جالپى بۇل تۇجىرىمداما فورمالىق جاعىنان قولداۋعا بولاتىن جوبالار جيىنتىعىنان تۇرادى. مەنىڭشە دۇردەي ءبىر مينيسترلىك تۇجىرىمداما جاساۋدىڭ عىلىمي تەوريالىق، تانىمدىق فيلوسوفيالىق نەگىزدەرىنە جاڭاشا كوزقاراسپەن ۇمتىلۋدى ەسكەرمەگەن سياقتى. سەبەبى، تۇجىرىمداما دەپ مەملەكەتتىك تۇعىرناماعا لايىق جوبا دايىندالعان كەزدە، الدىمەن ونىڭ پلاتفورماسى عىلىمي تانىمعا نەگىزدەلسە كەرەك ءتى. بۇل تۇجىرىمدامانىڭ پلاتفورماسىنىڭ كەشەگى پوزيتيۆيستىك مادەنيەت تەوريالارى مەن بۇگىنگى ساياسي لوزۋنگىلەر شەڭبەرىندە دايىندالعاندىعى انىق كورىنىپ تۇر. سەبەبى تۇجىرىمدامادا مادەنيەت قۇبىلىسىنا جاندى ەكزيستەنتسيالدى ءمان بەرىلمەگەن. مادەنيەت فاكتورىن كوبىنەسە مۇراجايلاردا ورىن الاتىن ەكسپوناتتار مەن تەاترلاندىرىلعان كورىنىس رەتىندە ەسكە الۋعا باعىتتالعان. بۇل كەشەگى باتىس ويشىلدارىنىڭ مادەنيەت تەوريالارى جاسالعان جوبالار ەكەندىگىنەن حابار بەرەدى.

بۇگىن ۋاقىت وزگەردى. عىلىم، اسىرەسە الەۋمەتتىك، گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىندا مادەنيەت تۋرالى جاڭا ىزدەنىستەر مەن عىلىمي تۇعىرنامالار جاسالىپ جاتىر. بۇگىن ادام فاكتورىندا مادەنيەت قۇبىلىسى قۇندىلىقتىق قۋاتىمەن الدىڭعى ورىندا تۇر. بۇگىن مادەنيەت وركەنيەتتىڭ شارىقتاۋ شەگى رەتىندە تانىلمايدى. ياعني مادەنيەتتىڭ انتيتەزاسى وركەنيەت ەمەس. مادەنيەت كوپقاباتتى عارىش، كوسموس. ول عارىشتىڭ ەڭ ءبىرىنشى قاباتى دا قۇندىلىقتاردى اتاۋمەن، ۇعىمدارمەن، تۇسىنىكتەرمەن، تۇجىرىمدارمەن ترانسفورماتسيالاپ، ترانسليتەراتسيالاپ وتىراتىن قۋات ول ءتىل. مىنا تۇجىرىمدامادا ءتىل تۋرالى ءبىر دە ءبىر كومپلەكستى جوبا، نە ۇسىنىس تاپپادىم.

ەكىنشى قاباتى دۇنيەتانىم ماسەلەسى، بۇل ادامنىڭ ويلاۋ قاباتتارىنداعى نەگىزگى مادەني ەرەكشەلىكتەردى ءوز ىشىندە ساقتاپ، دامىتىپ، ءتىل ارقىلى جانداندىرىپ وتىرادى. وسى دۇنيەتانىم كەسكىندەرى ادامنىڭ ۋاقىتى مەن كەڭىستىگىندە وزىندىك مادەني ىزدەر مەن قۇندىلىقتاردى، ەسكەرتكىشتەردى مۇرا قىلىپ قالدىرىپ كەتكەن. مۇنى دا بۇگىنگى كۋلتۋرولوگيا تاريحي اسپەكتى رەتىندە مادەنيەتتىڭ بەل ومىرتقاسى دەپ تانيدى.

ءۇشىنشى قاباتى، تاريحي پروتسەسس ىشىندەگى مادەنيەت ىزدەرىنىڭ ەڭ باستىسى ول جازۋ، الىپپە. ول جازۋلاردى قازاق دالاسىندا يسلامعا دەيىنگى جانە يسلامنان كەيىنگى دەپ قاراستىرىپ، سول جازۋلاردىڭ بارىن، ساقتاۋ ماسەلەسى دە بۇل تۇجىرىمدامادا ورىن الماعان. مىسالى، جەزقازعان جوتاسىنىڭ ۇستىنەن جول تارتقان قىتايعا باعىتتالعان تەمىر جولدا كەشەگى يسلامنان بۇرىنعى قازاق تاريحىنىڭ جازۋلارى عىلىمدا «ورحون ەنيسەي» ەسكەرتكىشتەرى تاستاردا قاشالىپ جاتىر. بۇلارعا ۇلتتىق قازىنا قورى رەتىندە ستاتۋس بەرۋ، ساقتاۋ، كەلەسى ۇرپاققا اماناتتاۋ جاعى تۇجىرىمدامادا جوق، ايتىلمايدى دا.

كەلەسى ءبىر اراب گرافيكاسىمەن جازىلعان قازاق مادەنيەتىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى، ونىڭ تاريحي، ونتولوگيالىق بولمىسىنىڭ دا كەسكىنى بولىپ تابىلاتىن قول جازبالار بۇگىندەرى «ازىرەت سۇلتان» تاريحي مادەني قورىق مۇراجايىندا جيناقتالىپ جاتىر. ونىڭ ساقتالۋى، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلۋى، بۇگىنگى قازاقستاندىق ءبىلىم بەرۋ تاريحىنىڭ ساباقتاستىعى عانا ەمەس، مادەني مۇراسىنىڭ بايلىعى مەن تاريحيلىعىن دا كورسەتەدى. باتىستاعى «بەكەت اتا» جەر استى مەشىتىندەگى جارعا جازىلعان جازبالاردىڭ جاعدايى دا وسى جەردە مادەني قۇندىلىق رەتىندە ساقتالۋى ءتيىس.

ەندىگى مادەنيەتتىڭ كەڭىستىكتەگى ءىزى بولىپ تابىلاتىن ساۋلەت ارحيتەكتۋرا نەگىزىنەن وڭتۇستىك قازاقستان ايماعىندا ورىن العان. سىر بويى قالالارى، ۇلى جىبەك جولى ارنالارى، ياساۋي كەسەنەسى، بابا تۇكتى شاشتى ازيز مازارى، سايرامداعى ەجەلگى، ورتا عاسىرلىق تۇركى يسلام ەسكەرتكىشتەرى، وتىرار ساۋلەتى، ساۋران قورعانى، سىعاناق قالاسى، تۇركىستانداعى پانتەون، سىعاناقتاعى ەجەن پاتەوندارى، شايانداعى اپپاق يشان مەدرەسەسى، اقمەشتتەگى قالجان احۋن مەدرەسەسەى، قارناق مەدرەسەسى، ونداعى جازبا ەسكەرتكىشتەر..بۇلار تۋرالى ناقتى ۇسىنىس نە جوبا تۇجىرىمدامادا ورىن الماعان. قازاق ەلى، مادەنيەتى ونداعان عاسىر بويى يسلام ءدىنىن قابىلداۋ ارقىلى شىعىستىق وركەنيەتتىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزىندە قازاق مادەنيەتى قۇرۋشى فاكتور. دەمەك ۇلتتىق قۇندىلىقتىق ەرەكشەلىگى بار، وزىندىك تاريحي، تانىمدىق، ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگى قالىپتاسقان ەلمىز. قازاق ەلى يسلامدىق عىلىم مەن وركەنيەتكە وزىندىك ۇلەس قوستى. دەمەك تاريحتا ءدىني عۇلامالارى بار، ءدىني تاجىريبەلەرى ناقتىلانعان، ءدىندى ۇعىنۋ، ءتۇسىنۋ جانە تۇسىندىرۋدە رۋحاني بازاسى بار ەلمىز. بىراق كەشەگى وريەنتاليستىك تەندەنتسيالار قازاقتى يسلامنىڭ وگەي بالاسى رەتىندە تانىتىپ كەلدى. بۇعان كەزىندە تاۋەلسىز ەلدىڭ باسشىسى رەتىندە ەلباسىمىز ء«دىنىمىز يسلام، كىتابىمىز قۇران، تەگىمىز تۇرىك» دەگەن انىقتاماسى ارقىلى جاۋاپ بەردى. شىندىعىندا قازاق ەلى تاريحي جانە كەڭىستىكتىك تۇرعىدان دا باتىس پەن شىعىستىڭ، ياعني يسلام مەن حريستيان الەمىن جالعاستىرۋشى كوپىر قىزمەتىن اتقارىپ كەلەدى. بۇل دا قازاقستانعا گەوپوليتيكالىق جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ وتىر.

ەلباسىمىزدىڭ جوعارىداعى انىقتاماسىندا قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريح ساحنسىنا شىعۋىنداعى يسلامنىڭ ورنى ناقتى بەرىلگەن. ال ەندى تۇجىرىمدامادا وسى شىندىق تۋرالى ايتىلمايدى. كەشەگى باتىستىق وريەنتاليستيكاسى مەن سكەۋلياريزمىنىڭ سارىنى بايقالادى. الدىمەن قولدانىلعان ۇعىمدار مەن كاتەگوريالار شەڭبەرىندە تۇسىنبەستىك تۋىندايدى. مىسالى «جوبا»، «تۇجىرىمداما» بۇلار ءوز الدىنا بولەك جەكە كاتەگوريالار. ەكىنشىدەن تۇجىرىمدامانىڭ ماقساتى «مادەني ساياسات» رەتىندە كورىنىس بەرگەن. (33 بەت).

 بۇل دا ءبىزدىڭ ەلباسىمىزدىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن عىلىمي تۇرعىدان تۇجىرىمداۋدا ەشقانداي پلاتفورماسى ناقتى كورىنبەي قالعان. مىسالى تۇجىرىمدامادا، ەلباسىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى جوبا رەتىندە كەتكەن. سونىمەن قاتار بۇل «مادەني مۇرا» جوباسىنىڭ جالعاسى رەتىندە تۇسىندىرىلگەن. نەگىزىنەن كەز كەلگەن جوبا، باعدارلاما ول ۇستانىم رەتىندە يدەياعا قىزمەت ەتەدى. ماڭگىلى ەل يدەيا بولسا، وعان بارلىق باعدارلامالار مەن جوبالار ۇستانىم بولادى. بۇل دا ساراپتاۋداعى عىلىمي قاتەلىك تۇجىرىمدامانىڭ سىنىن بۇزىپ تۇر.

مىسالى جاي عانا كۋلتۋرولوگيالىق تۇرعىدان قازاقستان مەملەكەتىنىڭ نەگىزىندە قازاق مادەنيەتى، ال قازاق مادەنيەتى وزەگىندە يسلام ءدىنى اكسيولوگيالىق جۇيە رەتىندە بولمىستىق مانگە يە دەيتىن بولساق، وندا تۇجىرىمداماداعى «مادەني ساياساتىنا» كونستيتۋتسياداعى ءدىني ەرەكشەلىكتەر دە كىرۋى ءتيىس. مادەني ساياسات تۇرعىسىنان رۋحاني، ءدىني قۇندىلىقتاردى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرمەن ساقتاۋ جانە وعان قاتىستى جادىگەرلەردى دارىپتەۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزىندەگى باستى ۇستانىم زايىرلىلىققا دا نۇقسان كەلتىرمەيدى.

مادەنيەتتىڭ كەلەسى ءبىر ماڭىزدى قاباتى ول ونەر. ونى دا شەكتەپ قويعان، كينو، تەاتر، تسيرك، كوركەمونەر جانە تاگى سول سياقتى. بۇلار دا كەرەك. بىراق بۇل جانرلار الەمدىك مادەنيەت سالالارى. بۇلارمەن قازاقستان مادەنيەتىن الەمگە تانىتۋ قيىن، تاڭقالدىرۋ بوس ءسوز. الەمگە قازاستان مادەنيەتىن تانىتۋدىڭ جولى ول قازاقتىڭ ونەرى، سازى، مۋزىكاسى، فولكلورى، قول ونەرى، قولدانبالى ونەرى، تۇرمىستىق تۇتىنۋششىلىق جادىگەرلەرى، ۇلتتىق ويىن تۇرلەرى مەن جانرلارى وسىلاردىڭ ءبارى بۇگىنگى مادەنيەتتىڭ قايتادان جاڭعىرتىلۋىنىڭ ايناسى. بۇل تۋرالى تۇجىرىمدامادا ءبىر سويلەم كەزدەستىرە المادىم.

سوسىن تۇجىرىمدامادا «كونكۋرەنتنوسپوسوبنايا كۋلتۋرا»، «وبششەكازاحستانساكيا كۋلتۋرا» دەگەن تىركەستەر ءجۇر. (15, 16 بەتتەر) بۇل تىركەستەرگە بەرىلگەن انىقتامالار دا ناقتى ەمەس. «باسەكەگە قابىلەتتى مادەنيەت» دەگەن تىركەس، ەكونوميكالىق بيزنەستىك ساياساتقا اينالىپ كەتكەن سياقتى كورىنەدى. بۇل دا تۇجىرىمدامادا عىلىمي نەگىزسىز ۇستانىم رەتىندە كورىنىس بەرگەن. ەگەر ونى جاحاندىق مادەنيەتپەن سالىستىرىپ قاراساق، سىرتقى قىسىمنان ءتول مادەنيەتىمىزدى قالاي ساقتاۋدىڭ تەتىكتەرىن ۇسىنۋىمىز كەرەك ەدى. رۋحاني مادەنيەتىمىز قۇندىلىق رەتىندە باتىستىق مادەنيەت قىسىمىنا ۇشىراپ وتىرعاندىعى جاسىرىن ەمەس. جالپى ۇسىنىلعان تۇجىرىمداماداعى مادەني ساياسات يدەولوگيالىق سالماعى بار، عىلىمي، تاريحي، اكسيولوگيالىق، ونتولوگيالىق نەگىزدەرگە قۇرىلعانى ءجون بولار ەدى. سوسىن «جالپىقازاقستاندىق مادەنيەت» تىركەسى كەشەگى كوممۋنيزمنەن قالعان «جالپى حالىقتىق ينتەرناتسيوناليزم» تىركەسى سياقتى كوشىرىلىپ الىنعان شابلونداردان قاشۋىمىز كەرەك. جالپىقازاقستاندىق مادەنيەتتى يدەيا رەتىندە الاتىن بولساق، وندا ەلباسىمىز «قازاستان حالىقتارى اسسامبلەياسىن» قۇرماعان بولار ەدى. بۇل دا عىلىمي نەگىزگە سۇيەنبەگەن، تەرەڭىنەن تالدانىپ، ساراپتالماعان شيكى ۇسىنىس بولىپ تۇر.

سوسىن تۇجىرىمداماداعى ورىن العان (19 بەتتە) «قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنان قۇرىلاتىن مادەنيەت جانە ونەر ىستەرى جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەسى» دەگەن تىركەس تە عىلىمي تانىمنان الشاق جاتىر. جوعارى دا ايتىلعانداي ونەر مادەنيەتتىڭ ماڭىزدى قاباتتارىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان ۇسىنىسىم، «قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى مادەنيەت ۇلتتىق كەڭەسى» دەلىنسە دۇرىس بولادى. جوعارىدا ايتىلعان. ءتىل، جازۋ، دۇنيەتانىم، تاريح، ساۋلەت، ونەر ءبارى مادەنيەت قۇبىلىسىنىڭ قاباتتارى.

سوسىن وسى بەتتە «كەڭەستىڭ قۇرىلىمى» بەرىلگەن. سوعان وزگەرىس رەتىندە ۇسىنىسىم، مادەنيەت مينيسترلىگى قۇلاشىن كەڭگە جايىپ، جالپى مادەني ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋشى ورگان رەتىندە قۇرىلىمىنا مادەنيەت قاباتتارىنا قاتىستى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، ءدىني ىستەر اگەنتتىگى، سپورت اگەنتتىگى، يۋستيتسيا سياقتى بيلىك سالالارىنان دا وكىلدەر تارتىپ، مينيسترلىكتەر ارالىق بايلانىستىڭ دا ورتالىعىنا اينالۋى شارت. سوندا «مادەني ساياسات» تۇجىرىمداماسى ساۋاتتى يدەولوگيالىق، عىلىمي تۇعىرناماعا اينالادى.

جاڭا قازاقستاندىق كينو ساحناسىندا ەۆرازيالىق يدەيانى كەسكىندەيتىن وبرازدار جاساۋدا ۇسىنىلعان ەسىمدەر مەن تۇلعالار (23 بەت گۋميلەۆ، شەۆچەنكو، كارەلينە، رەريح، دوستوەۆسكي) كەشەگى  كەڭەس وداعى مينيسترلىگىنىڭ شابلوندارىنا كوبىرەك ۇقساپ كەتىپتى. بۇل تۋرالدى يدەيا ەلباسىمىزدىڭ «تاريح تولقىنىندا» ەڭبەكتەرىندە بار. سوعان قاراۋ كەرەك.

ەلباسىنىڭ تىكەلەي باقىلاۋىمەن جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىندا دىنىمىزگە قاتىستى ەڭبەكتەر مەن قولجازبالار الەمنىڭ ءتورت بۇرىشىنان اكەلىنىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنىپ جاتىر. بۇل دا مادەنيەتتى دامىتۋعا باعىتتالعان يگى باستاما. سوسىن تۇجىرىمداما (كونتسەپتسيا) فيلوسوفيالىق كاتەگوريا. وعان قالاي بولسا سولاي انىقتاما جاساۋعا بولمايدى، ولاي بولسا، رەسپۋبليكالىق باسقارۋ جۇيەسىندەگى تانىمداردىڭ اراسىندا ۇيلەسىمسىزدىك تۋادى دا، ارتى كونستيتۋتسيالىق تۇعىرلاردى تۇسىندىرۋدە تەرميندەر قاقتىعىسى ورتاعا شىعادى.

دۇرىسى مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاندا مادەني ساياساتتى ءبىلىم مەن عىلىم، رۋحاني قۇندىلىقتاردى دامىتۋدىڭ جولدارىن تاريحي ساباقتاستىقتى جاڭعىرتۋ نەگىزىندە، ستراتەگيالىق، جۇيەلى، تۇجىرىمدى مەحانيزم جاساۋ قاجەت. ول ءۇشىن كۇردەلى، كەشەندى زەرتتەۋلەر، حالىقارالىق بايلانىستار، الەمنىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى كىتاپحانا قورلارىمەن، ولاردىڭ وزىق تاجىريبەلەرىنەن پايدالانۋدى ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ال ەندى قر عىلىم اكادەمياسىندا، شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا، ۇلتتىق كىتاپحاناداعى وسى ماقساتقا جارايتىن قول جازبا قورى ساۋساقپەن سانارلىق. وزبەكستانداعى، تۋركياداعى، مىسىرداعى، يراقتاعى، رەسەيدەگى ت.ب. كىتاپحانا قورلارىمەن بايلانىسۋدى جۇيەلى جولعا قويۋ كەرەك.

جالپى قازاقستانداعى مادەني ساياسات تەك وتپەلى فورمالارعا ەمەس، تاريحي سانا، عىلىمي تانىم جانە الەمدىك تاجىريبەگە قاتىستى بۇگىنگى مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ينستيتۋتتار ارالىق كەلىسىمگە كەلۋدى يدەيا رەتىندە الىپ، ونىڭ پرينتسيپتەرىن تاريحيلىق، تاريحي ساباقتاستىق تەندەنتسياسى شەڭبەرىندە جۇيەلى جۇرگىزۋىمىز كەرەك. مىنە وسى ويلار ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «تاريح تولقىنىندا»، «عاسىرلار توعىسىندا» جانە «سىندارلى ون جىل» ەڭبەكتەرىندە كەڭىنەن قامتىلعان.

دوساي كەنجەتاي

Abai.kz