ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا رەفورمالار از جاسالعان جوق. ونىڭ ناتيجەلىسى دە، شىركىن-اي، اياقسىز قالدى-اۋ دەگەن تۇستارى دا كەزدەسپەي قالمادى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلىندا ءبىلىم مەن عىلىمدى باسقارۋ 13 مينيسترگە ءتيىپ، قازىر 14-ءشى مينيستر جالعاستىرۋدا. ەستە قالعان رەفورمالاردان ءبىرلى-ەكىلى مىسال كەلتىرەر بولساق، ق.كوشەرباەۆ جەتەكشىلىك ەتكەن جىلدارى «2005 جىلعا دەيىنگى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ تۋرالى» باعدارلاما ىسكە قوسىلدى. سول قۇجات اياسىندا وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنداعى قيىن كەزەڭدە بازار جاعالاپ كەتكەن بالالار مەكتەپكە قايتارىلدى. سونىمەن بىرگە، ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ساپاسىن تەكسەرۋدى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن تارتا وتىرىپ قولعا الىپ، توسقاۋىل قويۋعا كۇش سالدى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جوعارى ءبىلىمدى دامىتۋ ستراتەگياسىن» جاسادى، - دەپ جازادى "ەگەمەن گازەتىنىڭ" ءتىلشىسى.

ستراتەگيادا الەم ەلدەرىندەگى جوعارى وقۋ ورىندارى قالىپتاسۋىن سارالاي وتىرىپ، ونىڭ نەگىزىنە ەل پرەزيدەنتىنىڭ «قازاقستان-2030» ستراتەگياسىن باستى نىسان ەتىپ العان بولاتىن. بۇل جيناق بولىپ جارىق كوردى. ودان كەيىن ن.بەك­تۇر­عانوۆ «2010 جىلعا دەيىنگى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ ستراتەگيا­سىن» جاساسا، ش.بەركىمباەۆا «اۋىل مەكتەبى» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋعا ۇمتىلدى. بۇل رەتتە ەلىمىزدىڭ التىن ارقاۋى سانالاتىن اۋىل مەكتەپتەرىن جەتىلدىرۋ، ءسويتىپ، ەلدى مەكەندەردىڭ قالى­بىن بۇزباي ساقتاۋ نەگىزگى ماق­سات بولدى. اۋىلدى مەكتەپ پەن اۋرۋحانا ۇستاپ تۇرعانىن جان-جاقتى قام­تي كەلىپ، ۇلتتىق مەكتەپتىڭ ۇلى مۇ­را­تىن قالىپتاستىرۋدى كوز­دە­گەن يگىلىكتى ءىس جەلى تارتقان. بۇدان كەيىن دە ءبىراز رەفورمالار جاسالدى. ونىڭ بارىنە توقتاۋدى مىندەت سانامادىق. قازىر دە اۋىلداعى ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلەدى. جاڭا سايلانعان ءماجىلىس دەپۋتاتى بەرىك دۇيسەنبينوۆ ۇكىمەتكە جولداعان ساۋالىندا: ء«بىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتتەرىنە ساي، ەلىمىزدە ورتا ەسەپپەن جىلىنا 100-گە جۋىق مەكتەپ جابىلادى ەكەن. مەكتەپ ءبىلىم ورداسى بولۋىمەن بىرگە، بۇگىن اۋىلداعى جۇمىس بەرەتىن ورىن، اۋىلدىڭ قاسيەتتى قارا شاڭىراعى»، دەپ بۇل تۇيتكىل، اسىرەسە شەكارالىق اۋدانداردى تۇيىققا تىرەپ وتىرعانىن اتاعان ەدى. ءبىر جىلدا 100-گە جۋىق مەكتەپتىڭ جابىلۋى جاقسىلىق دەۋگە كەلمەيدى. كىمدى دە بولسا ويعا قالدىرۋى كەرەك ەدى. وسى ماسەلە بويىنشا ساۋال جولدانعان كۇنى (18.05.2016) ارىپتەسىمىز عابيت ىسكەندىرۇلى حالىق قالاۋلىسىمەن «بۇل قالاي؟ قازاقتىڭ قامالى – شەكاراداعى مەكتەپ ەمەس پە؟» دەگەن تاقىرىپتا جەدەل سۇحبات ۇيىم­داس­تىرىپ، گازەتكە (19.05.2016) جاريا­لاعان بولاتىن. ءبىر عاجابى، باسى­لىم­داعى «دەپۋتات دابىلى» ايدارىمەن بەرىلگەن اڭگىمەگە ءالى كۇنى جاۋاپ بەرگەن ادام جوق.

ون ءۇشىنشى مينيستر اسلان ءسارىن­جىپوۆ ەلىمىزدەگى 127 جوو كوبى ديپلوم باساتىن مەكەمەگە اي­نال­­عانىن اتاپ، مەملەكەتتىك ءبىلىم گرانتىنىڭ 75 پايىزىن قازاق بولى­مىنە، قالعان 25 پايىزىن ورىس بولىم­دەرىنە بەرۋ جونىندە شەشىم شىعاردى. بۇل كوپ­تەن كۇتكەن ماسەلە ەدى. ءسويتىپ، ول وسى­لاي­شا جۇرتتىڭ ءىلتيپاتىنا بولەندى.

اقيقاتىنا كەلسەك، تاجىريبە بارلىق كەزدە ناتيجەلى بولا بەرمەي­دى. جاقسىسى ءسۇيىنىش، ولقىسى­نىڭ زاردابىن سول باعدارلاما جا­ساۋ­­شىلار ەمەس، ورىنداۋشىلار، ياعني مۇعالىمدەر كورەتىنى انىق. «جاڭا­لىقتاردى» ورىنداۋ جونىن­دەگى وردەن تومەن، تومەننەن ورگە اعىلعان قاعاز­دار تالايدىڭ باسىن اينالدىرماي قويمايدى. كەزىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ميل­ليون­داعان قاعازباستىلىقتان قۇتىلۋ تۋرالى قاتاڭ ەسكەرتكەنى بار. جالپى، باعدارلاما جاسالعان سوڭ، وعان قارجى قاراستىرىلادى. ەندەشە، قانداي باعدارلاما بولسا دا ءبىر كەزەڭ­دىك ەمەس، ءداستۇرلى جالعاسىن تاۋىپ، حالىقتىڭ قاجەتىن وتەپ جات­­سا، نۇر ۇستىنە نۇر. بىزدە ءبىر باس­­شى باستايدى. ەكىنشى كەلگەن باس­­شى ال­دىڭ­عىنىڭ ىسىنە تالداۋ جاساۋ­­دى جايىنا قالدىرىپ، ءوز سۇر­لەۋى­نە تۇسە­دى. ءبىر بەس جىل ەمەس، بىر­نەشە بەس جىلعا كەتەتىن كەسەك-كەسەك ماسە­لە­لەردى العا قويادى. بىراق دەنى اياعىنا جەتپەي، قاعاز جۇزىندە قالىپ جاتادى. سودان دا بولار، ءبىلىم تۋرالى باعدار­لاما­لاردىڭ ءتۇيىنى تۇيىلگەن بويدا قالا بەرەتىنى.

ءيا، وتكەنگە بەرەكە، كەلەر ىسكە تابىس تىلەر بولساق، ءبىلىم سالاسى تاعى جاڭا رەفورمامەن جۇمىس جاساي باس­تادى. ول – ءبىلىم بەرۋدى جانە عىلىم­دى دامىتۋدىڭ 2016-2019 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى. قازىر وسى باعدارلامانى مۇلتىكسىز ورىنداۋدىڭ ءاربىر قادامى ويلاستىرىلىپ جاتىر. بۇل جۇمىس پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىنىڭ 76, 77, 78, 79-قادامدارىندا دايەكتەلگەنىن ايتا كەتۋگە ءتيىستىمىز. ەڭ باستىسى، باعدار­لاما ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ءرولىن ارتتىرىپ، ۇرپاق تاربيەسىن جەتىلدىرە وتىرىپ، الەمدەگى دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى كوزدەيدى.

ەندى باعدارلاما وزگەشەلىكتەرىنە نازار اۋدارالىق. ونىڭ ءبىرىنشىسى – مەكتەپتەرگە بەس كۇندىك وقىتۋ جۇيە­سىن ەنگىزۋ. بۇل جۇمىس بيىل 1-سىنىپ­تان باستاۋ الىپ، الداعى جىل­دارى جالعاسىن تابا بەرەدى. وسى باس­تامانىڭ ارقاۋىندا اۋىل مەن قالا مەكتەپتەرىنىڭ دەڭگەيىن تەڭەس­تىرۋ جاتقانى دا ءمالىم. ءتىل ماسە­لەسىنە كەلگەندە، ءبىز ول تۋرالى كوپ اي­تا­مىز، ءتىلدىڭ كۇرە تامىرى مەكتەپتە دەيمىز. مەملەكەتتىك تىلدە، ورىس، وزگە تىلدەگى ءبىلىم ۇيالارىندا وقىتۋ ءۇشىن قىرۋار قارجى ءبولىنىپ، جۇز­دەگەن مۇعالىم ايلىق الادى. بىراق وقۋشىلار، باسقانى بىلاي قويعاندا، قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى قازاق ءتىلىن دۇرىس تۇسىنبەي اتتەستات الىپ جاتادى. ءتىپتى، «التىن بەلگى» يەگەرلەرى دە شىعادى. بۇل ويلانۋدى قاجەت ەتەدى.

ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ كەشەلى-بەرىدەن ەمەس، ءبىرازدان بەرى ايتىلىپ كەلەدى. مەكتەپتى قويىپ، بالاباقشادا ءۇش ءتىلدى ۇيرەتىپ جاتقاندار توبە كورسەتۋدە. بۇل اتى-ءجونىن ارەڭ ايتاتىن بۇلدىرشىندەر ءۇشىن ارتىقتاۋ ەمەس پە؟ تاعى ءبىر ماسەلە، كەيبىر پان­دەردى اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ جايى. ءۇش جىلدان كەيىن، ياعني 2019 جىل­دىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ، 4 ءپان – حيميا، فيزيكا، بيولوگيا جانە ين­فور­ماتيكا اعىلشىن تىلدەرىندە وقى­تىلماق. بۇل الۋان پىكىرلەرگە ارقاۋ بولۋدا. جاڭا باعدارلامانىڭ تاعى ءبىر قۇپتايتىن تۇسى: ءار ءپان بويىنشا بارلىق دەڭگەيدە بازالىق وقۋلىقتىڭ ەندىرىلەتىندىگى، ياعني بۇرىنعىداي اركىم ءوز بىلگەنىمەن بالامالى وقۋلىقتاردى قولدانا المايتىندىعى. شىنىندا، بۇل كوپ­تىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ءتۇيىن ەدى. ءبىلىم ۇيالارىنىڭ ءارتۇرلى بالامالى دەلىنەتىن وقۋلىقتاردى پايدالان­ۋىنان وقۋشىلار ۇبت تاپسىرعاندا قاتتى قينالاتىن. تەست سۇراعىندا قاتە دەپ كورسەتىلگەن تۇستى كەيبىر ءبىلى­مى جەتىك جاستار وزدەرى قولدانعان كىتاپ­تاردى كولدەنەڭ تارتىپ، دالەل­دەپ شىققانىنان حاباردارمىز. سول سەكىلدى، وسى كەزگە دەيىن جەم­قور­لىققا توسقاۋىل قوياتىن بىردەن-ءبىر ءتاسىل رەتىندە باعالانعان ۇبت-عا دە وزگەرىس ەنگىزىلەدى. جاڭا باعدار­لا­ما­نى ۇسىنۋشىلار مەكتەپ ءبىتىرۋ ەم­تي­حانى ەلىمىزگە قايتا ورالاتى­نىن، 2017 جىلدان باستاپ ۇبت مەك­تەپ­تىك جانە جوعارى وقۋ ورنىنا ارنال­عان بولىپ ەكىگە بولىنەتىنىن ايتىپ وتىر. بۇعان قوسا ۇبت-دان قۇلاعاندارعا ەكىنشى رەت تاپسىرۋعا مۇمكىندىك بەرىلەتىنى جانە بار. مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ تاعدىرىن انىقتايتىن بۇل سىناق ءبىر كەزدەرى مەكتەپ، اۋدان، وبلىس كورسەتكىشىن انىقتايتىن دارەجەگە دەيىن جەتكەن. ەندىگى جەردە وعان جول بەرىلمەك ەمەس، ناقتى ءبىلىم العا وزادى ەكەن. وسى جەردە مىنا ءبىر جايدى دا ايتا كەتسەك دەيمىز. ۇبت باستالعان العاشقى كەزدە ءبىلىم ۇياسىن بىتىرگەن تۇلەكتەر سىناققا تۇگەل قاتىستىرىلاتىن. كەيىن كورسەتكىشكە كەدەرگى كەلتىرەدى دەپ ناشار وقيتىنداردى جىبەرمەۋ ادەتكە اينالعانى بار. جاڭا ءتاسىل وسىعان توسقاۋىل قويماق. تەستكە قاتىستىرۋ، قاتىستىرماۋ تۋرالى سوزىمىزگە ءبىر دالەل كەلتىرەلىك، 2015 جىلى ەلىمىزدەگى مەكتەپتەردى 124 339 وقۋشى اياقتاسا، ونىڭ 87 782-ءسى ۇبت-عا ءوتىنىش بەرىپتى. ال بيىلعى 121 مىڭنان اسا ءبىتىرۋشىنىڭ 86 999-ى ۇبت-عا نيەت تانىتىپتى. وسىنىڭ ءوزى كوپ جايدى اڭعارتاتىن سەكىلدى. جاقىندا باس باسىلىمدا بيىلعى ۇبت جايلى ماقالالار توپتاماسى الدەنەشە رەت جارىق كوردى. وندا سىناق ءتۇرىنىڭ وڭ ناتي­جە­لەرىمەن قاتار، كەيبىر ولقى تۇس­تارى كورسەتىلدى. مەكتەپتە ناشار وقى­عان­مەن، تەستكە بارعاندا جوعارى بالل ال­عانداردىڭ كەزدەسكەنىنەن مى­سال­دار كەلتىرىلدى. بۇدان شىعار قو­رى­تىندى، تەرەڭ بىلىممەن ەمەس، تەست سۇ­راقتارىن جاتتاپ الىپ، بولما­سا قازىرگى تەحنيكا تەتىكتەرىن پايدالانۋ ارقىلى جوعارى بالل الۋعا بولا­تىن­داي. ارينە، ۇيرەنگەن ۇبت-نى مۇل­دەم جويۋ كەرەك دەمەيمىز. جەتىل­دىرىلگەن ءجون. بالا ءبىلىمى بالمەن ەمەس، جان-جاقتى وقۋىمەن كورىنسە قۇبا-قۇپ. جاتتاندى ءبىلىم ەشكىمدى دە ۇزاتپايدى. شىن جۇيرىك قانداي سىنعا سالساڭ دا جارىپ شىعادى.

ءبىز جاڭا رەفورما تۋرالى ويىن بىلمەك نيەتپەن وسى سالاعا بۇكىل عۇمىرىن ارناعان مامانداردى اڭ­گىمەگە تارتقان ەدىك. ونىڭ ءبىرىنشىسى – قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، ايتۋلى ۇستاز اياگۇل ميرازوۆا. قايراتكەر مۇعالىم ءۇش ءتىلدى ءبىلۋ قاجەتتىگىن ايتا كەلىپ، بالانىڭ ءبارى دارىندى ەمەس ەكەنىن، تاپسىرمانى كوپ بەرۋ ولار ءۇشىن اۋىر بولاتىنىن، بالا بالالىق ءداۋىردى دە باستان وت­كەرۋ قاجەتتىگىن اتادى. سونىمەن قاتار، ەكى كۇننىڭ بىرىندە جاڭا ساباق ءوتۋ دە وڭايعا سوقپاي وتىرعانىن، ساباق مازمۇنىنىڭ كوپتىگىن، بۇل قالا با­لاسىنا جەڭىل بولعانمەن، قيان­داعى اۋىل بالاسىنا اۋىر تيەتى­نىن ەسكە سالدى. وتكەن ساباقتى تياناق­تاي الماي جاتىپ، جوسپاردان قالا­مىن دەپ ەكىنشى تاقىرىپتى باستاپ كەتۋ وقۋشىنىڭ ىنتاسىن ارتتىرۋ بى­لاي تۇرسىن، پانگە بەتتەي الماي قا­لاتىنىن دا ەسكەرتتى. «ۇستاز رەتىن­دە پىكىرىم، ءۇش ءتىلدى مەڭگەرۋ كە­رەك-اق، بىراق ونى قانداي ءادىس-تاسىل­دەر­مەن جانە قانداي جولمەن وقۋ­شى­عا ءبىلدىرۋىمىز قاجەت، مىنە، وسى الاڭداتادى»، دەپ بار ءداستۇرىمىزدى قيراتىپ الماي جەتىلدىرسەك، دەگەن ويىن ورتاعا سالدى. جوعارى سىنىپتاردا 4 ءپاندى اعىلشىن تىلىندە وقىتۋعا كەلگەندە، پاندەردىڭ كەيبىرى 9-سىنىپقا دەيىن ءوتىلىپ كەتەتىنىن، ونى اعىلشىن تىلىندە قايتا وقىتۋ قالاي جۇزەگە اسار ەكەن دەگەن بايلامىن تىلگە تيەك ەتتى. «ۇستاز» الماتى قالالىق جەرگىلىكتى كاسىپوداعى قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى قوجاحمەت نازاربەتوۆ جاڭا رەفورما زامان تالابىنا ساي جاسالعانىن اتاپ، اعىلشىن ءتىلىن 1-سىنىپتان ەمەس، 2-سىنىپتان وقىتۋ ءجون بولار دەگەن وي ۇسىنىپ، كەيبىر پاندەردى ورتا بۋىننان باستاپ، اعىلشىن تىلىندە وقىتۋعا بولاتىنىن، «بىراق جاپپاي بارلىق وقۋشىعا وسى جۇيەنى تەلۋ قيىندىق كەلتىرمەي مە، وعان ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازا جەتكىلىكتى مە، كادر تاپشىلىعى 3-4 جىلدىڭ ىشىندە شەشىلە مە؟ – دەي كەلىپ، – بەس كۇندىك وقۋ بارىسىندا مۇعالىمدەردىڭ جۇكتەمەسىنە نۇقسان كەلمەي مە؟» – دەدى. ودان كەيىن بەس كۇندىك وقۋعا كوشكەندە قانداي پاندەردىڭ ساعات سانىن قىسقارتىپ نەمەسە نەگىزگى ساباق كەستەسىنەن الىپ، فاكۋلتاتيۆ رەتىندە وقىتۋ كەرەك­تىگىن، مىسالى دەنە تاربيەسى ءپانى اپ­تا­­سىنا قازىر 3 ساعات وتسە، ونى بەس كۇن­دىك وقۋ جۇيەسىندە 2 ساعاتقا، ەڭ­ب­ەك ساباعىن ۇيىرمە رەتىندە وقىتۋ ءتيىم­­دى بولار ما ەكەن دەگەن پىكىرىن ور­تاعا سالدى. جاڭا وقۋ جىلى باستالىپ كەتسە دە، بۇل تۋرالى كەڭەسكەننىڭ ارتىقتىعى جوق بولۋ كەرەك.

مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاق تاريحىندا قازاق ۇيا­لا­تىنداي ەشتەڭە جوق»، دەپ اتاپ وت­كەنى بەلگىلى. ۇلتىمىزدىڭ تاري­حى سوناۋ ۇلىلاردان جالعاسىپ كەلە جاتقان سارا جولىمىزدىڭ التىن تۇعىرى ىسپەتتەس ەكەنىن ەلباسى ۇلىتاۋدا ايتقان ەدى. وتكەن جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ وتتىك. ونىڭ ارعى جاعىندا دا تۇركى دۇنيەسىمەن بىرىگىپ تۇگەندەيتىن تاريح تاعىلىمدارى جەتىپ ارتىلادى. ەندەشە، وسى تاريحتى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ بارىندە وقىتساق جاراسپاي ما؟ كسرو زامانىندا وزگەنىڭ تاريحىمەن بەسىكتەن بەلىمىز شىقپاي جاتىپ تانىستىق، بارلىق ءبىلىم ورىندارىندا ءپان رەتىندە ءجۇردى. سىناق تاپسىردىق. تاقىلداپ تۇرىپ بىلگەنىمىزدى ايتتىق. وعان قاراعاندا ءوز تاريحىمىزدى ۇلكەن-كىشىمىز تانىپ-ءبىلۋ ءبىر عانيبەت ەمەس پە؟ اسىرەسە، قازاق جاستارى تەك-تامى­رىنىڭ قايدان ەكەنىن، ەلى مەن جەرىن، وتانىمىزدىڭ قيلى كەزەڭدەرىن ءبىلىم وردالارىندا تەرەڭ وقىپ ۇقسا ارتىق بولمايدى. تاريحتى جوو وقىتۋ جونىندەگى تاريحشى-عالىم­داردىڭ كوتەرىپ جۇرگەن ماسە­لەسى ورىندى. قايتالاپ ايتامىز، تاۋەل­سىز جۇرتىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاري­حىن وقىتۋدان ۇتىلماسىمىز انىق. تاريحتى بىلگەن ادام تەرىس جول­عا اياق باسپايدى. كەيدە ءبىز «ۋزكي سپە­تسيا­ليستكە» (تار كولەمدى مامان) تاريح­تىڭ قاجەتى قانشا دەپ جاتا­مىز. اۋمالى-توكپەلى زاماندا قانداي مامان يەسى بولسا دا تاريحتى تانىپ-ءبىلۋى كەرەك. ويتكەنى، ءبىلىمى تاياز جاس ەلىكتەگىش كەلەدى. ەتىكشىنىڭ دە وي-ءورىسى بيىك بولسا، قولىنداعى بالعاسىن كورىنگەنگە كوتەرمەيدى.

عىلىم سالاسىندا دا كوپتەگەن ىزدەنىستەر بولىپ جاتىر. «عىلىمي جانە (نەمەسە) عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت ناتيجەلەرىن كوممەرتسيالاندىرۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. بۇل دا مەملەكەت باسشىسىنىڭ «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارى اياسىندا جۇزەگە اسىرىلعان. زاڭنىڭ باستى ارتىقشىلىعى اۆتورلاردىڭ قۇقىعى قورعالادى، سىيلىقتار، گرانتتار الۋعا ىنتالى بولادى. ەگەر زاڭ تياناقتى جۇمىس ىستەسە، عىلىم دامىپ، وندىرىسپەن ۇشتاساتىنى ءسوز­سىز. ايتالىق، ەلدىڭ ءبىر تىرەگى سول ءون­­دىرىس دەسەك، 2019 جىلعا قاراي مۇ­ناي-حيميا سالاسىنا – 7 مىڭ­عا تاياۋ، مۇناي-گاز سالاسىنا – 9 مىڭ­نان اسا، ماشينا جاساۋ ىسىنە – 14 0631 كادر قاجەت كورىنەدى. ءبىر كەز­دەرى العان ماماندىعىڭىز 30-40 جىلعا ازىق بولاتىن بولسا، قازىرگى زامان­نىڭ ءۇردىسى ماماندىق قۋاتى 5-6 جىلدان اسپاي قالاتىن بولىپ بارا­­دى. سوندىقتان ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتى­رۋىڭ كەرەك. وسىنىڭ وزىنەن-اق، كادر دا­يىن­داۋ ءىسىن ۋاقىتقا ساي ۇي­لەس­تىرۋ قا­جەتتىگى تۋىنداماي قوي­ماي­دى. جاڭا باعدارلامانىڭ باس­تى ات­قا­­را­­تىن مىندەتى دە وسىندا جاتقانى انىق.

ءبىز تاعى ءبىر ارقالى ازاماتتىڭ ويىن ءبىلۋ ءۇشىن اڭگىمەگە تارتقان ەدىك. ول – ەلىمىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىن دامىتۋعا ەرەكشە ۇلەس قوسقان، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ جۇرگەندە ەلدىك ىسكە كوپ اتسالىسقان، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، اكادەميك ءۋاليحان بيشىمباەۆ. كورنەكتى عالىممەن وي بولىسكەن كەزدە بولون پروتسەسىنە قاتىستى بايلامىن قاداپ تۇرىپ ايتتى. بۇل العاش گەر­مانيا، فرانتسيا، انگليا، يتاليا ەل­دەرىن­دە نەگىزى قالانعانىن، العا قوي­عان ماقساتى ەكونوميكادا باسەكە باسىنە توتەپ بەرۋ نيەتىندە قۇرىل­عا­نىن ەسكە سالىپ، پروتسەسكە تمد مەم­لەكەتتەرىنىڭ ىشىندە رەسەي، ۋكراي­نا، بەلارۋس، ارمەنيا، قازاق­ستان قوسىلعانىن اتادى. ونىڭ تالابىن تاراتقاندا، قاتىسۋشى مەملەكەتتەر ءار ەكى جىل سايىن ءبىر رەت جينالىپ، نە ىستەلدى، نە ىستەۋىمىز كەرەك، الداعى مىندەت قانداي، تۇسكەن جولىمىز دۇرىس پا، دۇرىس بولسا تاعى دا نەنى جەتىل­دىرەمىز دەپ، بىتكەن، بىتەتىن قارە­كەتتى ساراپتاپ، قاجەتسىزىن ىسى­رىپ تاستايدى ەكەن. «كادر دايىن­داۋدىڭ ءۇش ساتىلى، ناقتىلاي تۇسسەك باكالاۆر – ماگيستر – PhD دوكتور جۇيەسىنە كوشتىك»، دەگەن اكادەميك 2010 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي، بۇرىنعى عىلىم كانديداتى، عىلىم دوكتورى ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋ توقتاعانىن، مەملەكەتىمىز بولون پروتسەسىنە 2003 جىلى كىرگەنىن، بۇل بويىنشا تمد مەملەكەتتەرى اراسىنان بولون پروتسەسىنە مۇشە ەلدەردىڭ ءبىلىم مينيسترلەرى 2 جىلدا ءبىر رەت كەزدەسەتىنىن، وتكەن جىلى ونداي ديدارلاسۋ ەرەۆاندا بولىپ، ەۋروپالىق ستاندارت بويىنشا ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ، وزگە دە وزەكتى ماسەلەلەر قوزعالعانىن ايتىپ، ء«بىز باستامانىڭ فورماسىن اكەلدىك. باكالاۆردا وقي­تىن­داردى ستۋدەنت دەيىك، ولار ءدارىس تىڭدايدى، كىتاپ وقيدى، تەست تاپسىرادى، كۋرستىق جۇمىس جازادى، ديپلوم قورعايدى. ماگيستردى الساق، ول دا كوبىندە سول جولمەن جۇرەدى. ياعني 70 پايىز ستۋدەنتتىڭ عىلىمعا بەيىمدەلۋى شامالى. اقيقاتىن ايتساق، ماگيستر بولاشاق عالىم-زەرتتەۋشىنىڭ نەگىزى بولۋى ءتيىس ەدى. ال PhD دوكتور دا دارىسكە قاتىسادى، سەمينارعا بارادى، تاعىلىمدامادان وتەدى. سولاي ءجۇرىپ «PhD دوكتور» دەگەن عىلىمي دارەجەنى الىپ شىعادى. راسىنا كەلسەك، عىلىم ادامى مۇنداي جەڭىل جولمەن دارەجە الماۋى كەرەك. وسىنداي دارەجەگە يە بولعانداردىڭ 35 پايىزى عانا عىلىم سالاسىندا ءجۇر. ءبىز ءبىراز PhD دوكتورلاردىڭ جۇمىس­تارىن ساراپتامادان وتكىزدىك. ديس­سەرتاتسيا دەگەن اتى بار، 120-130 بەت جۇ­مىس ادەمى تۇپتەلگەن، بىراق ءبىراز جاع­دايدا عىلىمي ىزدەنىسى شامالى، بۇرىنعى كانديداتتاردىڭ زەرتتەۋ جۇمىس­تارىنىڭ جۇگىن كوتەرە المايدى» دەدى.

ءيا، ەلىمىزدەگى عىلىمي اتاقتارعا قاراساڭ، قازاق عىلىمى الەمدى اۋزىنا قاراتقانداي. بىراق كوپ تۇس­پال­مەن جۇرگەندەي. اكادەميك دەگەن اتاعى باردان اياق الىپ جۇرە ال­ماي­سىڭ. جيىن-تويدىڭ تورىندە وتىرادى. ال ولاردىڭ عىلىمعا قوس­قان ۇلەسىن تارازى باسىنا قويساڭ، كوڭىل كونشىمەيدى. شىن عىلىمنىڭ ءجونى بولەك. شىن عالىمنىڭ ورنى قاشاندا بيىكتە. عىلىم تۋرالى جاڭا زاڭ ارقىلى وسىنى رەتكە كەل­تىرسە، ناعىز عالىم مەن جاساندى عالىم­نىڭ ارا جىگى اشىلار ەدى. وتان­دىق وندىرىسكە، تاۋەلسىز قازاق ەلى­نىڭ ونىمىنە قاي عالىم قانشا ۇلەس قوستى دەگەن سۇراقتىڭ دا جاۋابى ايقىندالادى. الدا كەيبىر ويلارىن دايەككە العان ءۋاليحان قوزىكەۇلى مىنا ءبىر دەرەكتەردى دە العا تارتىپ ەدى. قورعالعان دوكتور PhD-لەردى پاندەر بويىنشا سالىستىرىپ كورسەڭىز، حيميادان قورعاعاندار – 2,9 پايىز بولسا، مۇناي-گاز ءىسى جانە مۇناي حيمياسىنىڭ ۇلەسى – 1,6 پايىز، ۆەتەرينارلىق مەديتسينا جانە ۆەتەرينارلىق سانيتارعا – 0,8 پايىز، ماشينە جاساۋعا – 0,7 پايىز، سۋ رەسۋرستارى جانە سۋ پايدالانۋعا – 0,4 پايىز، تۋريزمگە – 0,2 پايىز، قايتا وڭدەۋ ءوندىرىسىنىڭ تەحنولوگياسىنا – 1,2 پايىز تيەدى ەكەن. ال ەكونوميكادان PhD دوكتور بولعاندار – 8,4 پايىزدى قۇراپتى. وسى ارادا اتاقتى ماتەماتيك، اكادەميك ومىرزاق سۇلتانعازيننىڭ ءبىر ءسوزى ويعا ورالادى. عالىم: ء«بىز 15 جىلدا ارەڭ كانديدات بولۋشى ەدىك. العان تاقىرىبىمىزدى زەرتتەپ، زەردەلەيتىنبىز. ودان سوڭ ونى وندىرىسكە ەنگىزىپ، ناتيجەسىن كۇتەتىنبىز. جۇمىسىمىز ءوز جەمىسىن بەرگەن سوڭ، كىتاپشا ەتىپ شىعارىپ، نەبىر سىن ساعاتتاردى باستان وتكەرىپ بارىپ، ارەڭ قورعايتىن ەدىك. قازىرگىلەر 15 جىلدى قويىپ، 5 جىلدا اكادەميك بولىپ شىعا كەلەدى»، دەگەن بولاتىن. وسىعان قاراي وتىرىپ، عىلىم دەگەننىڭ كيەلى ەكەنىن ەسكە ۇستاعانىمىز ءجون سەكىلدى. جانە عىلىم كوكتەمدە ايداپ، كۇزدە ورىپ الاتىن ەگىن ەمەستىگىن شىن عالىمدار شىرقىراپ ايتىپ ءجۇر. ونىڭ جەمىسى 5-10, ءتىپتى 20 جىلدىڭ كولەمىندە ءوز ناتيجەسىن كورسەتەدى. وعان قول جەتكەن كەزدە شىققان شىعىنىڭىز ەسەلەپ قايتادى. سونى ىسكە اسىرعان عالىمنىڭ دا، ول ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ دە ابىرويى اسادى. مۇنى اسىرەسە، بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان ازاماتتار ەسكەرىپ جاتسا، ەستىلىك بولىپ تابىلادى.

سونىمەن، ءبىلىم، عىلىم سالاسى بويىنشا رەفورمالاردىڭ از بولماعانىن الدا از-كەم ايتتىق. ءبىر قۋانارلىعى، بۇرىنعى رەفورما­لاردىڭ قابىلدانۋى مەن ىسكە اسۋى كوپ جاعدايدا بەلگىسىزدەۋ بولىپ جاتاتىن. مىنا جاڭا رەفور­ما بارىسى تۋرالى پىكىر الىسۋ مولىنان. بۇل اتقارىلار ءىستىڭ ناتيجەلى بولاتىنىنىڭ كورىنىسى شىعار. جاقىندا گازەت رەداكتسياسىنا كەلگەن ءبىر مۇعالىم ءوزىنىڭ كوڭىلىندەگى كۇدى­گىن ىرىكپەي ايتتى. ونىڭ مەڭ­زەۋىنشە، وسى كۇندەرى كەيبىر ەلدى مەكەندەردە اعىلشىن ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى جەتىسپەيدى ەكەن. سويتە تۇرىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىراز پاندەردى اعىلشىنشا وقىتۋ اقىلعا قونبايدى-اۋ دەگەندى ايتا كەلىپ، «مۇعالىمدى دايىنداعانمەن، ول ساباق بەرەتىن وقۋشىنىڭ ازىرلىگى قانداي؟ فيزيكا، حيميا پاندەرىنىڭ تەرميندەرىن مۇعالىم مەن وقۋشى 3-4 جىلدىڭ ىشىنە تەرەڭ مەڭگەرىپ كەتە الا ما؟ سولاي بولا قالسا، اعىلشىن ءتىلىن بىلە قويمايتىن جۇزدەگەن ەمەس، مىڭداعان ۇستاز جۇمىسسىزدار قاتارىن كوبەيتپەي مە؟ وقۋلىق ماسە­لەسى تۇبەگەيلى شەشىمىن تاپتى دەپ ايتا الامىز با؟» دەپ 12 جىل­دىق­قا كوشەمىز دەگەلى دە ءبىراز جىل­دىڭ ءجۇزى وتكەنىن، وعان ءالى قول جەت­كى­زە الماي جاتقانىمىزدى، ءبىلىم ستان­دارتىندا دا ويلاناتىن تۇستار جە­تىپ-ارتىلاتىنىن كولدەنەڭ تارتتى.

ويىمىزدى تۇيىندەي كەلە، بۇل جاڭا رەفورماعا جاقسىلىق تىلەي وتىرىپ، تۇيىندەۋ جاعىن تۇيمەدەي ەتسەك، كوكەيدەگى كۇدىك سەيىلەدى. ەڭ باستىسى، ءبىلىم ساپاسى ارتىپ، دايىندالعان مامان باسەكەگە قابىلەتتى بولادى. عىلىم جەتىستىگى لابوراتوريادا تۇنشىعىپ قالماي، وندىرىستەن ورىن الىپ، وتاندىق ءونىمنىڭ وسۋىنە ۇلەس قوسادى. وزگەگە كوز سالۋدان قۇتىلىپ، باسقانىڭ نازارىن وزىمىزگە اۋداراتىن بولامىز.

سۇلەيمەن مامەت

Abai.kz