بيىل بىلگەن جانعا قازاقستان  ءۇشىن  ماڭىزى زور ەلەۋلى ەكى ەكى وقيعا: 1986 جىلعى ايگىلى جەلتوقساننىڭ 30 جىلدىعى مەن  عاسىرلار بويعى اتا-بابا ارمانىنىڭ جۇزەگە اسقان كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىن العانىنا 25 جىل.

وسىعان بايلانىستى ءوز باسىمنان وتكەن تومەندەگى وقيعالاردى رەت-رەتىمەن وقىرمان قاۋىممەن بولىسكىم كەلدى.

سونىڭ ءبىرىنشىسى - ەل تاۋەلسىزدىگى تۇسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى.

وسى شيرەك عاسىر ىشىندە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك تىلگە كەرەمەتتەي جاعداي جاسالىپ، قارىشتاپ العا باسىپ كەتتى دەسەك، وتىرىك ايتقان بولار ەدىك. نە نارسەنىڭ دە شىنىن ايتقان دۇرىس قوي.

ءوز باسىم، 1991- 1995 جىلدارى الماتى قالالىق اكىمدىگىنىڭ «ۇلتارالىق قاتىناس جانە قوعامدىق ساياسي ۇيىمدارمەن جۇمىس» اتى سالاقۇلاش (قازىرگى «ىشكى ساياسات») دەگەن بولىمىندە مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارۋىما تۋرا كەلگەنىن نەسىنە جاسىرايىن.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى كىمگە وڭاي ءتيدى دەيسىڭ. سول تۇستا اۋىلداردىڭ كۇيىسى كەتە باستاپ، جاستار، اسىرەسە، قازاق جاستارىنىڭ جاپپاي قالالى جەرلەرگە بوسىپ كەلە باستاعانىن جانە ولاردىڭ قالالار ماڭىندا سول تۇستا بوس جاتقان جەرلەردى باسىپ الىپ، تۇرعىن ۇيلەر سالا باستاعانىن ەشكىم جوققا شىعارا الماس.

مەن قىزمەت ىستەگەن جىلدارى بۇل وقيعا سول كەزدەگى استانامىز الماتى قالاسى ماڭىندا دا كەڭىنەن ورىن العان بولاتىن.

قازىرگى «شاڭىراق»، «التىن بەسىك»، «تاۋگۇل»، «دۋمان»، ت.ب. ىقشام اۋداندارىنىڭ ومىرگە كەلۋى اسا كۇردەلى جاعدايدا ءوتتى.

سەبەبى، اۋىلداردان اعىلعان جاستارىمىز الماتى قالاسىنىڭ تۇبىندەگى بوس جاتقان جەرلەردى ءوز بەتتەرىنشە باسىپ الىپ، ەشقانداي جوسپارسىز، كوممۋنالدىق قىزمەتسىز، قالا اكىمىنىڭ رۇقساتىنسىز (سول تۇستاعى قالا اكىمى مارقۇم زامانبەك نۇرقادىلوۆ بولاتىن)  اركىم قالاۋىنشا قالاعان جەرلەرىنە تۇرعىن ۇيلەر تۇرعىزا باستاعان.

ءبىزدىڭ ءبولىم بوسىپ كەلگەن جاستارىمىزدى تىزىمگە الىپ، كەزەككە قويىپ، انا باسىپ العان جەرلەرىن زاڭداستىرۋعا بار كۇشىمىزدى سالدىق. كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان قالىپ دەگەندەي، باسىپ العان جەرلەردى زاڭداستىرۋعا، ەشقانداي تۇراقتى تىركەمەلەرى جوق جاستارىمىزعا جەر ءبولۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرىپ، اتقارعان جۇمىستارىمىز ءوز الدىنا تاۋسىلمايتىن ءبىر حيكايا. توق ەتەرىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ الماتى قالالىق اكىمدىگى وسى جىلدار ىشىندە جالپى جيىنى 12 مىڭ ادامعا جەر تەلىمدەرىن ءبولىپ بەرىپ، ولاردىڭ باسپانالى بولۋلارىنا جاعداي جاساۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى!

بۇل وقيعا ءوز الدىنا بولەك ءبىر اڭگىمە. ونى بولاشاقتىڭ ەنشىسىنە قالدىرا تۇرىپ، الماتى قالاسى ىشىندەگى مەملەكەتتىك تىلگە بايلانىستى وقيعالاردى عانا باياندايىن.

قالا باسشىلىعىنىڭ ۇسىنىسىمەن الماتىداعى ەڭ باستى كوشەلەردىڭ اتتارىن وزگەرتۋ تۋرالى شەشىم شىقتى. ارنايى ونوماستيكالىق كوميسسيا قۇرىلدى. كوشە اتتارىن وزگەرتۋ ىڭ-شىڭسىز، ەش قارسىلىقسىز ءوتتى دەسەم وتىرىك ايتقان بولار ەدىم. نەبىر ايتىس-تارتىستى، قيىن جاعدايلاردى باستان وتكىزە وتىرىپ، الماتىداعى ەڭ باستى دەگەن 16 كوشەنىڭ  اتاۋىن وزگەرتتىك. ول كوشەلەردىڭ باسىندا: بۇرىنعى كوممۋنيستىك كوشەسىن ابىلاي حان اتىنا، دزەرجينسكي كوشەسىن شاپىراشتى ناۋرىزباي اتىنا، كالينين كوشەسىن قابانباي، كيروۆ كوشەسىن بوگەنباي، ت.ب. كوشەلەر اتاۋلارى وزگەرتىلدى.

يمپەريالىق ساياسات ميلارىن ۋلاپ تاستاعان بۇرىنعى بولشەۆيكتەر، قىزىل كوممۋنيستەر، وزگە ۇلت وكىلدەرى ءبىزدىڭ بۇل ارەكەتىمىزدى ايىپتاپ، كوشەلەرگە شىعىپ، ارىزدار جازىپ، ءتىپتى، ماسكەۋدەن كومەك سۇراعان تۇستارى دا بولدى.

كۇندىز-ءتۇنى جاسىرىن دا، اشىق تا، كۇرەستەر ءجۇرىپ جاتتى. باستان نەبىر وقيعالار ءوتتى (بۇلارعا ءوز ەستەلىكتەرىمدە ارنايى ءارى تولىق توقتالعاندىعىمنان اڭگىمەنى ۇزاققا سوزبايمىن). راس، الماتىنىڭ باستى كوشەلەرىنە «الاش» سەركەلەرى: ءاليحان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلات، جۇسىپبەك ايىماۋىت، مۇحامەتجان تىنىشباي، مۇستافا شوقاي، ماعجان جۇماباي جانە ۇلت قاھارمانى حان كەنە ەسىمدەرىن بەرە المادىق. قارسىلىق كۇشەيىپ كەتكەن ەدى.

احمەت بايتۇرسىنۇلىنا كوشە بەرۋ دە ۇلكەن شايقاسپەن باستالدى. انالار بەرگىزگىسى كەلمەدى، ءبىز تابانداپ تۇرىپ الدىق.

..ءبىر كۇنى وزگەرتىلگەن كوشە اتاۋلارى جازىلعان تەمىر تاقتايشالاردى قاراپ وتىرسام: «احمەت بايتۇرسىنوۆ كوشەسى» دەگەندى كوزىم شالىپ، «وۆتى» الىپ تاستاعىم كەلىپ، ءوزىمىزدىڭ مىقتىلارعا بارسام، ولار:»قانشا اقشا شىعارىپ مىنالاردى جازدىردىق، ەندى ونى وزگەرتە المايمىز، احمەت بايتۇرسىنۇلى ەكەنىن جازباشا دالەلدە» دەپ تۇرىپ الدى.

جۇگىرىپ سول كەزدەگى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى مارقۇم  قالداربەك نايمانباەۆقا باردىم، جاعدايدى ءتۇسىندىردىم. ول كىسى كەلىسىمىن بەرىپ، سول تۇستاعى ورىنباسارى جازۋشى بەيبىت قويشىبايعا تاپسىردى. مەن ول كىسىمەن تەز ءتىل تابىسىپ، انا قاجەتتى قۇجاتتى جازدىرىپ الىپ، اكىمدىككە اكەلىپ، ونوموستيكا كوميسسياسىنا تالقىلاتىپ، ۇلكەن ايعاي-شۋمەن ءوز ۇسىنىسىمدى ازەر وتكىزگەنىم بار. بۇل قالا كوشەلەرىن وزگەرتۋگە بايلانىستى باسىمنان وتكەن ءبىر عانا وقيعا. ونىڭ ءبارىن ايتا بەرسەم، تاڭنان تاڭعا سوزىلار ەدى.

1999-2004 جىلدارى الماتى قالالىق اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم باسقارماسىندا قىزمەت ىستەۋ باقىتىنا يە بولدىم، سول كەزدەگى باسقارما باستىعى بۇركىتباي اياعان بولاتىن. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز نەگىزىنەن سول اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي اقپاراتپەن، ۇلتارالىق اقۋالمەن، مەملەكەتت ءتىل جاعدايىمەن اينالىسۋ.

ءبىر كەزدەرى پارلامەنت قابىلداعان «اكىمشىلىك تۋرالى كودەكستە» مەملەكەتتىك ءتىل زاڭدارىن ورىنداماعان اقپارات قۇرالدارىن، باسقا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردى سوتقا بەرىپ، ولارعا ايىپپۇلدار تولەتىپ، كەرەك بولسا، زاڭدى قاساقانا بۇزعان لاۋازىمدى تۇلعالار ۇستىنەن قىلمىستىق ىستەر قوزعاۋ بولاتىنى تۋرالى باپ بار ەكەن. بۇل زاڭدى ورىنداتۋ قۇقىعى الماتى قالالىق ءتىل باسقارماسىنا ەمەس، ءبىزدىڭ قۇقىعىمىزعا عانا بەرىلگەنى دە قىزىق  بولىپ شىقتى.

الماتى قالالىق پروكۋروتۋراسىمەن بىرلەسە وتىرىپ، الماتىداعى بارلىق باق اتاۋلىنىڭ ء«تىل تۋرالى» زاڭدى ورەسكەل بۇزىپ وتىرعاندارىن انىقتاپ، الدىمەن ولارعا ەسكەرتۋلەر جاساپ ەدىك، قۇلاقتارىنا دا قىستىرار بولمادى. سوسىن امالسىز زاڭ بۇزۋشىلاردى جاپپاي سوتقا بەرە باستادىق. كوبىنە ايىپپۇلدار سالىندى. زاڭدى ورىنداعىسى كەلمەگەندەرگە قايتالاپ ايىپپۇلدار تولەتىپ، كۇرەستى جالعاستىردىق. بۇل كەزدە دە باسىمىزدان نەبىر وقيعالار ءوتتى،  ۇستىمىزدەن جوعارى جاققا جازىلعان ارىزدار قارشا بورادى. ورىس ءتىلدى شەنەۋنىكتەر ءبىزدى كىنالادى. بىراق ءبىز وعان قارامادىق، كۇرەسىمىزدى توقتاتپادىق.

وسى ارادا ءوز باسىمنان وتكەن ءبىر عانا وقيعانى ايتايىن.

...كتك تەلەارناسىن تەكسەرگەنىمدە ولاردىڭ قاساقانا زاڭ بۇزىپ وتىرعانى انىقتالىپ، ولار سوتقا تارتىلىپ، ايىپپۇلدار سالىنىپ، ولار بىزگە اشىق قارسى شىعىپ، ۇستىمىزدەن ارىز جازىپ، اۋداندىق، قالالىق سوتتار بولىپ، ازەر دەگەندە ولاردى جەڭىپ شىققان بولاتىنمىن. كتك-نىڭ سول كەزدەگى باسشىسى كلەششەنكوۆ دەگەن كۇن سيىن جۇمىسىنا ماسكەۋدەن ۇشىپ، كەشكە ۇشىپ قايتاتىنىن، ءوزى رەسەيدىڭ دە، قازاقستاننىڭ دا ازاماتى ەكەنى انىقتالىپ، ونىڭ ءىسىن سوتقا بەردىم. ول قاشىپ، گەرمانياعا، سوسىن گوندۋراسقا بارىپ، سولاردىڭ  ازاماتتىقتارىن قابىلداپ، قازاقستانعا اشىق قارسى شىعىپ، مىنەز كورسەتىپ جاتتى. بىراق، ونىڭ ونىسىنان تۇك تە شىقپادى، اقىرى سول كلەششەنكوۆ جۇمباق جاعدايدا كوز جۇمدى...

توق ەتەرىن ايتقاندا ءبىز: «حابار»، «كتك»، «نتك»، «31»، «شاحار»، «الماتى»، ت.ب. تەلەارنالار مەن راديولار: حيت فەم، «رۋسسكايا راديو»، ت.ب. اۋە تولقىندارىنداعى اقپارات قۇرالدارىن سوتقا بەرۋىمىزگە تۋرا كەلدى. اتالمىش تەلەارنالار مەن راديولار تۇبىندە زاڭ تالاپتارىن ورىنداي باستاعان. قازىر ولار بۇرىنعى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى ورىنداماۋدى  ادەتتەرىنە اينالدىرعانى دا جالعان ەمەس. بۇلاردىڭ بارلىعىن ايتا بەرسەڭ، ۇزاق اڭگىمە.

ايتپاقشى، الماتى قالاسى كوشەلەرىندەگى جارنامالاردى تەكسەرىپ، ولاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بۇزىپ وتىرعانىن انىقتاپ، ۇستىنەن اكتى جاساتىپ، ولاردى سوتقا بەرگەن مەن بولدىم. ناعىز قارسىلىق وسى ارادا باستالدى. سويتسەم، انا جارنامالاردىڭ يەسى ءبىر مىقتىنىڭ قىزى ەكەن. سول زاڭدى ورىنداماس ءۇشىن: «جۇماش كەنەباي، ماعان ءتيىستى، اينالدىردى، اقشا سۇرادى» دەگەن جالامەن مەنىڭ ۇستىمنەن ارىز جازىپ، مەنى سوتقا بەرمەك بولدى.

سول تۇستا مەنى اشىق قولداعان مەرەكە قۇلكەنوۆ  باس رەداكتورى بولىپ سانالاتىن «انا ءتىلى» گازەتى بولدى.  وسى گازەتتىڭ مىرزان كەنجەباي دەگەن ءتىلشىسى: «بيلىك جۇماش كوكبورىگە قىسىم جاساپ جاتىر» دەپ «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ ءبىرىنشى بەتىنە مەنىڭ سۋرەتىم مەن ماقالا باسقانى، اقپارات مينيسترلىگىنىڭ كەيبىر شەنەۋنىكتەرىنىڭ، الماتى قالاسىنىڭ  سول كەزدەگى اكىمى حاراپۋنوۆتىڭ ورىنباسارلارىنىڭ مەنىڭ سوڭىنان شىراق الىپ تۇسكەنى، بىتپەيتىن بالەگە قالعانىم، انا «مىقتىنىڭ» قىزىن ازەر ورنىنان الدىرعانىم، ايىپپۇل سالدىرعانىم، اقىرى ءوزىمنىڭ دە امالسىز قىزمەتتەن كەتۋگە ءماجبۇر بالعانىم، بۇل دا ءبىر تاۋسىلمايتىن حيكايا...

اماندىق بولسا، قالعانىن الداعى ۋاقىتتا وقي جاسارسىزدار...

جۇماش كەنەباي، اقىن، حالىقارالىق يۋنەسكو سىيلىعىنىڭ يەگەرى

Abai.kz