(ريسالا)

وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ باس جاعىندا بولۋى كەرەك، سول تۇستاعى ەڭ اتاقتى قازاق كينو­رەجيسسەر­لەرi­نiڭ بiرi س.قوجىقوۆتىڭ «قىز جiبەك» اتتى كوركەم فيلمi ەكرانعا شىعىپ، ەلگە كورسەتiلiپ، نەداۋiر جوعارى باعالانىپ، جان-جاقتى ماقتالىپ جاتتى. وسى ماقتاۋلى فيلم­دi مەن اۋىلعا جازعى دەمالىسقا بار­عانىمدا، شيەلiنiڭ ورتالىعىنداعى اۋداندىق مادەنيەت ءۇيiنiڭ قابىرعاسىنا جالعاستىرا سالىنعان توبەسi اشىق كينوزالدا كەشقۇرىم ۋاقىتتا تاماشالاعان ەدiم. ارينە، جالعىز ءوزiم ەمەس، قاسىمدا جەرگiلiكتi «وسكەن ءوڭiر» گازەتiنiڭ بiرلi-جارىم قىزمەت­كەرلەرi بار-تۇعىن. كينودان سوڭ سول كۇنi شيەلiگە قونىپ شىعىپ، ەرتەسiنە شايلانىپ الىپ، اۋدان ورتالىعىنىڭ iرگەسiندە جاتقان بiزدiڭ اۋىلعا قاراي جاياۋلاپ تارتىپ كەتپەيمiز بە؟ جول بويىنا ماعان iلەسە شىققان، ءوز ايتۋىنشا، «جەرگi­لiك­تi ماڭىزى بار اقىن» جۇرىنبايمەن بiرگە كەشە عانا قىزىقتاپ كورگەن كينوفيلمiمiز جونiندە قىزۋ پiكiرلەسۋمەن بولدىق. مەنiڭ كەيبiر سىني ەسكەرتپەلەرiممەن مۇلدەم كەلiسكiسi كەلمەگەن قۇرداسىم اققۇمشىقتىڭ شەتiندە وقشاۋلاۋ تۇرعان بiزدiڭ اكە-شەشەمiزدiڭ شاعىنداۋ ءۇيiنiڭ شارباعىنا كiرگەن سوڭ دا، ەكi قولىن ەربەڭدەتiپ، ءوزi دۇرىس كورگەن پiكiرiن قورعاۋدان تىيىلمادى. سوندا ەسiك الدىنداعى جاپىراقتارى تۇتاسىپ كەتكەن ەكi ءدۇمدi قاراعاشتىڭ كولەڭكەسiندەگi ساكiگە ۇزىن جولاق كورپەشەنi قاباتتاپ سالدىرىپ، قيسايىپ دەمالىپ جاتقان مەنiڭ اكەم بiزدiڭ سالەمiمiزدi قابىل الماققا باسىن كوتەرiپ وتىردى دا، ميىعىنان كۇلiپ قويىپ:

(ريسالا)

وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ باس جاعىندا بولۋى كەرەك، سول تۇستاعى ەڭ اتاقتى قازاق كينو­رەجيسسەر­لەرi­نiڭ بiرi س.قوجىقوۆتىڭ «قىز جiبەك» اتتى كوركەم فيلمi ەكرانعا شىعىپ، ەلگە كورسەتiلiپ، نەداۋiر جوعارى باعالانىپ، جان-جاقتى ماقتالىپ جاتتى. وسى ماقتاۋلى فيلم­دi مەن اۋىلعا جازعى دەمالىسقا بار­عانىمدا، شيەلiنiڭ ورتالىعىنداعى اۋداندىق مادەنيەت ءۇيiنiڭ قابىرعاسىنا جالعاستىرا سالىنعان توبەسi اشىق كينوزالدا كەشقۇرىم ۋاقىتتا تاماشالاعان ەدiم. ارينە، جالعىز ءوزiم ەمەس، قاسىمدا جەرگiلiكتi «وسكەن ءوڭiر» گازەتiنiڭ بiرلi-جارىم قىزمەت­كەرلەرi بار-تۇعىن. كينودان سوڭ سول كۇنi شيەلiگە قونىپ شىعىپ، ەرتەسiنە شايلانىپ الىپ، اۋدان ورتالىعىنىڭ iرگەسiندە جاتقان بiزدiڭ اۋىلعا قاراي جاياۋلاپ تارتىپ كەتپەيمiز بە؟ جول بويىنا ماعان iلەسە شىققان، ءوز ايتۋىنشا، «جەرگi­لiك­تi ماڭىزى بار اقىن» جۇرىنبايمەن بiرگە كەشە عانا قىزىقتاپ كورگەن كينوفيلمiمiز جونiندە قىزۋ پiكiرلەسۋمەن بولدىق. مەنiڭ كەيبiر سىني ەسكەرتپەلەرiممەن مۇلدەم كەلiسكiسi كەلمەگەن قۇرداسىم اققۇمشىقتىڭ شەتiندە وقشاۋلاۋ تۇرعان بiزدiڭ اكە-شەشەمiزدiڭ شاعىنداۋ ءۇيiنiڭ شارباعىنا كiرگەن سوڭ دا، ەكi قولىن ەربەڭدەتiپ، ءوزi دۇرىس كورگەن پiكiرiن قورعاۋدان تىيىلمادى. سوندا ەسiك الدىنداعى جاپىراقتارى تۇتاسىپ كەتكەن ەكi ءدۇمدi قاراعاشتىڭ كولەڭكەسiندەگi ساكiگە ۇزىن جولاق كورپەشەنi قاباتتاپ سالدىرىپ، قيسايىپ دەمالىپ جاتقان مەنiڭ اكەم بiزدiڭ سالەمiمiزدi قابىل الماققا باسىن كوتەرiپ وتىردى دا، ميىعىنان كۇلiپ قويىپ:

- نەمەنە، بالدارىم، ءالi داۋلارىڭدى بiتiرە الماعانسىڭدار ما؟ - دەپ سۇرادى.

جۇرىنباي سوندا ءوزi قۇرالپى زامانداستارىنان گورi اقىل-ويى سەرگەك، ەكi دۇنيە امالدارىنا الاڭداي قاراپ، وزiنشە سالالاپ، سالماقتاپ وتىراتىن بiزدiڭ اقساقالدىڭ يماندى، يبالى جۇزiنە ءۇڭiلiپ تۇرىپ:

- وي، كوكە... مىنا ورازبەك بالاڭىز ەكەۋمiز بiر نارسەگە تالاسىپ كەلەمiز. تورەلiگiن ءوزiڭiز ايتىڭىزشى! - دەمەسi بار ما؟

- ءيا، بالالار، قۇلاعىم سەندەردە، - دەپ بiزدiڭ اكەي بۇل جولى سالالى ساۋساقتارىنىڭ اراسىن اشىپ، جالپاق الاقاندارىن ەكi تiزەسiنiڭ ۇستiنە قويىپ، ءسوز تىڭداۋعا ىقىلاستى ەكەنiن بiلدiردi.

اكەيدiڭ بۇل بەيiلiن الدىن الا ءوزiنiڭ پايداسىنا ىڭعايلاماق بولعان جۇرىنباي بiردەن جۇلقىنا جونەلدi.

- وي، كوكە... مىنا ورازبەك فيلمنiڭ سوڭىندا قىز جiبەكتiڭ سۋعا كەتiپ ءولۋiن ارزان ساياساتقا بەيiمدەۋ، قيسىنسىز شەشiم دەپ، مەنiڭ سوزiمە جەڭسiك بەرمەيدi! مۇنىڭ مۇنىسى دۇرىس ەمەس قوي، كوكە!

- نەگە دۇرىس ەمەس؟

- وي، ماحاببات ءۇشiن شىن سۇيگەن جۇرەك نە iستەمەۋشi ەدi? ماحاببات جولىندا جانىن پيدا ەتكەندەر از با؟ وعان بۇرىنعى، قازiرگi تiرi تاريح كۋا ەمەس پە؟

اكەم جۇرىنبايدىڭ بۇل ءسوزiن ەستi­گەندە، كوزiندەگi كۇلكi تابىن ءوشiرiپ:

- ال قيسسانىڭ قازاقى نۇسقاسىندا تولەگەن ولگەن سوڭ قىز جiبەك قاينىسى سانسىزبايدىڭ ەتەگiنەن ۇستاماۋشى ما ەدi? - دەپ سۇرادى.

- وي، كوكە... ول ەسكiلiكتi امەڭ­گەرلiك زاڭى عوي. فەوداليزم قالدىعى. قازiرگi كوزi اشىق رەجيسسەر باياعى زامانداعى جاستاردىڭ قاسi­رەتتi تاعدىرىن كورسەتۋدi نيەت ەتiپ، ناعىز ماحاببات تراگەدياسىن جاساعان. وسىنداي قاراپايىم نارسە­نi مى­نا سiزدiڭ وقىمىستى بالاڭىز ءتۇسiن­بەيدi.

سول جەردە اكەمنiڭ قاباعى ءتۇسiپ، ەكi قاسىنىڭ اراسى قوسىلا باستاعانىن كورگەن مەن بۇل اڭگiمەنiڭ ماعان ۇقساعان «وقىمىستىعا» عانا ەمەس، قاۋعا ساقال كارiگە دە ۇنامايتىنىن اڭعاردىم. تەك بۇل كiسi قاتتىراق كەتiپ (كەي-كەيدە ونداي دا مiنەزi بولاتىن), اۋىلعا بارعاندا ۇنەمi مەنiڭ قاسىمدا جۇرەتiن اقكوڭiل، جاقسى جiگiتتiڭ بەتiن قايتارىپ تاستاماسا ەكەن دەپ iشتەي قىپىڭداپ وتىردىم.

مەنiڭ وسى قاۋپiم راسقا اينالا باستاعانداي ەدi. اكەم بويىن تiك­تەپ، داۋسىن ازداپ قىرناپ الدى دا:

- ماحاببات، ماحاببات دەپ تاڭدايلارىڭدى تاقىلداتاسىڭدار-اۋ، - دەدi. ايتەۋiر جۇرىنبايعا تiكەلەي تيگiزبەي، كوپشە ماعىنادا سويلەپ وتىردى. - سەندەر ەڭ اۋەلi سول iزگi ءسوزدiڭ تەرەڭ ماعىناسىن ۇعىپ، بiل­دiڭ­دەر مە؟ بەتi جالتىراعان بiرەۋگە كوزدەرiڭ تۇسسە، ماحاببات! بۇرالاڭداعان بۇراڭ بەلدi كورسەڭدەر، ماحاببات! جاقسى اس iشiپ، ءتاتتi ءتۇس كورسەڭدەر دە، ماحاببات! وۋ، بۇل نەعىلعان وڭاي ايتىلىپ، ويلاندىرمايتىن ارزان گاپ؟!

«جەرگiلiكتi ماڭىزى بار اقىن» اتاعى بار جۇرىنباي وسى ارادا ونشالىقتى يiلiپ-بۇگiلە قويعىسى كەلمەي، قارسىلىق بiلدiرۋدi جونگە ساناپ:

- وي، كوكە... اباي دا: «ماحابباتسىز دۇنيە بوس، ايۋانعا ونى قو­سىڭ­دار» دەيدi. بۇل جەردە ماحابباتتىڭ نە جازىعى بار؟ - دەپ قالدى. بiزدiڭ اكەي بۇل جەرگiلiكتi اقىن ءارi جۋرناليستiڭ مۇنداي قىستىرما دالەلiنە توسىلا قويعان جوق.

- سەندەر ابايدىڭ ءار سوزiنە وي جۇگiرتiپ، تەرەڭiرەك بويلاپ وقىڭدار، - دەيدi. - ابايدىڭ ماحابباتى ەڭ اۋەلi اللاعا، جاراتۋشى يەگە قاراپ ايتىلماۋشى ما ەدi? قالا بەردi جاق­­سىلىققا، عادەلەتكە، حاقيقاتقا با­­عىشتالعان كەپيەتتi عاقليات بولاتىن.

مۇنداي قيىر-شيىرى كوپ اڭگiمەگە ەتi ۇيرەنە قويماعان جۇرىنبايدىڭ ەرنi جىبىرلاپ، بادىراق كوزدەرi جىپىلىقتاپ كەتتi.

- وي، كوكە-اۋ... بiز قىز جiبەكتەي سۇلۋدىڭ ماحاببات جولىندا شىبىنداي جانىن قۇربان ەتكەن وقيعاسىن ايتىپ وتىرمىز عوي. مەن مۇنى كينوداعى دۇرىس شەشiم دەپ ەسەپتەيمiن. ال مىنا سiزدiڭ بالاڭىز ولاي ەسەپ­تەمەيدi.

- بiزدiڭ بالانiكi ءجون-اق، - دەپ اكەم وسى جەردە باسىن يزەپ قويىپ، «جەرگiلiكتi ماڭىزى بار اقىننىڭ» جۇزiنە سىعىرايا، جىلۇشىراي قارادى. - سەن، بiراق، جۇ­رىن­باي، بۇل اكەڭدi بالاسىنىڭ ىعىنا قاراي جىعىلىپ وتىر ەكەن دەپ ويلاما. سەندەردiڭ كينا، ءسينالارىڭدا مەنiڭ شارۋام جوق... مەنiڭ ايتپاعىم: ەر مەن ايەل زاتى اراسىنداعى ەڭ iزگi, ۇلكەن سەزiمدەردiڭ ەشقايسىسى، سۇيiسپەنشi­لiك پە، اشىق-مۇشىقتىق پا، ءبارiبiر تابىنۋ جورالعىسىنا اينالىپ، مۇنىڭ اقىرى ءوزدi-وزدەرiن ادەيi ولتiرۋگە اكەلiپ سوقسا، بiز مۇنى زور كۇناكارلىققا، تاعدىرعا مويىنسۇنباعان قارسىلىققا قوسامىز. بۇل، بالكiم، الدەكiمگە، الدەنەگە تابىنۋدىڭ تاعۋتقا اينالعان جەرi شىعار-اق. قۇدايىم ادام بالاسىن ونداي اداسۋدان ساقتاسىن!

اكەم وسىنى ايتىپ، بەتiن سيپادى دا، بۇل جولعى اڭگiمەنiڭ ءتامام بول­عانىن اڭعارتىپ، ورنىنان كوتەرiلدi.

ول جولى «قىز جiبەك» فيلمiنiڭ سوڭعى كورiنiسi تۋرالى ەكi كورەرمەننiڭ ادەتتەگiدەي داۋ-تالاسىندا اكەمنiڭ مەنi جاقتاپ شىققانى اجەپتاۋiر ۇناسا دا، بiراق ونىڭ باس كەيiپكەردiڭ ءوز-وزiنە قول جۇمساۋى - بiزدiڭ ميىمىزعا ونشالىق سiڭە قويماعان الدەقانداي تابىنۋ ۇعىمىنا اپارىپ جات­قىزعان تورەلiگi قاسىمداعى جۇرىنباي تۇگiل، مەنiڭ وزiمە دە تۇسiنiك­سiزدەۋ، كۇماندiلەۋ كورiنگەن ەدi. اۋەلگiدە ەجەلگi قيسسا، داستانداردى بiر كiسiدەي جەتiك بiلەتiن اكەمنiڭ قازiرگi زاماننىڭ «كوزبوياۋشىلارى» وزiنشە تەزگە سالىپ، سان-ساققا جۇگiرتكەنiن، وزگەرتكەنiن قالاماعانى شىعار دەپ شامالادىم.

بiراق اراعا جىلدار ءتۇسiپ، وسى اڭگiمەگە، وسىنداي اڭگiمەلەرگە قايتا اينالىپ سوققان كەزدەردە اڭعارعانىم: تابىنۋ مەن تاعۋت جايى بiزدiڭ تاقۋا، دiندار اكەمiزدiڭ ءوزiنiڭ ءمۇرشيد ۇستازدارى ارقىلى ءارi جەكە باسىنىڭ تۇيسiگi مەن تۇيiندەۋلەرi قوسىلىپ، ۇزاق ۋاقىت بويى بەكiگەن بەرiك دۇنيەتانىمى ەكەنiنە كوزiم جەتە باستاعان ەدi. «كوزiم جەتە باستاعانى» دەيتiنiم - جاي ءسوز ەمەس. شەكسiز ساحارانىڭ بiر تۇكپiرiندە، الىستاعى ەلەۋسiز قازاق اۋىلىندا، ەجەلگi شاھار جۇرتىنان اۋلاقتا ءومiر ءسۇرiپ جاتقان قاراپايىم شارۋانىڭ كادۋiلگi قاراپايىم كiسi ەمەستiگiنە ەسەيە كەلە كوزiم جەتكەن سايىن بالا، بالاڭ كەزiمدەگi ەركە، ەركiن ادەت-داعدىلارىمنان ارىلىپ، اكەممەن تiلدەسكەندە تiكەلەي قارسى كەلۋدەن بiرجولا تىيىلىپ، iشتەي ماقۇلداماعان، كەلiسپەگەن جاعدايلارىم بولا قالعان تۇستىڭ وزiندە ءوز پiكiرiمدi جۇقالاپ، مايدالاپ، وسپاقتاپ جەتكiزۋگە تىرىسار ەدiم.

شىنىمدى ايتسام، ەر مەن ايەلدiڭ اراسىنداعى سۇيiسپەندiك (اكەم ونى ەشقاشان «ماحاببات» اتاماي، «سۇيiسپەندiك»، «سۇيiسپەنشiلiك» دەپ بەينەلەيتiن) قانا ەمەس، وزگە دە جاقسىلىق اتاۋىنىڭ ەشقايسىسىنا تابىنۋعا، قۇلدىق ۇرۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتكەندە (اكەمiزدiڭ ەسكەرتۋi - بiزگە، بالالارىنا بۇيرىقتاي ەستiلەتiن), كەي-كەيدە iشiمدە قارسىلىق تا iڭگالاپ دىبىس بەرiپ جاتاتىن. اۋ، نەگە iزگiلiككە، جاقسىلىققا تابىنۋعا، قۇلدىق ۇرىپ قۇرمەتتەۋگە بولمايدى؟ جاقسىلىققا تابىنۋىمىز - جاقسى جولدا ءجۇرۋiمiزدiڭ كەپiلi ەمەس پە؟ وزگەلەرگە ونەگە، ۇلگi, مىسال ەمەس پە دەپ تە ويلايتىنمىن. شىن ومiردە قىز جiبەك ولمەي-اق قويسىن، تiرi قالسىن، قاينىسىنا بايعا تيسiن، بiراق ونىڭ سۇيiسپەندiك جولىندا ءوزiن قۇرباندىققا شالۋى - مەنiڭ جۇرىنباي قۇرداسىمنىڭ باعالاۋىنشا، ەرلiككە بارا-بار سەكiلدi. مۇنداي ارەكەتتi دارiپتەمەي-اق قويايىق، دەگەنمەن، وسىنىڭ ءوزi رۋحاني ەرلiككە ۇقساماس پا؟ وزiنە-ءوزi قول جۇمساۋ - ارينە، كۇناكارلىق، بالكiم، السiزدiك، وسالدىق شىعار. بiراق كينوداعى قىز جiبەك جازىقسىز جاپا شەگۋشi كەيiپكەر رەتiندە سيپاتتالادى. جازىقسىز جاپا شەگۋشiگە جانىمىز اشيتىنى بەلگiلi. بiراق، وعان استە تابىنۋعا بولمايدى دەيدi. اكەمiزدiڭ پايىمداۋىنشا، جالپى تابىنۋ دەگەنiمiز - تىم جوعارعى عالامدىق مارتەبەدەگi تۇسiنiك. تابىنۋ - شىن مانiسiندە عالامدىق جاراتىلىس زاڭدارىن كورگiسi كەلمەۋ، قارسىلىق كورسەتۋ، قايشى كەلۋ. دەمەك، وسىناۋ شەكسiز-شەتسiز عالامات تiرشiلiكتە اۋەلدەن-اق، جەر بەتiنە شىققالى بەرi ءوزiن-ءوزi زورسىنىپ، بۇعان قىزمەت ەتۋ ءۇشiن جاراتىلعان وزگە جاندى، جانسىز جاراتىلىستىڭ ءبارiن قورسىنىپ، تاكاپپارلانۋ، مەنمەنسۋدەن ءوسiپ-ونگەن وسى تابىنۋ، تابىندىرۋ سەزiمدەرi - ادام بويىنداعى ەڭ بولىمسىز بولمىستاردىڭ بiرi كورiنەدi.

بiزدiڭ تاقۋا اكەمiزدiڭ پiكiرiنشە، تابىنۋدىڭ تۇپكi تەرەڭiندە ءالسiز، ايتپەسە تابىنعان نارسەسiن زور تۇتۋ نيەتi عانا ەمەس، سول زوردى مۇلدەم ەسەلەپ زورايتىپ، قاراپايىم پەندەنiڭ قولى جەتپەس زاڭعار بيiككە، قۇدiرەتكە، كيەگە اينالدىرۋ تالابى جاتادى. مۇندايدا قاراپايىم پەندەنi ەڭ وڭاي جولمەن اداستىراتىنى - سىرتتاي جاقسى كورiنەتiن قۇبىلىستارعا قۇلدىق ۇرعىزىپ قويۋ. ءوزiن-ءوزi ولتiرگەن باقىتسىز عاشىقتارعا تابىندىرۋ - سونىڭ بiر كورiنiسi. اتاقتى اۋليەلەردiڭ ارۋاقتارىنا تابىنۋ دا - سونىڭ ەڭ قاراپايىم مىسالىنا جاتپاقشى ەكەن.

- بۇل دۇنيەدە جاقسىعا دا، جامانعا دا استە تابىنۋعا بولمايدى، بالالارىم، - دەپ قورىتار ەدi مەنiڭ تاقۋا اكەم.

- نەگە؟ - دەپ سۇراساڭ، ادەت­تەگiدەي «قۇرانعا» سۇيەنiپ جاۋاپ بەرەتiن.

قاسيەتتi كiتاپتىڭ ءارتۇرلi اۋدارماسىن سالىستىرا وقىعان كەزدە بiزدiڭ بۇگiنگi ۇعىمىمىزعا ەڭ تۇسiنiكتiسi ونىڭ ورىس تiلiندەگi (پارادوكس!) نۇسقاسى بولدى: «كتو نە ۆە­رۋەت ۆ تاگۋتا، ا ۆەرۋەت ۆ اللاحا، توت ۋح­ۆا­تيلسيا زا سامۋيۋ نادەجنۋيۋ رۋ­كويات، كوتورايا نيكوگدا نە سلوماەتسيا... ا پوكروۆيتەليامي ي پوموششنيكامي نەۆەرۋيۋششيح ياۆليايۋتسيا تاگۋتى، كوتورىە ۆىۆوديات يح يز سۆەتا ك مراكام». («باقارا سۇرەسi»، 256, 257-اياتتار. ە.ر.قۇليەۆ اۋدارماسى. موسكۆا، 2004 ج.).

مۇنى قازاقشا نوبايعا تۇسiرسەك، بىلاي بولىپ شىعار ەدi: «كiمدە-كiم تاعۋتقا ەمەس، بiر اللاعا سەنسە، ونىڭ ەشقاشان يiلiپ سىنبايتىن سەنiمدi تۇتقادان ۇستاعانى... ال قۇدايعا سەنبەيتiندەردiڭ قامقورشىلارى مەن كومەكشiلەرi - ولاردى جارىقتان شىعارىپ، تۇنەككە باستاپ اپاراتىن تاعۋتتار». («باقارا» سۇرەسi, 256, 257-اياتتار).

بiزدiڭ اكەيدiڭ پايىمداۋىنشا، كادۋiلگi تابىنۋ سەزiمi توقتاۋ، توسپا كورمەسە، بiرتە-بiرتە اسقىنا كەلە تاعۋتقا اينالىپ كەتۋi مۇمكiن. بۇنداي قاۋiپتiڭ بارلىعىن كۇللi ادامزات تاريحناماسى راستاپ بەرەتiن كورiنەدi. ويتكەنi تابىنۋدىڭ ءوزi - تاعۋتقا كi­رە­تiن ەسiك، ايتپەسە باسپالداققا ۇقسايدى.

ال سوندا سول تابىنۋ دەگەنiمiز­دiڭ ءوزi قانداي «قۇبىجىق»؟ ونىڭ ايقىن انىقتاماسى، ءتۇرi, ءتۇسi بولا ما؟ بۇل ءوزi قايدان، قالاي شىققان؟ بۇنداي ساۋالداردىڭ جاۋابى دا ادامنىڭ ءوز iشiندە، جاراتىلىسىندا جاتقان سەكiلدi. ادەتتە كادۋiلگi گومو ساپيەنس يەسi بiرەۋگە، بiر نارسەگە ارقا سۇيەمەي، تابان تiرەمەي، سوڭىنا iلەسپەي، ۇمiتتەنبەي ءومiر سۇرە المايدى. اركiمدi iلگەرi باستايتىن مۇراتى، قيالى، يدەياسى، مۇددەسi بولادى دەسەك، بۇلاردى ەشكiم ەشقاشان جاپادان جالعىز ءومiر ءسۇرiپ ءجۇرiپ، جۇزەگە اسىرا المايتىنى تاعى تۇسiنiكتi. ءاربiر ۇيىسىپ تiرلiك ەتۋشi قاۋىمنىڭ جەتەكشi مۇددەلەرi مەن ۇلكەندi-كiشiلi كوشباسشىلارى دا بار ەمەس پە؟ بالكiم، بiرەۋگە باعىنۋ، مويىنسۇنۋ، تابىنۋ اتاۋلى اۋەلگiدە جاقسى نيەتتەن، قاجەتتi امالداردان دا تۋعان بولار-اق. بiراق بiرتە-بiرتە قاۋىمدار ءوسiپ-ءونiپ، تولىسىپ، تولىققان كەزدەردە، مۇددەلەر مەن نيەتتەر ءبولiنiپ، بولiسكە تۇسە باستاعاندا تابىنۋ وبەكتiلەرi دە وقشاۋلانىپ، بۇرىنعى ورتاق قۇندىلىقتاردىڭ ءوزi «جەكە مەنشiككە» اينالىپ، ءار ۇلىس پەن جۇرتتىڭ باسىن قوسىپ، باعىندىرعان ۇستىندارى، يلانىم-سەنiمدەرi بوي تۇزەي باستاعان شىعار-اق.

ەندi بiزدiڭ داۋiرiمiزدە سول مىڭ-مىڭداعان جىلدارعا سوزىلعان بولەكتەنۋ، بولشەكتەنۋ باسەڭسiگەندەي كورiنiپ، جاھاندانۋ، بiرلەسۋ، بiرiگiپ ءومiر ءسۇرۋ سالتتارىنا ەپتەپ بوي ۇيرەتە باستاعانىمىزدا، ەجەلدەن بەرi بويعا سiڭگەن ەسكi ادەتتەردەن، ەسكi دۇنيەتانىمداردان، ەسكi امال-ارەكەتتەردەن اجىراپ كەتە الماعانىمىز تاعى ايان. وزگە ۇلكەن تاقىرىپتاردىڭ باسىن اۋىرتپاساق تا، سول باياعى تابىنۋ، قۇلشىلىق ەتۋ، كۇشتiنiڭ اياعىنا جىعىلۋ، قۇلدىق ۇرۋ، باس يۋ سەكiلدi پەندەشiلiك جاراتىلىسىمىز كەمiمەك تۇگiل، كەمەرiنەن اسىپ كوبەيiپ كەتكەن تۇستارى دا بار. ەڭ عاجابى، قازiرگi تابىنۋ داستۇرلەرiمiز جوعارىدا بiزدiڭ دiندار اكەلەرiمiز سيپاتتايتىن مورالدىق، ابستراكتiلi ۇعىمدارداي ەمەس، بەلگiلi ادرەس-مەكەنi, ءتۇر-ءتۇسi بار، ماتەريالدانعان، زاتتانعان، قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورۋگە بولاتىن، كۇندەلiكتi ۇيرەنشiكتi قۇبىلىستارعا اينالىپ بارادى. قازiرگi جەدەل دامىعان اقپارات مۇنى جان-جاققا جاريالاپ، اشىق تاراتىپ جاتىر ەمەس پە؟ بiزدiڭ زامانىمىزدا تابىنۋدىڭ ءتۇرi تiپتi كوپ. قازiرگi ۇعىمدار مەن تiلگە بەيiمدەپ ايتساق، بۇگiنگi تابىنۋدىڭ جالپىلاما اتاۋى - كۋلت. فەتيشيزم دەگەنiمiز دە وسىعان كiرە­دi. يدەيالار كۋلتi. جەكە ادامدار كۋلتi. بيلiك كۋلتi. بايلىق كۋلتi. تەحنيكا كۋلتi ت.ب. تiزiلiپ كەتە بەرەدi.

تاعۋتتىڭ نە ەكەنi ازدى-كوپتi ساۋاتى بار ادامدارعا تۇسiنiكتi. تاعۋت - عالامنىڭ يەسi بiر قۇدايدىڭ بارلىعىن مويىنداماي، بۇتتارعا، يدولدارعا، تابيعات كۇشتەرiنە تابىنۋشىلار. كوپقۇدايشىلار، شاماندار، سيقىرشىلار دا وسىلاردىڭ قاتارىندا. تiپتi وزدەرiن «اتەيسپiز»، «ماتەريا­ليسپiز» دەپ كەۋدە سوعاتىن «مىقتىلار» دا وسى «تاعۋت كومانداسىنىڭ» مۇشەلەرi. ويتكەنi دۇنيەدە ەشتەڭەگە سەنبەيتiن ەسi دۇرىس ادام بالاسى بولمايدى. ەۆروپانىڭ بiر عۇلاماسى (اتىن ۇمىتتىم) ايتقان ەكەن: «تەڭiز­دە اپاتقا ۇشىراعان ادامداردىڭ iشiندە بiردە-بiر اتەيست كەزدەس­پەيدi»، - دەپ.

ادامزات ومiرiندە ەجەلدەن ەتەك الىپ، كەڭ تاراعانى - جەكە ادامدارعا، بيلiك يەلەرiنە تابىنۋ كۋلتi. مۇنداي كۋلتتiڭ نەگiزiندە ادەتتە يدەيالار (ساياسي، الەۋمەتتiك، تاريحي، ۇلتتىق) كۇرەسi جاتاتىنى دا بار. ءارتۇرلi يدەيالاردى (وزىق پا، توزىق پا ءبارiبiر، ايتەۋiر بەلگiلi بiر كەزەڭدە قالىڭ بۇقارانى سوڭىنا ەرتۋ ءۇشiن تۋىنداعان) جالاۋلاتا ۇستاپ، iلگەرi باستاعان پاسسيونار تۇلعالاردىڭ قولىنا شەكتەۋسiز بيلiك تيگەن بويدا-اق كوپ ۇزاماي سول قايراتكەرلەردiڭ بiرتە-بiرتە كادۋiلگi قاراپايىم ديكتاتورلارعا، اينالاسىن دوڭايباتىمەن قورقىتقان تابىنۋ، تابان جالاۋ وبەكتiلەرiنە اينالىپ كەتەتiنiن سوناۋ ەجەلگi دۇنيە جىلناماشىسى پلۋتارحتان باستاپ (ونىڭ كوپتومدىق «تاريحناماسىنداعى» الەكساندر، تسەزار، پومپەي تۋرالى تاراۋلارىن تاعى بiر رەت شولىپ شىقساڭىز بولادى), سوناۋ ۆ.شەكسپير، ءا.فەردوۋسي سەكiلدi عالامدىق سيپاتتاعى كوركەمسوز شەبەرلەرiنiڭ كiتاپتارى­نان وقىپ بiلۋشi ەدiك. كiتاپتاردان عانا وقىپ بiلمەي، كەشەگi ستالين كۋلتiنiڭ شەت جاعاسىن كورiپ وسكەن مىنا بiزدەردiڭ - جاسى ۇلعايعان جاسامىس ۇرپاقتىڭ جادىندا دا بiراز سۋرەتتەردiڭ ساقتالىپ قالعانى حاق. جەكە باسقا، ايرىقشا بيلiك يەسiنە جاپپاي تابىنۋدىڭ ەشقاشان جاقسىلىقپەن اياقتالمايتىنى ەكiنi ەكiگە قوسقاندا ءتورت بولادىعا ساياتىن ءۇردiس ەكەنi الدەقاشان دالەلدەنسە دە، دۇنيەدە ەڭ قيىن نارسە - ادامنىڭ ءوزiن-ءوزi جەڭە بiلۋi بولسا كەرەك. اسقان سۇڭعىلا سۇلتاننىڭ دا، جەڭiلۋدi بiلمەيتiن جەكە دارا قولباسشىنىڭ دا، تiپتi قولىندا بيشiكتەن باسقا بيلiگi جوق قاراپا­يىم قويشىنىڭ دا (اقىن، جازۋشى، سۋرەتشi ت.ب. بولا ما ءبارi-بiر) - بۇلاردىڭ امبەسiنiڭ بiر وسال جەرi بار، ونىڭ جالپىعا ءمالiم اتاۋى - پەندەشiلiك. ال وسى پەندەشiلiكتi بۇركەپ، جاسىرىپ، تەجەپ ۇستاۋ - اركiمنiڭ قولىنان كەلە بەرمەيتiنi بەلگiلi. اسiرەسە بيلiك يەسiنiڭ جاعدايى اۋىر، ويتكەنi وعان اينالاسىندا قا­دال­عان سىنشىل، مiنشiل كوزدەر از ەمەس. سەن تاۋ قوپارىپ جاتساڭ، تومەن قاراي دومالاعان تاستاردىڭ بiرi بiرەۋدiڭ توبەسiنە تيiپ كەتۋi مۇمكiن. ۇنەمi بيiككە قاراي ورمەلەي بەرسەڭ، قاسىڭا ەرگەندەردiڭ بiرازى شارشاپ-بولدىرا باستايدى، ال ەتەكتە قال­عاندار اراسىندا نارازى، كۇڭكiل سوزدەر ەستiلسە، ول ساعان تاعى ۇنامايدى. وسىندايدا وزگەلەرگە ۇقساپ تاس ارقالاپ، ماڭدايى تەرشiپ كورمەگەن پىساقايلاردىڭ iشiنەن الدەكiم­دەر جۇلقىنىپ iلگەرi شىعىپ، ايقاي سالىپ، سەنi ال كەپ ماداقتاۋعا كiرiسەدi... اۋەلگiدە الگi پىساقايدىڭ بۇل مiنەزiن ەرسiلەۋ كورسەڭ دە، بiرتە-بiرتە وسىنداي ماقتاۋ-ماراپاتقا ەتiڭ ۇيرەنiپ، سول ايقايشىنى شىن جاناشىر، شىن تiلەۋلەس كورە باستايسىڭ. ودان ارعىسى بەلگiلi: ءباز-باياعىدان بار ەسكi سۇرلەۋگە ءتۇسiپ الىپ، جانتىقتار مەن جاعىمپازداردىڭ قولتىعىندا كەتە باراسىڭ. بۇل - ءوزiڭ تاڭداعان جولدىڭ باسى، اۋەلگi پسيحولوگيالىق باسپالداق. وسى اقۋال جىلجي-جىلجي، ءوسiپ، ۇلعايا كەلە جاپپاي تابىنۋ، قۇلدىق ۇرۋ، قۇرداي جورعالاۋ سياقتى جاعىمسىز، جات قۇبىلىس­قا اينالىپ كەتپەسiنە ەشكiم كەپiلدiك بەرە المايدى.

الەمدiك ادەبيەتتە جوعارى بي­لiككە تابىنۋ، ونىڭ تاعۋتقا اينالىپ كەتۋi جونiندە اڭگiمە قوزعاعان ەڭ وزىق شىعارمالار قاتارىندا ءابiل­قاسىم فيردوۋسيدiڭ اتاقتى «شاھناماسىن» اتاساق، سونىڭ iشiندە شاھ ءجامشيتتiڭ ءومiر تاريحىن قامتيتىن قيسسانىڭ ورنى ەرەكشە كورiنەدi. پارسى جۇرتىندا سەكسەن جىل پاتشالىق قۇرعان ايگiلi ءجامشيت زامانىندا مەملەكەت وراسان زور كۇش-قۋاتقا، باق-داۋلەتكە كەنەلiپ، اتاق-داڭقى اسپانداپ كەتكەنگە ۇقسايدى. شاھ ءجامشيتتiڭ وسىلاي بيiك مارتەبەگە، ماقتاۋلى دارەجەگە جەتۋiنە ونىڭ ۇستازى ءارi اقىلمانى كۇراڭ دەگەن كiسiنiڭ زور ىقپالى بولسا كەرەك-تi. وسى اتاقتى ءامiرشiنi احريمان اتتى ءازازiل ۇزاق جىلداردان بەرi اڭدىپ، سوڭىنان قالماي جۇرەدi ەكەن. سونداي بiر كۇندەردە پاتشانىڭ جۇمساۋىمەن ۇزاق ساپارعا جول ءجۇرiپ كەتكەن كۇراڭ قارتتىڭ جوقتىعىن پايدالانعان الگi ءازازiل جامشيتكە كەلiپ، ءارتۇرلi ايلا-ءتاسiل ارقىلى زور بيلەۋشiنi ءوزiن انشەيiندەگi ءامiرشi عانا ەمەس، تۋرا قۇدايدىڭ ءوزi دەپ جاريالاۋعا كوندiرەدi ەكەن. ونسىز دا مەيماناسى تاسىپ، جەر ۇستiنە زورعا سىيىپ جۇرگەن مەنمەن كوكiرەك بۇدان سوڭ ءوزiن دۇنيە-عالام يەسiمiن دەپ جار سالماس پا؟ قاراۋىنداعى قاراشاسىنىڭ امبەسiنە مۇنىڭ الدىنا كەلiپ ساجدەگە جىعىلۋعا، قۇلدىق ۇرۋعا، قۇلشىلىق جاساۋعا پارمەن بەرەدi. شىبىن جاندارى شىرقىراپ قاتتى قورىققان حالىق بەيشارادا باسقا لاج قالماي، اتاقتى پاتشاعا ەندi قۇداي رەتiندە تابىنىپ، جالبارىنىپ، جاردەم سۇراۋعا كوشەدi. سول زاماندا ويدا-جوقتا ءجامشيت شاھتىڭ بۇرىنعى ايداي سۇلۋ، نۇرلى ءجۇزi كولەڭكە باسىپ، تەز ارادا وزگەرiپ، قارايا باستايدى دا، ارتىنشا كادiمگi قاپ-قارا كومiرگە اينالىپ جۇرە بەرەدi ەكەن. مۇنداي سۇمدىقتى كورگەندەر بەت-بەتiمەن قاشا جونەلگەندە، اقىلمان كۇراڭنiڭ ورنىن باسقان ءازازiل احريمان دەرەۋ شاھتىڭ بەتiنە پەردە جاپقىزدىرىپ: «قۇدايدىڭ قۇدiرەتتi ءجۇزiن جاي كۇناكار ادامدار كورۋگە بولمايدى»، - دەپ ۇكiم شىعارتىپ، ءوزi شاھ-قۇدايدىڭ اتىنان بۇدان بىلاي پارسى جۇرتىن ەمiن-ەركiن بيلەپ-توستەۋگە كiرiسپەي مە؟ بiراز ۋاقىتتار وتكەن سوڭ الىس ساپاردان ءجامشيتتiڭ ۇستازى كۇراڭ قايتىپ ورالىپ، ورداعا بارماي ما؟ سويتسە، قاراۋىلدار: «الدىمەن ساجدە قىلماي، قۇدايدىڭ الدىنا كiرمەيسiڭ!» - دەپ كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ الادى. ەسiك الدىنداعى تالاس-تارتىس داۋىستى ەستiگەن ءجامشيت: «مەنiڭ ۇستازىمنىڭ ماعان ساجدە جاساماي-اق كiرۋiنە رۇقسات!» - دەپ بۇيرىق بەرگەن سوڭ عانا تاق بولمە­سiنە كiرگەن كۇراڭ بەت-ءجۇزi قاپ-قارا كومiردەي كۇيiپ كەتكەن ءجامشيتتiڭ ۇسقىنىن كورiپ، ارينە، قاتتى كۇيزە­لەدi عوي. مۇنىڭ اياعى ۇستاز بەن شاكiرت اراسىنداعى ۇزىن-سونار سۇحبات­قا جالعاسىپ، ءوزiن قۇدايمەن تەڭەستiرمەك بولعان پەندە رايىنان قايتىپ، تاۋباعا كەلەدi. اللا بۇل جولى ونىڭ ءتاۋباسىن قابىل الىپ، ءوڭ-ءتۇسiن بۇرىنعى قالپىنا قايتا تۇسiرەدi. ءجامشيت بۇدان سوڭ ءوز ەركiمەن التىن تاقتان ءتۇسiپ، تۋعان جيەنi زۋھاح دەگەندi ورنىنا وتىرعىزادى. بiراق از ۋاقىت ءوزiن قۇداي ساناپ، تاعۋت جولىنا ءتۇسiپ اداسقان ءجامشيتتiڭ بۇدان بىلايعى ءومiرi قايعى-قاپاستا وتەدi. ولشەۋسiز بيلiك قولىنا تيگەن مۇراگەر زۋھاح قانiشەرلiك جاعىنان بارiنەن اسىپ ءتۇسiپ، ناعاشىسىنىڭ ءتۇپ-تۇقيانىنان تۇك قالدىرماي قىرىپ تاستايدى. ال ءجامشيتتiڭ ءوزi دە، ۇستازى دا قاشىپ، ءجۇرiپ، دالادا قاڭعىپ ولەدi.

كونە شىعىس ادەبيەتiندە تابىنۋدىڭ تاعۋتقا اينالۋىن تاسقا قاشاعانداي تاڭبالاپ كەتكەن نۇسقانىڭ، ونەگە-مىسالدىڭ بiر پاراسى وسىنداي.

وتە الىسقا بارماي-اق، ءوزiمiزدiڭ قازاق جازۋشىسى قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» اتالعان كوپتومدىق رومانىن پاراقتاپ شىقساڭىز دا، بەلگiلi بiر يدەياعا، ادام قولىمەن جاسالعان يدەولوگيالىق فەتيشيزمگە سۇيەنiپ، بيلiك باسىنا كەلگەن جەكە تۇلعالاردا تابىنۋدىڭ اسقىنا كەلە ساياسي شيزوفرەنياعا اينالاتىنىن انىق كورەسiز. ويدان شىعارىلعان ولاق وقيعالارعا ەمەس، اۆتوردىڭ ءوزi باستان وتكەرگەن دەرەكتەرگە، بۇكپەسiز شىنشىل كورiنiستەرگە قۇرىلعان وسى بiر ەرەكشە بiتiمدi, كەيiنگi وقىرماندارعا بالكiم بوتەندەۋ كورiنەتiن تاقىرىپتاردى قوزعاعان كوپ قاباتتى، مول قىرتىستى وسى شىعارمادا بيلiك اتاۋلىنىڭ (ۇلكەن بە، كiشi مە - ءبارiبiر) ءاۋ باستان يمانى ءالسiز، پەندە­شiلiگi باسىم بiرەۋلەردiڭ قولىنا تيگەندە، بiرتە-بiرتە بيشiككە اينالا باستايتىنى شەبەر سۋرەتتەلەدi. باس كەيiپكەر بيعابىلمەن كۇنi كەشە عانا قىزمەتتەس، ارiپتەس، ءماسليحاتتاس، تiپتi پiكiرلەس بولىپ جۇرگەن زامان­داس­تارىنىڭ زامانا جەلi وزگەرiپ سوققان سايىن قالاي قۇبىلىپ، قالاي جىعىلاتىنىن، ال كەيiپكەرلەرiنiڭ قايتiپ جاعىمپاز، جانتىق، جالاقور شەكپەن­دەرiن كيگەنiن، ال ەندi بiرەۋلەرiنiڭ جالىنىپ-جالبارىنىپ ءجۇرiپ سۇراپ ال­عان ازعانتاي امالىن وزگەلەردi بۇقتىرۋعا، قورلاۋعا، ازاپتاۋعا جۇمسايتىنىن، ال كەيبiرەۋلەرiنiڭ وزiنەن مارتەبەسi جوعارىلار الدىنا قۇراق ۇشىپ، ءوز ىقتيارلارىمەن ساتقىندىق، جانسىزدىق، قۇلدىق قامىتىن كيگەندەرiن وقىپ-بiلۋ وتە-موتە قىزىق كورiنەدi. جازۋشى جالپى بيلiككە تابىنۋدىڭ - يمانى ءالسiز ادامداردى كiرiپتار حالگە ءتۇسiرiپ، قۇلدىق پەن بەيشارالىققا باستاپ، وزگەدەي ارەكەتسiز توبىردىڭ كوبەيۋiنە اكەلiپ سوعاتىنىن ەشبiر ۇرانداما، ۇندەۋ­لەر­سiز-اق، ۇزىننان-ۇزاق مىلجىڭ شولۋلار ايتپەسە قايداعى قيالي قيسىنداردى تiزبەكتەمەي-اق، ناقتى ءومiر، تۇرمىس، امال-ارەكەت سۋرەتتەرi ار­قىلى بەينەلەپ، دالەلدەپ بەرەدi دەۋ­گە بولادى...

كوپ تومدىق كۇردەلi شىعارمادا جەكە باسقا، ءامiر يەلەرiنە زورلاپ، كۇشتەپ تابىندىرۋدىڭ ارقيلى امال-تاسiلدەرi جان-جاقتى، قوسپاسىز، بوياۋ­سىز، بوپساسىز باياندالادى. جوق، سۋرەتتەلەدi - اقپارات بەرۋمەن شەكتەلمەيدi, سiڭدiرiلمەيدi, باس كەيiپكەردiڭ باستان وتكەرگەندەرi, كوزiمەن كورگەندەرi, ەستiگەندەرi, تۇيگەندەرi, تۇيسiنگەندەرi ارقىلى اق قاعاز بەتiنە ايقىنداپ تۇسiرiلەدi. ەڭ جوعارعى بيiكتە، مەملەكەتتiڭ ورتالىعىندا وتىرعان ءامiرشiنiڭ وداعاي ارەكەتتەرi مەن اقىلعا سىيىمسىز پارمەندەرiن جۇزەگە اسىرۋشى جەرگiلiكتi جەتەسiزدەردiڭ وزدەرiنشە ايبات شەگiپ، دوعال كۋلت، پۇت جاساپ، جازىقسىز جاندارعا جاپپاي جاپا شەكتiرگەندەرiن وسى «قىلمىستاعى» شىڭ سىساي دەگەن جەكسۇرىننىڭ شىڭجانداعى (شىعىس تۇركiستانداعى) بيلiك باسىنا كەلگەندەگi مەزگiلiن سيپاتتاعان بەتتەردiڭ ناعىز حاس شەبەرلiكپەن، بايقامپازدىقپەن، پسيحولوگيالىق تەرەڭدiكپەن بەينەلەنگە­نi­نە قول قوياسىز. جەرگiلiكتi ۇلت وكiل­دەرiن ۇلكەن جيىنعا شاقىرىپ، كەزدەسۋگە كەلگەن، ودان سوڭ كوپشiلiك الدىندا دانىشپانسىپ، داندايسىپ ءسوز سويلەگەن، وزiنشە پاڭ، ەشكiمدi مەنسiنبەيتiن، بارىنشا مەيiرiمسiز، راقىمسىز ءامiرشiنiڭ فيزيكالىق ءارi پسيحولوگيالىق بەينەسiن جازۋشى وشپەس­تەي ورنەكتەي بiلگەن. بiرەر مىسال كەلتiرسەك تە بولادى. "سول زور تاقتانىڭ iشكi بەتiنە بiزدi وسى باقىتقا جەتەكتەپ اكەلگەن تەگiس قارا مۇرتتى دانىشپان كوسەمنiڭ سۋرەتi سىزىلىپتى. ۇشقانداي زىمىراپ شاۋىپ كەلە جاتقان اقبوز تۇلپاردىڭ ۇستiندە شiرەنە شاقشيىپ، كەرەمەت ايبىنمەن قىلىش ءۇيiرiپ كەلەدi. شىڭجان حال­قىنىڭ باسىنا تونگەن قارا بۇلتتى تiلگiلەپ، بارلىق جاۋ بiتكەندi جال­عىز جايپاپ، قىرىپ كەلە جاتقانداي". زور يمپەريانىڭ iرi بيلiك يەسiن سول يمپەريانىڭ قاراۋىندا قاپاستا وتىرعان قالامگەر بۇدان ارتىق قايتiپ ءاجۋالاپ، كەكەتسiن! ال وسى كوسەمسىماقتىڭ كەزدەسۋiنە كەلگەن ەلدiڭ ەڭسەسi تومەندەگiدەي: "كوسەمنiڭ باتىرلىعىن كورiپ، باسپالداقپەن جۋاسي ورلەيiن دەپ ورناتقان عوي - وسى سۋرەتكە قاراي-قاراي ورلەپ، ورلەگەن سايىن قاراپ، قاراعان سايىن ورمەلەپ، ەكiنشi قاباتتاعى ۇلكەن زالعا كiردiك", - دەيدi. بiر قىزىق دەتال: وسى كوسەمسىماق بايانداما جاساپ تۇرىپ، قولىندا وقىپ تۇرعان قاعازىنان قاپەلiمدە ايىرىلىپ قالادى ەمەس پە؟ "Iشiك ەمەس، قالپاق ەمەس، جۇقا قاعازى قۇرعىر تۋرا ۇشپاي، بۇرا ۇشتى", - دەيدi. وسى كەزدە الگiنiڭ اۋدارماشىسى ماحمۇتجان دەگەن بايعۇس جانۇشىرىپ قاعازدىڭ ارتىنان قۋا جونەلمەي مە؟ سول جەردەگi كۇلكiلi حالدەن اۆتور تراگيكومەديالىق سۋرەت جاساپ شىعادى ("قىلمىس", 1-كiتاپ، 404-408 بەتتەر).

بيلiككە تابىنۋشىلىقتىڭ تۇبiندە ساياسي شيزوفرەنياعا اپارىپ سوعاتىنىنا وسى "قىلمىس" رومانىن تۇگەلدەي وقىپ شىققان اركiمنiڭ كوزi جەتەدi عوي دەپ ويلايمىز. ويتكەنi بۇل كiتاپتان كوممۋنيزم يدەياسىن بۇركەن­شiك ەتكەن بەلگiلi توپتىڭ ورتالىق بيلiك باسىنا كەلگەن كۇنiنەن باستاپ قاراۋىنداعى مومىن حالىقتى (اۋەلگi كەزدە سولاردىڭ سوڭىنا ەرگەن، سەنگەن، قولداعان) ارقيلى ساياسي ناۋقانداردان كوز اشتىرماي، قايتا-قايتا تالقىعا سالىپ، تەكسەرiپ، تەرگەپ، قورقىتىپ، ۇركiتiپ، ەزiپ، جانشىپ سiلiكپەسiن شىعارا بەرۋiندە قانداي قيسىن، لوگيكا، جۇيە، جوسىق، جوبا بارىن اقىل-ەسi ءبۇتiن، ەشكiمگە قارسى ەمەس، بارىنا قاناعات ەتكiش، ەشتەمەنi ارتىق-كەم تالاپ ەتپەيتiن، كۇندەگiسiنە ابدەن ەتi ۇيرەنiپ كەتكەن قاراپايىم تiرشiلiك يەسi تۇگiل وقىعانى، توقىعانى، ەستiگەنi از ەمەس زەيiندiلەردiڭ ءوزi وڭايلىقپەن تۇسiنە الماس ەدi. ء"ارتۇرلi گۇلدەر شەشەك اتسىن", "تاريح تاپسىرۋ", "ستيل تۇزەۋ", "مادەني توڭكەرiس" سەكiلدi ق.شابدانۇلى رومانىندا سۋرەتتەلگەن ساياسي ناۋقاندار، اقىرى جامانشىلىققا، اسىپ-اتۋعا، ايداۋعا ۇلاسقان قىم-قۋات وقيعالار قىتايدا ايتپەسە سوۆەت وداعىندا عانا ەمەس، تورتكۇل دۇنيەنiڭ قاي تۇسىندا كەزدەسسە دە، بيلiك ءۇشiن، تاق ءۇشiن ارپالىستىڭ ادام ۇرپاعىن اپاتقا ۇشىراتاتىنىن ايعاقتاپ تۇرعانى انىق.

دۇنيەلiك تاريحتا - اللانىڭ ەلشiسi پايعامبارلاردان، ابسوليۋتكە ادال، بiرجولا قالتقىسىز قىزمەت ەتەتiن شىن اۋليە-امبيەلەردەن باسقاسى، ءاي، قايدام، بiردەن-بiر "تابىنۋعا", باس يۋگە لايىقتى، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەندەلگەن، بۇكiل بولمىس-بiتiمi ساڭلاۋسىز ءبۇتiن ادام ناسiلدەستەر: پاتشالار، قولباسىلار، عۇلامالار، ساياساتكەرلەر بار ەدi, بولدى عوي دەگەنگە سەنۋ قيىن. شىڭعىس حان، ناپولەون، ەينشتەين، I پيوتر، اتاتۇرiك... تاريحشىلار وسىلاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا تۇلا بويلارىنان، دۇنيە-تانىمدارىنان، امال-ارەكەتتەرiنەن قىرۋار مiن-مۇلتiكتەر، ويسىراعان ولقىلىقتاردى iزدەپ تاۋىپ جاتقان جوق پا؟ وزiنەن باسقا جاراتىندىعا تامسانعانمەن،تابىنۋعا مۇمكiندiك بەرمەيتiن جاراتۋشىنىڭ بۇل دا بiز بiلمەيتiن حيكمەتتەرiنiڭ بiرi ەمەس پە ەكەن؟

ونىڭ ۇستiنە، قازiرگi تاريحشىلار مەن الەۋمەتتانۋشى عۇلامالاردىڭ زەرتتەۋiنشە، جەر بەتiندە وركەنيەت قانات جايعالى، ادام بالاسى جازۋ-سىزۋدى ويلاپ تاپقان شىن ءمانiسiن­دەگi رۋحانيات توڭكەرiسiنەن بەرگi مىڭداعان جىلدار iشiندە بارiمiز جاپپاي جابىلىپ، قۇراق ۇشىپ "تابىنا قوياتىن" (سوڭعى تiركەستi تىرناقشانىڭ iشiنە الاتىن سەبەبiمiز - جوعارىدا ايتىلعانداي) كەرەمەت كەمەڭگەرلەر سانى سونشالىقتى كوپ ەمەس كورiنەدi. وسى تاقىرىپتا ۇزاق جىلدار بويى مۇقيات زەرتتەۋلەر جۇرگiزiپ، بiر جارىم ميلليونداي بيبليوگرافيالىق كورسەتكiشتەر مەن دەرەكتەر جيناعان ورىس عالىمى ا.س.دانيلوۆ "ليۋدي گولۋبوي پلانەتى" اتتى ۇلكەن كiتاپ باستىرىپ، وعان الەمدەگi وسى ۋاقىتقا شەيiن اتتارى ءماشھۇر بولعان ەڭ اتاقتى 189203 ء(جۇز سەكسەن توعىز مىڭ ەكi ءجۇز ءۇش) ادامنىڭ ومiردەرەگiن كiرگiزەدi ەكەن. سول زەرتتەۋ كiتاپتى ورىستىڭ تاعى بiر ۇلكەن عۇلاماسى، اكادەميك د.ليحاچەۆكە اپارىپ كورسەتكەندە، ول كiسi:

- مۇنىڭ جاراماعان ەكەن، - دەپ باسىن شايقاپتى. - سەنiڭ كارتوتەكاڭا باسقا دا ميلليونداردىڭ اتى كiرۋi كەرەك ەدi. بiراق ونىڭ ءبارiن قامتۋ مۇمكiن ەمەس قوي!

سوندا ا.س.دانيلوۆ تۇرىپ:

- قايداعى ميلليونداردى ايتاسىز، دميتري سەرگەەۆيچ-اۋ! - دەپ تاڭعالىپتى. - مەن قىرىق بەس جىل الەمنiڭ قولىم جەتكەن بار مۇراعاتىن قوپارىپ ءجۇرiپ، وسى ۋاقىتقا شەيiن ادامزات اراسىندا ءۇش مىڭ جىلدان بەرi ءومiر سۇرگەن دانىشپاندار سانىن ءتورت مىڭعا جەتكiزە الماي، اۋرەگە تۇسكەنiم جوق پا؟ كورنەكتi تالانتتار سانى جيىرما مىڭعا جۋىق، ال قالعان ءجۇز الپىس بەس مىڭى بىلايشا قارىم-قابiلەتi مول تۇلعالارعا جاتادى ەكەن.

- بiراق سەن ءالi ءبارiن قامتىپ ۇلگەرگەن جوقسىڭ عوي، الەكساندر سەرگەەۆيچ؟

- ونىڭىز راس. بiراق ءومiرiمنiڭ سوڭىنا شەيiن بۇل تiزiمدi ءۇش ءجۇز مىڭعا جەتكiزەتiن شىعارمىن دەپ ويلايمىن. قالاي تارتساق تا، ودان اسا قويماس.

مۇنى ەستiگەندە، قارت عۇلاما   ويلانىپ وتىرىپ:

- وكiنiشتi ەكەن، - دەپتi.

ال امەريكاندىق الەۋمەتتانۋشىلار ف.حوروۆيتتس پەن م.برايەننiڭ جازۋىنشا، ءاربiر ەلدەگi حالىقتىڭ 3-5 پايىزى عانا وي ەڭبەگiمەن جۇمىس iستەۋگە قابiلەتi بار دارىندىلار توبىن قۇرايتىن كورiنەدi.

ارينە، بۇنداي پiكiرلەردi بiردەن-بiر تۇبەگەيلi شىندىق رەتiندە قابىلداي قويۋعا بولماس. راس، ادامزات تاريحىندا اۋەلi ءوز جۇرت-جۇراعاتىنىڭ، قالا بەردi جاھاندىق قاۋىم-قوعامنىڭ قوزعالىس-قيمىلىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتكەن، ءومiر تiرشiلiكتi وزگەرتكەن، ورگە باستىرعان، رۋحاني بولمىستى بايىتىپ، تەرەڭدەردiڭ كوزiن اشقان كەمەڭگەر، كەمەل تۇلعالاردى ۇرپاقتان - ۇرپاققا، ناسiلدەن - ناسiلگە ونەگە، ۇلگi ەتiپ، ارداقتايتىن، دارiپتەيتiن ءداستۇرiمiز بار. بۇل - دۇرىس. قازاق: "جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت - نۇرى تاسىسىن", - دەيدi. ادام بالاسىنا ونەگە، ۇلگiسiز ءومiر ءسۇرۋ دە وڭاي ەمەس. ونەگە، ۇلگi - بiر جاعىنان تاربيە قۇرالى، تاجiريبە جيىنتىعى، مۇرات، يدەال. پروگرەسكە، جاسامپازدىققا باستايتىن قۇبىلىس.

بiراق ءبارiبiر ادامنىڭ ادامعا تابىنۋى - تۋرا جول ەمەس ءارi ءجون ەمەس. دiني تۇرعىدان بۇل - كۇناكارلىق، كۇپiرلiك. ال ادامي تۇرعىدان بۇل تەڭسiزدiككە، تاۋمەندiككە باستايتىن، بالكiم، پسيحولوگيالىق كiرiپتارلىقتى، وسالدىقتى تۋعىزاتىن احۋالعا ۇق­سايدى. ادام ءناسiلi اۋەلدەن تەرەزەسi تەڭ جاراتىلعان دەمەۋشi مە ەدiك؟ اۋەلدەن وسىلاي جاراتىل­عانىمىزدى مويىنداماساق، بiر-بiرiمiزگە ارقيلى دەڭگەيدەگi تالاپتار قويىپ، باس اۋىرتىپ نە جىنىمىز بار؟ ادام بiر-بiرiنەن امال-ارەكەتi, قارىم-قابiلەتi, قۇلقى-پەيiلi ارقىلى ايىرىلاتىن بول­عانمەن، ەشكiمدi تۋرا كوزiنە شۇقىپ "سەن ارتىقسىڭ", "سەن كەمسiڭ" دەپ بولەكتەپ، بوتەنسiپ جاتپايتىن ادەپتiلiك قيسىنىمەن قاراعاندا دا ونى بiرەۋگە (تiپتi وتە زور تاۋداي تۇلعا بولسا دا) تابىندىرىپ، قۇلدىق ۇرىندىرۋ، "شوقىندىرۋ" - ادامشىلىق سالتىنا دا، جاراتىلىس زاڭىنا دا قايشى كەلەدi. ماسەلەن، وسىدان 20 جىل بۇرىن اۆتوموبيل اپاتىنان قايتىس بولعان ەسترادا ءانشiسi ۆ.تسويدىڭ مىڭ-مىڭداعان تابىنۋشىلارى اراسىنداعى 45 ءجاسوسپiرiم وزدەرiنە وزدەرi قول جۇمساعان دەلiنەدi. كوزسiز تابىنۋشىلىقتىڭ ءالi بۋىنا قاتپاعان وسكiندەردi قالاي اداستىرىپ، جۋاداي سولدىراتىنىنىڭ بiر ايقىن دالەلi وسى ەمەس پە؟ اقىل-ەسi ءبۇتiن ادامدى ارباپ، زومبيعا اينالدىرۋ - قازiرگi تابىنۋدىڭ ەڭ شەتiن جاعدايلارىنىڭ بiرi بولسا كەرەك.

كوممۋنيزم، سوتسياليزم يدەيالارىنا، كۇن كوسەمدەرگە باس يۋدەن، تابىنۋدان، قورسىنۋدان، قورقۋدان ازەر قۇتىلىپ، تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزدiك پە دەپ جۇرگەن بۇگiنگi قازاق قاۋىمى بiراز ەس جيىپ، ەتەك باستىلىقتان قۇتىلىپ كەلە جاتقانىمىزعا شۇكiرشiلiك ەتسەك تە، وتكەن-كەتكەن تاريحىمىزدى تۇگەندەپ، بۇگiنگi قۇندىلىقتاردى باعالاۋ ۇستiندە كەي-كەيدە اسىرا سiلتەپ، اسiرە قىزىلدىققا ۇرىناتىن كەزدەرiمiز دە از ەمەس. باس جاقتىڭ باسىن اۋىرتپاي-اق، وزiمiزگە ەتەنە جاقىن قازiرگi مادەنيەت، رۋحانيات كەڭiستiگiنە ات باسىن بۇرىپ، اينالا شولىپ قاراساق، كiلەڭ بiر دابىرا، داڭعازا سوزدەردi جيi ەستيتiن بولدىق. قازiر قازاق iشiندە (ارينە، بiزدە عانا ەمەس) كiلكiگەن "ۇلىلار" قاپتاپ كوبەيiپ بارادى. "ۇلى اقىن", "ۇلى ارتيست", "ۇلى كومپوزيتور" - ءبارi بiزدە. وسى "ۇلى" دەگەن ولشەۋi زور ءسوزدiڭ قايدان شىعىپ، قايدان كەلگەنiن انىق اجىراتۋ قيىن. ابايدا، بۇقار جىراۋدا، وتكەن زامانىمىزدىڭ اتاقتى بي، شەشەندەرiنiڭ تول­عاۋلارىندا مۇنداي بالامالار - "ۇلى حان", "ۇلى باتىر", "ۇلى بي" ۇعىمدارى كەزدەسپەيدi. قازاقتا "ۇلىستىڭ ۇلى كۇنi", "ۇلىتاۋ", "ۇلى اكەمiز", "ۇلى انامىز" دەگەن اتاۋلار قاشاننان بار - "ۇلكەن", "كونە", "ەجەلگi" دەگەن ماعىنادا ايتىلار ەدi.

كەشەگi كەڭەس داۋiرiندە ءباسپاسوز، كiتاپ بەتتەرi, راديو قالپاقتارى "ۇلى كوسەم", "ۇلى پارتيا", "ۇلى كەڭەس" دەگەن تiركەستەرگە تولىپ كەتكەنi ەسiمiزدە. ودان كەيiن بىقپىرت پالەك جايعان "ۇلىلارعا" - "ۇلى مەحانيزاتور", "ۇلى كونسترۋكتور", "ۇلى بوكسشى", "ۇلى ترەنەر" سەكiلدi انىقتاۋىشتارعا ەتiمiز ۇيرەنiپ الدى. باسقالاردى بiلمەيمiن، ءوز باسىم وسى ۋاقىتقا شەيiن "ۇلى بوكسشى", "ۇلى فۋتبولشى" سەكiلدi سوزدەردiڭ تەرەڭ ماعىناسىن تۇسiنبەي-اق قويدىم. وسى "ۇلى" دەگەن ءسوز ءسiرا ورىسشاسىنداعى "ۆەليكيدەن" بiزدiڭ قوناقجاي قازاقشامىزعا وپ-وڭاي كوشiپ كەلگەن بولسا كەرەك.

ويتەتiندەي قيسىنى بار. ويتكەنi بiزدiڭ ءتول انا تiلiمiزدە بۇرىننان "ۇلىق" دەگەن ءتۇپسiز تەرەڭ ماعىنالى اتاۋ ءسوز ءومiر ءسۇرiپ كەلگەن. مىسالى: "اللا ۇلىق!" دەيمiز. ارابشاسى: "اللاھۋ اكبار!" بiزدiڭ شامالاۋىمىزشا، بۇل قازاقياعا يسلام دiنi تاراماي تۇرىپ تا اتا-بابالارىمىزدىڭ اۋزىندا بار ءسوز. ەگەر بار بولماسا، ارابشا "اكباردى" قالايشا تولىق، ءدال ماعىناسىندا قازاقشاعا قوتارىپ ۇلگەرەر ەدiك؟ سودان كەڭەس زامانىنا كەلگەندە، قاپتاعان "ۆەليكيلەرگە" قازاقشا بالاما تابۋ ءۇشiن "ۇلىقتىڭ" بiرنەشە ءحارپiن الىپ تاستاپ، "ۇلىلاردى" قولدان جاساي قويمادىق پا؟ ەندi, مiنە، كورنەكتi, تالانت­تى، دارىندى سەكiلدi انىق­تاۋىشتاردى قاناعات ەتپەي، "ۇلىلاردى" مۇلدەم كوبەيتiپ جiبەردiك.

بiزدiڭشە، باسقا كەڭiستiكتەردi ايتپاعاندا، قازاق قوعامىندا سوڭعى ءجۇز جىلدىقتار iشiندە ءومiر سۇرگەن بiرنەشە عانا ۇلىق ءسوز زەرگەرلەرi, ناعىز كەمەڭگەرلەر بولدى. سولاردىڭ iشiندە ۇشەۋiن ەرەكشە اتار ەدiك، ولار: قوجا احمەت ياسساۋي، اباي جانە مۇحتار اۋەزوۆ. مiنە، بۇلار انىق ۇلىق تۇلعالار (قازiرگi تiلمەن بەينەلەسەك، ۇلىلاردىڭ ءوزi). نەگە ولاي دەيمiز؟ ويتكەنi: بiرiنشiدەن، بۇلاردا جاراتىلىستان دارىعان ولشەۋسiز سۋرەتكەرلiك مول قابiلەت بولدى; ەكiنشiدەن، بۇلاردىڭ ەرەكشە تەرەڭ تۇڭعيىق دۇنيەتانىمى، قازiرگi تiلمەن ايتساق، يدەولوگياسى بولدى; ۇشiنشiدەن، بۇلاردىڭ ارتىندا قال­عان مەكتەپ (قالاي اتاساڭىز - ءوز ەركiڭiزدە) بولدى. مiنە، وسى ۇشەۋi ۇلتتىق توپىراعىمىزدا ءونiپ-وسكەن رۋحاني ۇلىقتارىمىز ەدi. قالعاندارىمىز - ايرىقشا وزىپ كەتكەندە، ونەرiمiزدi دامىتىپ، وركەنيەتiمiزدi وسiرگەن ۇلكەن، ۇزدiك، تالانتتى تۇلعالارىمىز، كلاسسيكتەرiمiز. شىنىندا ونەر ادامىنا "كلاسسيك" دەگەننەن ارتىق قانداي اتاق، باعا كەرەك؟

ارينە، ۇلىقتاردىڭ، ۇلىلاردىڭ ەشقايسىسىنا تابىنبايمىز. باسىمىزدى يiپ، زيارات ەتپەيمiز. ارداقتايمىز. ماقتانىش ەتەمiز. ماقتايمىز. شىن ىستىق ىقىلاسىمىزعا ، ماحابباتىمىزعا بولەيمiز. بiراق ونى كۋلت دارەجەسiنە كوتەرiپ تاعۋتقا، تاس قۇدايعا اينالدىرمايمىز. ويتكەنi تابىنۋ، تاعۋت دارەجەسiنە كوتەرiلگەن (كوتەرەتiن - ءوزiمiز) "ۇلىقتار" مەن "ۇلىلار" ەرتە مە، كەش پە، ءبارiبiر تۇعىرىنان تۇسەدi. تۇعىرىنان تۇسكەنi ەشتەڭە ەمەس-اۋ... ولاردىڭ اراسىندا تاريحتىڭ تەزiنە ءتۇسiپ، ما­يىسىپ، سىنىپ كەتەتiندەرi دە، ۋاقىتتىڭ سۇزگiسiنەن وتە الماي قيىرشىققا اينالىپ، جوعالىپ كەتەتiندەرi دە تابىلادى.

جۋىقتا وسى جازبامىزدىڭ باس جاعىندا، اۋەلدە وقشاۋلاۋ كورiنگەن تاقىرىپتى قوزعاۋعا سەبەپشi بولعان "جەرگiلiكتi ماڭىزى بار اقىن", مەنiڭ ەسكi دوسىم، كارi قۇرداسىم جۇرىنبايعا جولىعىپ: "وسىلاي دا وسىلاي، سول باياعىدا ەكەۋiمiز تالاسىپ قال­عان اڭگiمەگە قايتا اينالىپ سوعىپ، بiردەڭە جازعىم بار ەدi", - دەگەن سوزiمنەن اۋانىمدى اڭعارعان ول iشكi جانقالتاسىنا قولىن سالىپ، ءتورت بۇرىشتى شاعىن قويىن داپتەرiن شىعارىپ الدى دا، سونىڭ بەتتەرiن پاراقتاپ تۇرىپ:

- وسى ۋاقىتقا شەيiن جەكە كiتاپ باستىرۋدىڭ ءساتi كەلمەگەنمەن، مەن ءالi ولەڭ جازۋدان تىيىلعانىم جوق، - دەپ، داۋسىن ءسال قىرناپ قويدى. - زەينەتكەرلiككە كەتكەلi ەرمەك ەتiپ ءجۇرمiن... ال تىڭداي بەر.

قارتايسام دا، سەزiم تىنىم تاپپايدى،

ماحابباتسىز تاڭىم تاعى اتپايدى.

بiر وزiڭە سىيىنامىن، ءتاڭiرiم،

ءسۇيۋ بiراق تابىنۋعا جاتپايدى.

"جاس الاش" گازەتى