ۇلت تاريحىنا قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن قالىڭ وقىرمانعا ارنالعان سەرىك داۋلەتوۆتىڭ باقتىباي باتىر تۋرالى زەرتتەۋ كىتابىندا 18 عاسىردا قازاق ەلىن سىرتقى جاۋلاردان قورعاعان شەكتىنىڭ ۇرانى تولەس باقتىباي باتىرعا جانە «قىز جىبەك»  جىرىنىڭ كەيىپكەرلەرىنە قاتىستى تىڭ مالىمەتتەر جاريالانعان.
 

abai.kz

قازاقتىڭ ءتول تاريحى دالادا جاتىر، دالامەن  بايلانىستى.   

سەرىك اجىعالي                                         

  550 جىلداي بۇرىن حالىق بولىپ قالىپتاسقان قازاق بەرمەن قارايعى تاريحتا باسىنان نەبىر قيىنشىلىقتاردى وتكەرسە دە، جوڭعار سياقتى جويىلىپ كەتپەي، قالماققا ۇقساپ قالتارىستا قالىپ قويماي، ءوز جولىن تاۋىپ، بۇگىندە ماڭگىلىك ەل بولۋعا تالپىنۋدا. سول جولدىڭ بويىندا تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن تەر توككەن، قان كەشكەن نەبىر باتىرلارىمىز جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى- ءتىرى كەزىندە-اق اتى بۇكىل شەكتىنىڭ ۇرانىنا اينالعان  تولەس باقتىباي باتىر.                                                                                                                      

  وعان قاتىستى دەرەكتەر نەگىزىنەن رەسەي يمپەراتورلارىنىڭ تاپسىرماسىمەن ەلشى قۇتلى-مۇحامەد تەۆكەلەۆتىڭ، ءتىلماش يا. گۋلياەۆتىڭ، پراپورششيك  ءمۋراۆيننىڭ، ينجەنەر-پودپورۋچيك ي.ريگەلماننىڭ 18 عاسىردا قازاق دالاسىنا جاساعان ەكسپەديتسيالارى كەزىندە جازعان جۋرنالدارى مەن كۇندەلىكتەرىندە، جازبالارىندا، حاتتارى مەن حابارلامالارىندا كەزدەسەدى.  

 ايگىلى جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «ۇركەر» رومانىندا باقتىباي باتىردىڭ رەسەي پولكوۆنيگى گاربەردىڭ ساۋدا كەرۋەنى بولىپ بۇركەمەلەنگەن اسكەري-بارلاۋ ەكسپەديتسياسىن تۇتقىنداپ، مۇلكىن تاركىلەگەن ەرلىگى تۋرالى ايتىلعان.

  باقتىبايدىڭ ۇرپاعى امانباي قۇنتولەۋوۆ باتىردىڭ ءومىربايانى تۋرالى «اتالار ارۋاعى» ، «ۇرپاققا ۇران باقتىباي»، «ۇرانعا شىققان باقتىباي» دەگەن  كىتاپتار باسىپ شىعاردى.

  باتىردىڭ ۇرپاقتارى مەركىباي تاعىبەرگەنوۆ، ءادىلباي ورازباەۆ، ءابىلاحيم شانشاروۆ ءار ءتۇرلى رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، اۋداندىق گازەت-جۋرنالدارعا  ول  تۋرالى  اڭگىمەلەر مەن اڭىزدار، ولەڭ-جىرلار جاريالادى. اقتوبە وبلىسىنىڭ شالقار قالاسىندا باتىرعا ارناپ ەسكەرتكىش ورناتىلدى، اقتوبە، ارال  قالالارىندا اتىنا كوشە بەرىلدى.

  سولاي بولا تۇرا باتىردىڭ ءومىربايانى، تۋعان جانە قايتىس بولعان جىلدارى، قايدا جەرلەنگەنى تۋرالى دەرەكتەر جەتكىلىكسىز. بۇل جونىندە  تاريح زەرتتەۋشىسى امانباي قۇنتولەۋوۆ بىلاي دەيدى:   

«...مەنىڭ اكەم قۇنتولەۋ مەن ساندىبەكتىڭ ۇلكەن بالاسى ءابىلازيز 1962 جىلى وسى باقتىبايدىڭ جەرلەنگەن جەرىن تاۋىپ، باتا قىلىپ قايتقان. بۇل دەرەك بويىنشا بابامىزدىڭ قابىرى جەم وزەنىنىڭ شىعىس جاق جاعالاۋىندا، قازىرگى بايعانين اۋدانى «اقجار» سوۆحوزىنىڭ  «قاراجار» بولىمشەسىنە جاقىن جەردە جاتىر... باتىردىڭ ءومىر سۇرگەن، سىرتقى جاۋمەن ارپالىسقان كەزەڭىن تاريحي مالىمەتتەرمەن سالىستىرساق، باقتىباي تولەسۇلى 1706 جىلى، ياعني يت جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1767 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا جاۋ وعىنان قازا بولعان دەگەن جورامالعا كەلەمىز... قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى قازاق عالىمدارى شىعارعان «قازاقتىڭ كونە تاريحىندا» وسى سوعىس تۋرالى كەڭىنەن جازىلعان. وندا اداي رۋىنىڭ مىڭ ساربازى جاۋ قولىنىان قازا تاۋىپ، ءۇش مىڭ جىگىتى تۇتقىنعا تۇسكەنى ايتىلعان. وسى كەسكىلەسكەن ۇرىستا، 61 جاسىندا باقتىباي باتىر دا ەرلىكپەن شەيىت بولعان سياقتى دەگەن دە قاۋەسەت كەزدەسەدى. قازا تاپقان جاۋىنگەرلەردىڭ سۇيەگى تەك كوكتەمدە، قار كەتە تابىلادى. ۇستىندەگى تونىمەن قۇلاعان باقتىباي باتىردىڭ دەنەسى بۇزىلماعان ەكەن. قاۋعا قارا ساقالدى بابامىزدى جۇرت سودان بەرى  «قاراساقال اۋليە» ، ال جەرلەنگەن جەرىن «قاراساقال قورىمى» دەپ اتاپ كەتىپتى  دەيدى اڭىز. 

   بىراق وسى دەرەكتەرگە سەنۋگە بولا ما؟ مەنىڭ ويىمشا بۇل ءالى دە تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن دەرەكتەر. تاريح قويناۋىنا ۇڭىلسەك، باقتىبايدىڭ تۋعان جىلى بەلگىسىز. ولگەن جىلى بەلگىسىز. جاتقان جەرى بەلگىسىز. وعان سەبەپ، جازباشا دەرەكتەر جوق،  وسى جەرگە جەرلەندى دەگەن، كورگەن ادام جوق. اۋىزشا، جازباشا شەجىرەلەردە تۋعان، ولگەن جىلدارى، جەرلەنگەن جەرى جونىندە ەشقانداي دەرەك كەزدەستىرمەدىك.» (امانباي قۇنتولەۋوۆ.  اتالار ارۋاعى. الماتى، «قارجى-قاراجات» 1997-ج. 66-ب)

   وسى سياقتى كۇماندارعا قاراماستان، اقتوبە وبلىسى شالقار اۋدانىندا تۇراتىن باقتىباي ۇرپاقتارىنىڭ اقساقالدارىنىڭ ۇيعارىمىمەن ونىڭ جەرلەنگەن جەرى اتالمىش قاراساقال قورىمى دەپ ەسەپتەلىپ، سوندا 1998 جىلى باتىرعا مازار سالىندى. 

   الايدا، بۇل شەشىم اسىعىس بولعان جوق پا ەكەن دەگەن وي سودان بەرى باتىر ۇرپاقتارىنىڭ كوكەيىندە ءجۇر.

   نە سەبەپتى ءارى باتىر، ءارى بي باقتىباي  تۇرىكمەنمەن سوعىسام دەپ جالعىز ءوزى جاسى كەلگەن شاعىندا جەم بويىنا جەلىگىپ كەتىپ قالعان؟

  ەكىنشىدەن، نەلىكتەن باقتىباي باتىردىڭ ەسىمى قازا بولعاسىن قاراساقالعا اينالۋى كەرەك؟ بۇكىل شەكتىگە ۇران بولعان ادامدى ءتىرى قالعاندار (تۇتقىنعا ءتۇستى دەلىنەتىن 3 مىڭ ساربازدىڭ ەڭ بولماسا بىرەۋى ءتىرى قالعان بولار) تانۋى كەرەك ەدى عوي ...

   ۇشىنشىدەن، نە سەبەپتى  باقتىباي باتىر اۋليە اتانۋى  كەرەك؟ قازا بولسا دا، دەنەسى بۇزىلماي، ساقالى كوكتەمگە دەيىن ساقتالعانى  اۋليە اتانۋ ءۇشىن جەتكىلىكسىز. اۋليە - حالىق اراسىنا ەرەكشە ءدىندار-تاقۋالىعىمەن، شيپا دارىتقان ەمشىلىگىمەن ايگىلى بولعان، كەرەمەت قاسيەتكە يە، قاۋىمعا رۋحاني تاربيە جۇرگىزۋشى تۇلعا. (ۋيكيپەديا-قازاقشا اشىق ەنتسيكلوپەديا. https://kk.wikipedia.org/wiki/اۋليە_ادام)

باقتىباي باتىر تۋرالى ونداي دەرەك جوق.

   باتىردىڭ عۇمىرناماسىنا قاتىستى وسى سياقتى  سۇراقتار مەنى دە ۇنەمى مازالاپ ءجۇرۋشى ەدى. ءبىراز جىل ىزدەنىستەن سوڭ، سول سۇراقتاردىڭ كەيبىرەۋىنە جاۋاپ تاپقان سياقتىمىن. سول ويلارىممەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىم.

(جالعاسى بار)

abai.kz