بولاشاقتا قازاقستان بيووتىن ءوندىرىسى جانە ونىڭ اينالىمىن تەرەڭدەتۋدى قولعا الماق. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، بۇل دەگەنىڭىز – ەندى قازاق ەلى تەك مۇنايدان عانا ءونىم ءوندىرىپ قويمايدى، ءداندى داقىلداردىڭ، استىق ونىمدەرىنىڭ قالدىعىن دا كادەگە جاراتىپ، ودان بيووتىن وندىرەدى دەگەندى مەڭزەيدى…
قازىردە ەلىمىزدە وسى ءتاسىلدىڭ تامىرىن تەرەڭدەتۋگە ىقىلاستى ەكى زاۋىت بار. ولاردىڭ ءبىرى استىعى مول سولتۇستىك قازاقستاندا بولسا، ەندى ءبىرى جامبىل وبلىسىندا ورنالاسقان. بۇل زاۋىتتاردىڭ جۇمىس ىستەگەنىنە جىلدام استام ۋاقىت بولدى. ايتسە دە اتالمىش زاۋىتتاردىڭ شىعارعان ءونىمىن سىرتقا ەكسپورتتاۋعا مۇمكىندىك بولماي-اق تۇر. مىنە، كۇنى كەشە عانا ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اقىلبەك كۇرىشباەۆ وسى تۇيتكىلدەردى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ الدىنا جايىپ سالدى. قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بيووتىن نارىعىندا ەكشەلەنىپ كورىنۋىنە مۇمكىندىكتەرى مول ەكەنىن العا تارتقان كۇرىشباەۆ مىرزا «قولدا بار مۇمكىندىكتەردى سارقا پايدالانىپ، وسى سالاعا ينۆەستيتسيا تارتۋ مەملەكەتىمىزگە اۋقىمدى پايدا اكەلەدى» دەدى. ال ءبازبىر حالىق قالاۋلىلارىندا «مۇناي شيكىزاتىن ۇتىمدى ۇقساتا الماي وتىرىپ، تاماق شيكىزاتىنان، ءداندى-داقىلداردان بيووتىن ءوندىرىپ، ۇپاي تۇگەندەي الامىز با؟» دەگەن كۇدىك تە جوق ەمەس. جالپى، مۇنايعا باي قازاقستان ءۇشىن بيووتىن ءوندىرۋ ءتيىمدى مە، جوق پا؟ ءبىز وسى ساۋالدى ارنايى مامانداردىڭ وي تارازىسىنا سالىپ ەلەكتەن وتكىزۋدى ءجون كوردىك…

بولاشاقتا قازاقستان بيووتىن ءوندىرىسى جانە ونىڭ اينالىمىن تەرەڭدەتۋدى قولعا الماق. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، بۇل دەگەنىڭىز – ەندى قازاق ەلى تەك مۇنايدان عانا ءونىم ءوندىرىپ قويمايدى، ءداندى داقىلداردىڭ، استىق ونىمدەرىنىڭ قالدىعىن دا كادەگە جاراتىپ، ودان بيووتىن وندىرەدى دەگەندى مەڭزەيدى…
قازىردە ەلىمىزدە وسى ءتاسىلدىڭ تامىرىن تەرەڭدەتۋگە ىقىلاستى ەكى زاۋىت بار. ولاردىڭ ءبىرى استىعى مول سولتۇستىك قازاقستاندا بولسا، ەندى ءبىرى جامبىل وبلىسىندا ورنالاسقان. بۇل زاۋىتتاردىڭ جۇمىس ىستەگەنىنە جىلدام استام ۋاقىت بولدى. ايتسە دە اتالمىش زاۋىتتاردىڭ شىعارعان ءونىمىن سىرتقا ەكسپورتتاۋعا مۇمكىندىك بولماي-اق تۇر. مىنە، كۇنى كەشە عانا ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اقىلبەك كۇرىشباەۆ وسى تۇيتكىلدەردى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ الدىنا جايىپ سالدى. قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بيووتىن نارىعىندا ەكشەلەنىپ كورىنۋىنە مۇمكىندىكتەرى مول ەكەنىن العا تارتقان كۇرىشباەۆ مىرزا «قولدا بار مۇمكىندىكتەردى سارقا پايدالانىپ، وسى سالاعا ينۆەستيتسيا تارتۋ مەملەكەتىمىزگە اۋقىمدى پايدا اكەلەدى» دەدى. ال ءبازبىر حالىق قالاۋلىلارىندا «مۇناي شيكىزاتىن ۇتىمدى ۇقساتا الماي وتىرىپ، تاماق شيكىزاتىنان، ءداندى-داقىلداردان بيووتىن ءوندىرىپ، ۇپاي تۇگەندەي الامىز با؟» دەگەن كۇدىك تە جوق ەمەس. جالپى، مۇنايعا باي قازاقستان ءۇشىن بيووتىن ءوندىرۋ ءتيىمدى مە، جوق پا؟ ءبىز وسى ساۋالدى ارنايى مامانداردىڭ وي تارازىسىنا سالىپ ەلەكتەن وتكىزۋدى ءجون كوردىك…

امانكەلدى سادانوۆ، بيولوگيالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى، پروفەسسور:
ءيا
– نەگىزىندە، اڭعارعانعا بۇل ءادىستىڭ پايداسى، تيىمدىلىگى وتە زور. قازىر بۇل ءتاسىلدى گەرمانيا، امەريكا ءتارىزدى مەملەكەتتەر وڭتايلى جولعا قويىپ الدى. ءبىز بيووتىن وندىرۋدە كوش باستاپ تۇرعان وسى ەكى ەلدىڭ ءىس-تاجىريبەسىن مەڭگەرە الساق ۇتار ەدىك، ۇپايىمىز تۇگەندەلەر ەدى. بىزدە قانشاما استىق داقىلدارى ىسىراپ بولىپ، قاجەتكە جاراماي جاتىر. ال سول استىق قالدىقتارىن، ءدان ساباقتارىنىڭ توزاڭدارىن ۇقساتساق، نەسى ورەسكەل؟ بىلە بىلسەڭىز، مۇناي شيكىزاتىنان ءونىم الۋدان گورى وسىنداي استىق قالدىقتارىنان بيووتىن ءوندىرۋ ارزانعا تۇسپەك. سوندىقتان ءوز باسىم بۇل باستامانى قولدايمىن… ارينە، ەلدە بيووتىن ءوندىرىسىن وركەندەتۋ ءۇشىن الدىمەن ءبىز وسى ىسپەن اينالىسامىن دەگەن زاۋىتتاردى پوتەنتسيالى مىقتى تەحنولوگيامەن قامتاماسىز ەتە بىلگەنىمىز ءجون.
قازىر قازاقستاندا بيووتىن وندىرۋگە ىقىلاستى ەكى زاۋىت بار. الدىمەن سول زاۋىتتارعا تارتىلاتىن ينۆەستيتسيا كولەمىن ۇلعايتىپ، وسى زاۋىتتاردىڭ جۇمىسىن جولعا قويىپ العانىمىز ءجون. وسىدان كەيىن بارىپ، ءىس ءوز ناتيجەسىن بەرگەن سوڭ، ءىرىلى-ۇساقتى بيووتىن وندىرەتىن زاۋىتتار لەگىن كوبەيتە الساق، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. راس، بيووتىن ءوندىرىسىن دامىتۋ ءبىر-ەكى جىلدىڭ ەنشىسىندەگى شارۋا ەمەس. بىراق بۇل كەلەشەگى بار جوبا. ونىڭ ۇستىنە قازىر الەمدىك ساراپشىلار «ەندى ءبىر 30-40 جىلدان سوڭ الەمدىك مۇناي قورى ازايادى» دەگەن بولجامدار جاساۋدا. وسىندايدا «بارماق تىستەپ» وكىنىپ قالماۋ قاۋىپسىزدىك شارالارىن قاراستىرعانىمىز دۇرىس. بۇگىندە نارىقتىڭ قاعيداسىنا ەتەنە ءسىڭىسىپ ۇلگەرگەن ەلدەر جوقتان بار جاساپ، ءبىر زاتتى ەكەۋ ەتىپ ۇقساتۋعا ابدەن بەيىمدەلگەن. سوندىقتان بىزگە دە وسىنداي قاسيەتتەردى بويعا سىڭىرۋگە ۇمتىلعان ءجون. بيووتىننىڭ تيىمدىلىگىن مويىنداپ ۇلگەرگەن ەلدەر ءوزىنىڭ ىشكى نارىعىنا ايتارلىقتاي پايدا ەنگىزۋدە. ماسەلەن، نەمىستەردى الايىقشى، ولاردىڭ قالدىق اتاۋلىنى كادەگە جاراتىپ وتىرعانىن ءبىز بۇگىندە اڭىزداي قىلىپ ءسوز ەتەمىز. ال وسىنداي مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋ جاعىن قازاقتارعا دا نەگە قاراستىرماسقا؟ بايىپتاساق، سوڭعى 20 جىل كولەمىندە الەمدەگى بيووتىن ءوندىرىسى 12 ەسەگە دەيىن ارتقان. تاعى دا سول حالىقارالىق ساراپشىلار الەمدىك مۇنايعا باعا تومەندەگەن كەزەڭدە بيووتىن نارىعىنداعى باسكەلەستىك ەكپىندەيتىنىن باسا ايتىپ ءجۇر. مىنە، وسىنى ويلاساق، بيووتىن سالاسىن دامىتۋعا قاتىستى مەملەكەتتىك ساياساتتى بۇگىننەن باستاپ قالىپتاستىرىپ الۋىمىز قاجەت.

توقتامىس مەڭدەباەۆ، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
جوق
– ەگەر ەسەپتەپ كورسەك، ەلىمىزدىڭ ىشكى نارىعىن بيووتىنمەن قامتاماسىز ەتۋدى زەرتتەۋ جۇمىستارىنا عانا 300 ميلليون تەڭگەگە جۋىق قاراجات كەرەك ەكەن. بۇل زەرتتەۋ جۇمىستارىنا عانا. ناق قازىرگىدەي قارجى تاپشىلىعى كەزىندە بۇل اجەپتاۋىر سوما. مۇنى – ءبىر دەپ قويالىق. ەكىنشىدەن، قازىر ءبىزدىڭ ەلدەگى مۇناي ءوندىرۋشى كومپانيالار وندىرىلگەن مۇنايدىڭ ءوزىن ۇقساتا الماي، شيكىزات كۇيىندە ارزان باعامەن سىرتقا ەكسپورتتاپ جاتىر. مۇندايدى كوزبەن كورىپ، كوڭىلگە ءتۇيىپ وتىرعاننان كەيىن بۇل باستامانى قولداي قويۋ قيسىنسىز. سوندىقتان ازىرگە قازاقستانعا بيووتىن ءوندىرۋ جايىن قوزعاۋ ەرتە. راس، مۇنداي تاجىريبەنى ىسكە اسىرىپ وتىرعان ەلدەر بارشىلىق.
بيووتىنعا باي ەل رەتىندە برازيليانى ايتۋعا بولادى. بىراق سول ەلدەردە مۇناي قورى از ەكەنىن ءبىز استە ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. مۇنايدان تۇسەتىن ءتۇسىمى از، مۇناي قورى ىشكى نارىعىنا جەتكىلىكسىز ەلدەر، ارينە بيووتىنعا تاۋەلدى بولۋعا ءماجبۇر. ال مۇناي قورى اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تۇرارلىق ءبىز ءۇشىن مۇنداي جايتقا باس قاتىرۋ ارتىق بولار. كۇنى ەرتەڭ «ءبىز حالىقارالىق ستاندارتقا بەيىمدەلۋىمىز كەرەك نەمەسە وزگەلەردەن قالىسپاۋىمىز قاجەت» دەگەن تۇسىنىكتەرمەن بۇل باستامانى قولدانىسقا ەنگىزىپ جىبەرسەك، تاعى سول شالاعايلىقتىڭ ءدامىن تاتامىز. سەبەبى ءبىزدىڭ وتاندىق كاسىپورىندار بيووتىن ءوندىرىسىن وركەندەتۋگە ءالى بەيىمدەلە قويعان جوق. ونىڭ ۇستىنە ءبىز استىق ەكسپورتىنان كوش باستاپ تۇرعان ەلدەردىڭ ساپىندامىز. سوندىقتان بۇل ءۇردىس استىقتىڭ ساپاسىنا دا  كەرى ىقپالىن تيگىزۋى مۇمكىن.  استىق نارىعى تۇسەتىن تۇسىمگە بايلانىستى داميدى. شۇكىر، قازىر استىعىمىزدىڭ، ءداندى-داقىلدارىمىزدىڭ شىعىمى مولايىپ تۇر. دەگەنمەن وسىدان بەس جىلدان كەيىنگى جاعداي قانداي بولاتىنىن ەشكىم ءدوپ باسىپ بولجاي المايدى. وسىندايدا مۇنداي تاۋەكەلشىلدىككە بەل بايلاۋدىڭ ءجونى جوق دەپ ويلايمىن. بۇگىندە كوپتەگەن ەلدەر ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن، قارجى ۇنەمدەۋ جاعىن، قولدا باردى ۇتىمدى پايدالانۋ قاجەتتىلىگىن ايقىن سەزىنىپ وتىر. دەمەك، مەنىڭشە، وڭدى-سولدى رەفورمالار لەگىن ەنگىزە بەرمەي، بەلگىلى ءبىر ءىستىڭ حالىقتىڭ پايداسىنا قاراي شەشىلۋىن ويلاستىرعانىمىز دۇرىس. ارينە، جاڭاشىلدىق قاي قوعامعا دا كەرەك. بىراق ونىڭ ەلگە پايداسى بار ما، وزىندىك ناتيجەسى قالاي بولماق، الدىمەن وسىنى ەلەكتەن وتكىزىپ العان ءجون. ال ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان بيووتىن ءوندىرۋ جايى ازىرگە اسقان زارۋلىك ەمەس. بۇل انشەيىن «وزگە ەلدەر دە كىرىسىپ كەتتى عوي، ءبىز دە كوشتەن قالمايىق» دەگەننەن تۋىنداعان تالپىنىس. سوندىقتان بيووتىن ءوندىرىسىن دامىتۋدى ون جىلدان سوڭ قولعا الساق تا ۇتىلمايمىز.
وي-ءتۇيىن
جالپى، وسى بىلتىرعى جىلدان بەرى  بيووتىن ءوندىرۋ جايى ءسوز بولعان تۇستا ەلىمىزدىڭ  اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ماماندارى:
– استىعى ارتىلىپ قالاتىن جانە پايدالانىلمايتىن اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرى بار قازاقستان ءۇشىن تاياۋ ۋاقىتتاردا الەمدىك بيووتىن نارىعىندا ماڭىزدى ويىنشىعا اينالۋ ايرىقشا ماڭىزدى، – دەگەندى باسا ايتقان بولاتىن.
سول-اق ەكەن، وسى سالانىڭ جوق-جىتىگىن جوقتاۋعا بەيىم تۇراتىندار لەگى ارتىپ-اق كەلەدى. رەسمي دەرەكتەر بۇگىندە قازاقستاندا بيووتىن وندىرەتىن شيكىزاتتار لەگى جەتكىلىكتى ەكەنىن ايقىندايدى. ول ءۇشىن ەلدە جۇگەرى، بيداي، راپس، سويا، پالما مايى، قانت قامىسىن ءوندىرۋ تەحنولوگيالارىن دامىتۋ قولعا الىنۋدا. ءبىر ەسكەرەتىنى، بۇگىندە «2007-2009 جىلداردا دۇنيەجۇزىندەگى بيووتىن ۇسىنىسى 50 پايىزعا وسەدى. بيووتىن نارىعى 2009-2010 جىلداردا تۇراقتانادى» دەپ بولجام جاساعان ساراپشىلاردىڭ جورامالى ءدوپ كەلگەندەي… وسىندايدا «قازاققا دا قاراپ قالماي، مۇمكىندىگىنشە قارمانىپ قالۋى كەرەك پە؟» دەپ تە ويلايسىڭ. قالاي دەسەك تە، بۇگىندە دامۋعا ۇمتىلعان ستراتەگيالار لەگى كوپ. تەك سولاردىڭ عۇمىرى ۇزاق جانە جەمىستى بولسىن دەلىك…

دايىنداعان قارلىعاش زارىققانقىزى
«الاش ايناسى» گازەتى 29 مامىر 2009 جىل