جۇمىسىن دوڭگەلەتىپ اكەتكەن. وعان سەبەپ سيۋزاننىڭ قازاق قىزى سارانى اسىراپ الۋى ەكەن. ول قىزىنىڭ قازاق ەكەنىن بىلگەنىن قالايدى. قازىر «قازاق اۋىلىنا» امەريكانىڭ جەر-جەرىندە تۇراتىن قازاق بالالارىن باۋىرىنا باسقان اتا-انالار مۇشە. اتا-انالار جىلىنا ءبىر مارتە بالالارىمەن بىرگە «قازاق اۋىلىنا» (نەگىزى لاگەر) كەلىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمەن، ءبىتىم-بولمىسىمەن تانىسادى، ياعني ءاردايىم دا ولاردىڭ ساناسىنا قازاق ەكەنىن سىڭىرۋگە تىرىسادى.

ءتۇيىن

ءبىر مەملەكەتتىڭ ەكىنشى مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياسي جاعدايىنا ارالاسۋىنا قۇقىعى جوق. دەسەك تە، دەموكراتيا زاڭدىلىقتارى از ۇلتتار مەن دياسپورالاردىڭ جويىلىپ كەتپەۋىنە، دەناتسيوناليزاتسياعا ۇشىراماۋىنا نەگىزدەلە جاسالعانىن ەسكەرسەك، مۇنداي الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرۋدىڭ ابەستىگى جوق. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءى قۇرىلتايىندا قر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ: «قازاق دالاسىن جايپاپ وتكەن 1932-1933 جىلدارداعى اپاتتى اشارشىلىق 6 ملن قازاقتىڭ 2,2 ميلليونىنىڭ ءومىرىن جالماپ كەتتى»، – دەگەن بولاتىن. 2,2 ملن قازاقتىڭ قىرىلۋى (كەيبىر دەرەكتەردە بۇدان دا كوپ) كىمنىڭ وزەگىن ورتەمەدى دەسەڭىزشى! ونداي وكىنىشكە قالماۋ ءۇشىن تاۋەلسىز ەلىمىز شەتەلدەگى 5 ملن قازاقتان تىرىدەي ايىرىلماۋدىڭ جولىن قاراۋى قاجەت. ول ءۇشىن ەلىمىزدەگى رەسمي 8172 اۋىل مەن 86 قالانىڭ جاعدايىنا الاڭداعانداي، قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى مەكەندەيتىن شەتەلدەگى ەلدى مەكەندەردىڭ جايىنا دا باس اۋىرتقانىمىز ءجون سەكىلدى.

بىراق... بىراق، ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇكىمەت شەتتەگى قازاقتى بىلاي قويىپ، ءوز ەلىمىزدەگى قازاققا جىلى قاباق تانىتپاي وتىرعانىن ەسكەرىپ، بۇل ءىستى جەكەلەگەن ۇلتشىل قالتالى ازاماتتاردىڭ موينىنا ارتىلعان جۇك قىلىپ، يدەيا تاستاۋدى عانا ءجون ساناپ وتىرمىز... بىزدىكى "سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ" كەرى دە...

قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz