Abai.kz اقپاراتتتىق پورتالىنىڭ ەلەكتروندى پوچتاسىنا مىرزان كەنجەبايدان تومەندەگى ماقالا كەلىپ ءتۇستى. ماقالا اۆتورىنىڭ ويى رەداكتسيا كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى. قارسى تاراپتىڭ ايتار ءۋاجى بولسا، وعان دا مىنبەر بەرۋگە دايىن ەكەنىمىزدى ەسكەرتەمىز.

Abai.kz اقپاراتتتىق پورتالى  

(«قا» گازەتىندە جاريالانعان ب. شاحانوۆتىڭ ماقالاسىنا وراي)

انەبىر كەزدە قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك ورنى بار، شىعارمالارى تالاي ەلدىڭ تىلىنە تارجىمالانعان بەلگىلى-بەلگىلى اقساقال قالامگەرلەر مەن مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرلەرى باستاعان باس-اياعى 200-گە تارتا اقىن-جازۋشىلار وداقتاعى وسىناۋ وتە جايسىز جاعداياتتاردىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارلارىن اتاپ كورسەتىپ، ەلباسىنىڭ اتىنا  حات جاريالاعانى  بەلگىلى.

ول حاتتا جازۋشىلار وداعىنداعى قارجىلىق كۇماندى ىستەر، جازۋشىلارعا بەرىلىپ، كەيىن ءىز-ءتۇزسىز كەتكەن جەر تەلىمدەرى، جىلجىمايتىن مۇلىك، جازۋشىلارعا ارنالعان شىعارماشىلىق ءۇيى قازىر كىمنىڭ پايداسىنا جۇمىس ىستەپ تۇرعانى، وداقتىڭ باس عيماراتىنداعى جالعا بەرىلىپ وتىرعان مەكەن-جايلاردان ءتۇسىپ جاتقان قارجى، وداقتىڭ ورگانى بولىپ سانالاتىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ادەبي سىن تۇرماق، وداق باسشىلىعىنا سىن ايتىپ كوزگە تۇسكەن قالامگەرلەردىڭ، اسىرەسە، اقىنداردىڭ ولەڭ-جىرلارى باسىلمايتىنى، «قازاق ادەبيەتىنىڭ» باسشىلىعى ونى اۆتورلارعا اشىقتان-اشىق ايتاتىنى، جازۋشىلار وداعى ەش تالعام-تالاپسىز، نە تالقىلاۋسىز ءارتۇرلى سىيلىقتاردى كىم كورىنگەنگە شۇلەن تاراتقانداي ۇلەستىرەتىنى سياقتى جونسىزدىكتەر مەن كەلەڭسىزدىكتەر  اتاپ تۇرىپ كورسەتىلدى. قازىر ادەبي قازىنامىزعا ۇلەس قوسپاق تۇگىل، ادەبيەتكە ءجۇز قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ادامدار جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلدانىپ، ولاردىڭ سانى بۇگىندە 800-ءدىڭ و جاق، بۇ جاعىنا جەتىپ وتىر. ولاردىڭ ىشىندەگى ءجاي، قارادۇرسىن جۋرناليستەردى جانە قاراپايىم ءتىل ماماندارىن ايتپاعاندا اكتەر دا، سۋرەتشى دە، ءبىر كەزدە وبلىستى، اۋداندى باسقارعان اكىم دە، پەسا دەۋگە كەلمەيتىن پەسا جازعان دەپۋتات تا، بازاركوم دا، سپورتشى دا، تاريحشى دا، زاڭگەر دە، كولىك سالاسىنىڭ  قىزمەتكەرى دە، ءوز رۋىنىڭ، نە تايپاسىنىڭ  شەجىرەشىسى دە، وزگە دە تولىپ جاتقان سان-سالا ماماندارى ءورىپ ءجۇر. بۇل ادەبيەتتىڭ  ىلگەرى باسقان اياعىن كەرى كەتىرۋ، اششىلاۋ ايتساق ادەبيەتكە جاسالعان قىلمىس ەمەس دەي الاسىز با؟ مىنە، وسىنىڭ ءبارى جانە 20 جىلدان بەرى شىن ادەبي سىننىڭ جويىلىپ، بىرىڭعاي ءبىرىن-ءبىرى ماقتاۋعا اينالۋى، «الاش» دەپ اتالاتىن جانە باسقا دا سىيلىقتار مەن پالەنشەكەم، تۇگەنشەكەم اتىنداعى جۇلدەلەردىڭ بالىق ۇلەستىرگەندەي ۇلەستىرىلۋى، جاقسى شىعارما مەن شىعارما دەۋگە كەلمەيتىن كىتاپتاردىڭ سۋداي ساپىرىلىسۋى بۇگىندە ادەبيەتىمىزدى اۋماعى ات شاپتىرىم  ۇيىندىگە اينالدىردى. وعان دا ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەلىك. بىلتىر ەلىمىز قازاق حاندىعىنىڭ 500 جىلدىعىن تويلاۋىنا بايلانىستى  ۇلى مەرەكەگە وراي جازىلعان ۇزدىك شىعارمالارعا بايگە جاريالانىپ، وعان ميلليونداعان كولەمدە قارجى ءبولىندى. سوندا جازۋشىلار وداعى بۇل ۇلى مەيرامعا ارنالعان ۇلكەن بايگىگە قاتىستىرۋدىڭ ءوزى ءارى ۇيات، ءارى ساياسي قاتە دەرلىك،  ءوزى اراقتان ولگەن، ماسكۇنەم كاكادۋ قۇسقا ارنالعان اڭگىمەنى، ەڭ ۇزدىك شىعارما دەپ باس بايگەنى سوعان بەردى. اسىرەسە، وسى ماسكۇنەم قۇستىڭ يەسى «وسى سەن پرەزيدەنتسىڭ-اۋ» دەپ قايتا-قايتا قالجىڭداعانسىماق بولۋىنىڭ ارجاعىندا نە جاتىر دەپ ويلايسىز؟ بۇل ادەبيەتىمىزدىڭ جاقسىسى قايسى، جامانى قايسى ەكەنى بەلگىسىز ءۇيىندى-قوقىسقا اينالعانى جانە جازۋشىلار وداعى ادەبيەتتى ابدەن اياق استى قىلعانى ەمەس دەي الاسىز با؟ جالپى، ن.ورازالين باسقاسىن بىلاي قويعاندا سوڭعى كەزدە سەنات دەپۋتاتى بولىپ، قولىندا تولىپ جاتقان مۇمكىندىك تۇرعاندا  20 جىل بويى ايتىلا-ايتىلا جاۋىر بولعان قالاماقى ماسەلەسىنە دە ءبىر اۋىز قوزعاۋ سالار ءسوز ايتقان جوق قوي. جاقىندا ەلباسىمىزدىڭ الگىندە ايتىلعان «اشىق حاتقا» وراي وداقتىڭ كەزەكتەن تىس جيىنىن وتكىزۋگە تاپسىرما بەرگەنىن ەستي سالا وداق باسشىلىعى بۇعان قارسىلىق رەتىندە تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ الدا 25 جىلدىعى كەلە جاتقانىن سىلتاۋ ەتىپ، ءوزىنىڭ ورگانى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە اۋەلى 443 ادامنىڭ، كەلەسى نومىردە 555 ادامنىڭ ءتىزىمىن بەردى. مۇنىڭ ارجاعىندا جاس بالاعا دا تۇسىنىكتى قۋلىقسىماق جاتقانىن تۇسىنگەن جۇرت مىناۋ ۇيات بولدى-اۋ دەسە، ەندى ءبىرازى بۇل دا ناداندىقتىڭ ءبىر ءتۇرى عوي دەپ كۇلكىگە قارق بولدى. جانە الگى بىرەسە 443, بىرەسە 555 ادامدىق ءتىزىمنىڭ ىشىندەگى «جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى» دەپ اتى-ءجونى بەرىلگەن ادامداردىڭ ادەبيەت دەپ اتالاتىن رۋحاني قازىنامىزعا ۇلەس قوسپاق تۇگىل كوپشىلىگى ادەبيەتتە قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن ادامدار ەكەنىنە بەلگىلى-بەلگىلى قالامگەرلەر قايران قالدى. بۇلار كىمدەر دەپ تاعى تاڭداندى جۇرت.

ءيا،  قازاق حالقىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن سوناۋ ءبىر قاسىرەتتى زاماندا، قازاعىم ءۇشىن جان پيدا دەپ كرەملگە جازىلعان «بەسەۋدىڭ حاتى» دەگەن حات بار. ول بەس ادام ءوز باسىن قاتەرگە تىگىپ، قالىڭ قازاقتى اجالدان الىپ قالماق بولدى. ال، تەلەفون شالۋ ارقىلى ۇيىمداستىرىلىپ «قول قويدىرعان» مىنا 555 اداممەن وداق باسشىلارى كىمدى، قاي ەلدى قاي دۇشپاننان امان الىپ قالماق بولدى دەسەڭىزشى. وسىلاي جانتالاسقان جو باسشىلىعى الگى 443 پەن 555-كە قول قويدىرعانى از بولعانداي «قازاق ادەبيەتىنە» الدەقاشان و دۇنيەلىك بولعان جازۋشى و.سارسەنباەۆتىڭ ەستەلىگىندەگى ءبىر-ەكى ازامات تۋرالى ايتقان جايسىزداۋ ءسوزىن دە  ماقالا قىپ بەردى. ول ەكەۋى دە ەلباسىمىزعا  جازعان اشىق حاتقا قول قويعان قالامگەرلەر ەدى. قازىر وداق باسشىلىعى وداق توراعاسىن وزگەرتەيىك، ادەبيەتىمىزدى بۇدان ءارى قۇلدىراۋدان ساقتاپ، جازۋشىلار وداعىنىڭ دا، قالامگەرلەردىڭ دە ابىروي-بەدەلىن بۇدان ءارى تۇسىرمەيىك  دەپ ەلباسىمىزعا جان داۋىسىن جاريالاعانداردى قارالايتىن ماقالالاردى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ۇزبەي جاريالاپ وتىرۋعا شىقتى. بۇل ءۇشىن ولار بۇكىل ادەپ، مادەنيەت دەگەندەردى بەلىنەن ءبىر-اق اتتاپ، نەبىر لاس، بىلاپىت سوزدەردى ءۇيىپ-توگۋدەن دە تايىنبايتىن بولدى. «قازاق ادەبيەتىنىڭ» وسى قىركۇيەك ايىنىڭ 9-شى جۇلدىزىندا وداق باسشىلىعىنداعى جاسى 70-تەن الدەقاشان اسىپ كەتكەن بەرىك شاحانوۆ دەگەن جازۋشىنىڭ قايتا جاريالانعان ماقالاسىنداعى وداق توراعاسىنا قارسى سىن ايتىپ جۇرگەندەردى «سوققىلاعان» مىنا سوزدەرىن وقىعان قالامداس قاۋىمنىڭ شىنىمەن تۇلابويى تۇرشىكپەي مە ەكەن؟ بەرىك اقساقال وداق توراعاسىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ونىڭ «دۇشپاندارىنا» مىناداي قوسىمشا «اتاقتار» بەرەدى: «مىسىقتىلەۋلى»، «پالە-جالاشىلار»، ء«جون-جوسىقسىزدار»، «جولبيكە»، «داۋ قۋعاندار»، «داۋكەستەر»، «پالەنشەكەڭدەر»، «جالا جاۋىپ، كۇيە جاعۋشىلار»، «الدەكىمدەر»، «بالەقور ارىپتەستەر»، «بىقسىتىپ»، «سىپسىڭ ءسوز» تاراتۋشىلار ت.ب. ماقالا، «قۇرىلتايدان» كەيىن دە ءومىر بار» دەپ اتالادى. ەندەشە، قۇرىلتاي سايىن 20 جىل بويى ءبىر ن.ءورازاليندى امان ساقتاپ قالاتىن امال-ايلا از بولعانداي وسىنشا بىلاپىت ءسوز ايتۋىنا قاراعاندا ن. ورازالين سايلانباي قالسا، بەرىك اقساقالعا قۇرىلتايدان كەيىن ءومىر ءبىتىپ، تاۋسىلاتىنداي كورىنگەنى ەمەس پە؟ ءوزى الگىندەي لاس تا بىلاپىت ات قويعانداردىڭ، ياعني، وداق باسشىلىعىن وزگەرتۋدى قولداپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە ءا.نۇرپەيىسوۆ، ق.ءجۇمادىلوۆ، د.يسابەكوۆ، ت.ابدىكوۆ، ە.راۋشانوۆ، ت.مەدەتبەكوۆ، س.نارىمبەتوۆ جانە باسقا دا ەسىمى التى الاشقا، قالا بەردى شەت ەلدەرگە بەلگىلى تۇلعالار دا بار ەكەنىن ب. شاحانوۆ اقساقال شىنىمەن بايقاماي قالدى ما ەكەن؟ ولاردى قالىڭ قازاق قانا ەمەس، شەت ەل جۇرتشىلىعى بىلەدى. ال، بەرىك شاحانوۆ دەگەندى ەستىمەگەن بولۋى دا مۇمكىن. اسىرەسە، وسىنداعى «جولبيكە» دەگەن ار-نامىسقا وتە اۋىر تيەتىن قورلىق ءسوزدى ايتۋعا اقساقال ادامنىڭ قالاي اۋزى باردى دەسەڭىزدەرشى. ويتكەنى، بۇل ءسوز ايەل جىنىستى ادامداردىڭ ىشىندەگى جولشىباي وتكەن-كەتكەننىڭ ءبىر تۇندىك توسەكتەسى بولاتىن ەڭ ءبىر جەڭىل ەتەكتىلەرىنە ايتىلاتىن ءسوز ەكەنىن بەكەڭ بىلمەۋى مۇمكىن بە؟ وسىلايشا وداق باسشىلىعى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعىن تويلايىق دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، جازۋشىلاردىڭ كەزەكتەن تىس جيىنىن قويا تۇرايىق دەپ باسقا شارۋاسى قۇرىپ قالعانداي وسىنداي جيرەنىشتى امال-ارەكەتتەر جاساۋمەن اينالىسۋدا. ەندى «وداقتى جاس ادام باسقارۋى كەرەك» دەگەن پىكىر تاراتىلۋدا. ادەتتە اكىمشىلىك جۇيەدە جانە شارۋاشىلىق سالاسىندا ءجيى قولدانىلاتىن بۇل ولشەم جازۋشىلار وداعى سياقتى تازا شىعارماشىلىق ورداسىنا مۇلدە سايكەس كەلمەيدى. ويتكەنى، جازۋشىلار وداعى ادەبيەتكە،  اسىرەسە جازۋشىلىققا بەت بۇرعان جاس قالامگەر اتاۋلىعا باعىت بەرىپ، جول سىلتەپ، كوركەم شىعارمانىڭ وزىعى مەن توزىعىنا باعا بەرىپ وتىراتىن كيەلى وردا. سوندىقتان وداقتى جاس قالامگەرگە ءوزىنىڭ ومىرلىك تە، شىعارماشىلىق تا تاربيە-ونەگەسىن ۇسىنا الاتىن، سونىمەن بىرگە وزىنەن كەيىنگى باسشىلىققا لايىقتى تالانتتى دا ىسكەر  قالامگەر دايارلايتىن  اتى-ءجونى ەل-جۇرتقا ايگىلى، ادەبيەتىمىزدى وزىمىزگە دە، وزگەلەرگە دە تانىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان، شىعارمالارى ادەبيەتىمىزدىڭ التىن قورىنا قوسىلعان، ادەبيەت مايدانىندا ىسىلعان بەلگىلى اعا تۇلعا باسقارۋى كەرەك سياقتى.

الداعى جيىنىمىز مەيلى پلەنۋم، مەيلى قۇرىلتاي بولسىن، سوعان وسىناۋ كيەلى قۇندىلىعىمىزدىڭ قۇنىن تۇسىرمەي، جازۋشىلار وداعى سياقتى قارا شاڭىراعىمىزعا جاڭا لەپ، جاعىمدى وزگەرىس اكەلۋ ءۇشىن بۇعان دەيىن بويىمىزدى بيلەگەن بارىنە باس يزەۋ، بارىنە قول كوتەرىپ قۇپتاي سالۋ،  ءبىر اۋىزدان قايتا سايلاي سالۋ سياقتى كەرەناۋلىقتان، سالعىرتتىقتان ارىلىپ، ارقايسىمىز ار-ۇيات تازالىعىن، جان تازالىعىن ساقتاي وتىرىپ، وداعىمىزعا ەلگە، ادەبيەت الەمىنە بەلگىلى، جاس قالامگەرلەرگە ادەبي تاعلىم-تاربيە بەرەتىن قابىلەتى دە، تاجىريبەسى دە بار، ەلىمىزگە دە شەت جۇرتقا دا ەسىمى بەلگىلى اعا بۋىننان ءبىر تۇلعانى تاڭدايىق دەگىمىز كەلەدى.    

م.كەنجەباي، اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى 

Abai.kz