اكادەميك رامازان سۇلەيمەنوۆتىڭ تۋعانىنا 85 جىل تولۋىنا وراي

رەسپۋبليكامىزداعى «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ 1989 جىلعى ساۋىردە وتكەن ۇيىسۋ كونفەرەنتسياسىندا اكادەميك  رامازان  سۇلەيمەنوۆ ستالينيزم  قىلمىستارىن اشكەرەلەگەن بايانداما جاسادى. سوندا ول ازاماتتاردىڭ وسىنداي بىرلەستىكتى قۇرۋىنا قاجەتتىلىك ءپىسىپ-جەتىلگەنىنە كوپ بولعانىنا، قازىرگى باستامانىڭ كەمى وتىز جىل كەشىگىپ كوتەرىلىپ وتىرعانىنا نازار اۋدارعان-دى. مۇنداي كەشىگۋگە كىنالى قاتارداعى قاراپايىم  ادامدار ەمەس، جوعارىداعى بيۋروكراتيالىق بيلەۋشى قابات ەكەنىن  اشىپ ايتقان، ويتكەنى وسىناۋ توپ – پارتيالىق-كەڭەستىك جالاڭ ۇراننىڭ دابىلشىلارى قوعامدىق پىكىردى اۋىزدىقتاپ، ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەنىڭ ءتۇپ-تامىرىنا شاڭ جۋىتپاي، ونى قيلى تاسىلمەن قورعاپ كەلگەن-ءدى.

سول كەزدە ونى تىڭداي وتىرىپ، مۇنداي تۇجىرىمعا عالىم ءوزىنىڭ عىلىمي ساراپتاۋشىلىق تانىمى ناتيجەسىندە كەلگەن عوي دەپ ۇيعارعان ەدىم، بۇل شىنىندا دا سولاي-تىن. دەگەنمەن، وسى جولداردى جازار الدىندا مەن ونىڭ مۇرالارىن اقتارىپ-قاراستىرا وتىرىپ، جالاڭ ۇران كۇزەتشىلەرىنىڭ قىساستىعىن عالىمنىڭ ءوزى دە عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك ىزدەنىستەرى بارىسىندا ءاردايىم تىكەلەي سەزىنىپ جۇرگەنىن، سوندىقتان دا الگى ويىن مول سەنىممەن ايتقانىن ۇقتىم...   

ۇلكەن جول قالاي باستالدى

رامازان بيماشۇلى سۇلەيمەنوۆ 1931 جىلعى 17 اقپاندا اقمولا (قازىرگى استانا) قالاسىندا تۋدى. ۇزاماي اتا-اناسىمەن الماتىعا قونىس اۋدارعان. بالالىق شاعى سوعىس جىلدارىنا ءدوپ كەلگەندىكتەن، سول شاقتاعى ماقساتكەرلىككە تۇنعان تىنىس-تىرشىلىكتىڭ قىزۋ ورتاسىندا ءوستى. زامانىنىڭ  وسكەلەڭ ۇرپاقتى وتانشىلدىققا، بىلىمگە قۇشتارلىققا باۋلىعان تاربيەسىن كورىپ، بويىنا ءسىڭىردى.

ول كوپ بالالى وتباسىنداعى اكە دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاعاندىعىنان تۋىنداعان تۇرمىستىق قيىنشىلىققا بايلانىستى، ەڭبەك جولىن ەرتە، ءتىپتى مەكتەپ بىتىرمەي جاتىپ باستاۋعا ءماجبۇر بولدى. بىراق  وقۋعا دەگەن ىنتاسى زور ەدى، سول سەبەپتى الماتىداعى ءتۇرلى مەكەمەدە جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ ونجىلدىقتى ءبىتىردى، ودان قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا فاكۋلتەتىنە سىرتتاي وقۋعا ءتۇستى.

الايدا جاس جىگىتتىڭ بىلىمگە قۇشتارلىعىن  سىرتتاي وقۋ قاناعاتتاندىرا المايتىن-دى، سوندىقتان ول ءبىرىنشى كۋرستى سىرتتاي بىتىرگەننەن كەيىن، 1952 جىلى كۇندىزگى بولىمگە اۋىستى. 

– رامازان سىرتتاي وقۋ كەزىندەگى سىناقتاردا ۇزدىك ۇلگەرىم كورسەتكەن بولاتىن. كۇندىزگى وقۋعا اۋىسقانىندا دا، ءۇي-ءىشى كۇنكورىسىنە قاجەت قارجى تابۋ ماقساتىندا، ساباقتان بوس ۋاقىتتارىندا ءتۇرلى جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىنە قاراماستان،  سىناق-ەمتيحانداردىڭ ءبارىن تەك ۇزدىك باعاعا تاپسىردى، – دەپ ەسكە الدى زايىبى نۇركامال نىعمەتقىزى قامباروۆا (ولار بىرگە وقىعان ەكەن), – بىراق، نەگە ەكەنىن، وعان ستيپەنديا بەرىلمەدى. ال اتا-اناسىنىڭ جۇمىس ىستەۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى كوپ بالالى وتباسى بيۋدجەتى ءۇشىن ونىڭ ستيپەنديا الۋى ەداۋىر ماڭىزدى بولاتىن. اقىرى رامازان ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى اسقار زاكاريننىڭ قابىلداۋىنا بارۋعا ءماجبۇر بولدى. سوندا ول ۇزدىك ستۋدەنتتىڭ تەك ستيپەنديا الۋىن عانا ەمەس، سوعان دەيىن بەرىلمەي كەلگەن ايلارداعى الاشاعىن تۇگەل ورنىن تولتىرىپ تولەپ بەرۋ ماسەلەسىن تابان استىندا شەشتى. رەكتوردىڭ بۇل سەرگەك جاقسىلىعىن رامازان ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس، وتەۋىنە ۇدايى ۋنيۆەرسيتەتتەگى وزىق شاكىرتتەر قاتارىنان تابىلدى...

ءۇشىنشى كۋرستى اياقتاعاننان كەيىن، فيلوسوفيا فاكۋلتەتىنىڭ تاراتىلۋىنا بايلانىستى، ول ءبىلىم الۋىن تاريح فاكۋلتەتىندە جالعاستىردى.

رامازان تەك ۇزدىك وقۋمەن شەكتەلگەن جوق، ول جوعارى مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەن كەزىندە-اق ءوزىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك جۇمىستارعا بەيىمدىگىن تانىتتى. شىعىس ەلدەرىندەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ورىستەۋىنە ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى قالاي اسەر ەتتى جانە ونىڭ ءمانىسى نەدە ەكەنىن ايقىنداۋ ورايىندا ءوزىنىڭ تىرناقالدى عىلىمي زەرتتەۋىن جازدى. وسى تاقىرىپپەن ستۋدەنتتەردىڭ عىلىمي كونفەرەنتسياسىندا جاساعان بايانداماسى بىردەن جاقسى باعالاندى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىرىنشى سىيلىعىن الىپ، قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ گراموتاسىمەن ماراپاتتالدى.  

وقۋداعى وتە جاقسى ۇلگەرىمى مەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قوعامدىق ومىرىنە بەلسەنە قاتىسقانى ءۇشىن ول رەكتورات العىسىنا دا يە بولدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ەلەۋلى ءجايت – ستۋدەنت سۇلەيمەنوۆ ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرمەي جاتىپ-اق پارتيا مۇشەلىگىنە كانديدات بولىپ قابىلداندى.  ول شاقتا بۇل – ۇزدىك تە وزىق ويلى، قوعامدىق بەلسەندىلىگى جوعارى ستۋدەنتكە كورسەتىلگەن ۇلكەن قۇرمەت، ونىڭ ءىرى جەتىستىگىنە سانالاتىن.

ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سوڭعى كۋرسىندا، 1956 جىلى، رامازان  سۇلەيمەنوۆ ايگىلى ورىس ويشىلى گەورگي ۆالەنتينوۆيچ پلەحانوۆتىڭ تاريحي كوزقاراستارىن قاراستىرىپ، وسى تاقىرىپقا ديپلوم جۇمىسىن جازدى دا، ونى ۇزدىك باعاعا قورعادى. وزىندىك زەرتتەۋشىلىك قولتاڭباسىن بايقاتقان وسى ديپلومدىق ەڭبەگى جىل بويىنداعى ەڭ ۇزدىك ستۋدەنتتىك جۇمىس رەتىندە باعالاندى. وعان اسپيرانتۋراعا  تۇسۋگە جولداما بەرىلدى.

عىلىم شىڭىنا بەتتەگەن سونى سوقپاق

ەلىمىزدەگى مادەنيەنت قۇرىلىسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدەگى رامازان بيماشۇلىنىڭ ەڭبەگى  ەرەكشە، ول، ءتىپتى، ىزاشارلىق سيپاتقا يە. ونىڭ عىلىم ورمانىنداعى مۇلدەم تىڭ جولعا تۇسۋىنە، ءسويتىپ تاريحي ەلەۋلى ورىنى بار زەرتتەۋشىلىك باعىتتى باستاۋىنا سەبەپ بولىپ، دۇنيەتانىم كوكجيەگىن كەڭەيتۋىنە ايرىقشا اسەر ەتكەن ءجايت – اسپيرانتۋرادا وعان اسا كورنەكتى جازۋشى جانە عالىم مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ ۇستازدىق ەتكەندىگى بولاتىن. رامازاننىڭ العاشقى عىلىمي ديسسەرتاتسياسى اۋەزوۆتىڭ اقىل-كەڭەسىمەن، تىكەلەي قامقورلىعىمەن دۇنيەگە كەلگەن ەدى. 

– مۇحتار اۋەزوۆ وزىنە اسپيرانت تاڭداپ الۋ ءۇشىن، اسپيرانتۋراعا ەمتيحان تاپسىرىپ جاڭادان ءتۇسىپ جاتقانداردى اڭگىمەلەسۋگە شاقىرتىپتى، – دەدى نۇركامال نىعمەتقىزى الىس جىلدار ەستەلىگىنە شومىپ. – سوندا رامازان دا كوپتىڭ ءبىرى بولىپ الدىنان وتكەن-ءدى. كەزدەسۋدەن تولقىپ ورالدى. عۇلامانىڭ سۇراقتارىنا تىڭعىلىقتى جاۋاپ بەرگەن ءتارىزدى، بىراق قانداي اسەر قالدىرعانىن شامالاي دا المايدى. ول ءوزى سويلەسكەن ۇمىتكەرلەردىڭ بارىنە اڭگىمە قورىتىندىسىن كەيىن باسشىلىقتان ەستيسىڭدەر دەپتى...

اقىرى، قۋانىشتى كۇن دە تۋدى: عىلىم اكادەمياسى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى اقاي نۇسىپبەكوۆ 1956 جىلعى 25 قازاندا رامازان سۇلەيمەنوۆتىڭ  «تاپسىرىلعان قابىلداۋ ەمتيحاندارىنىڭ، سونداي-اق قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى قوعامدىق عىلىمدار بولىمشەسى بيۋروسىنىڭ شەشىمىنىڭ نەگىزىندە» اسپيرانتۋراعا قابىلدانعانى جانە «عىلىمي جەتەكشىسى ەتىپ  قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى م.و. اۋەزوۆتىڭ بەكىتىلگەنى» جايىندا بۇيرىققا قول قويدى. 

مۇحاڭ ونى ءازىر ەشكىم قولعا الا قويماعان تىڭ تاقىرىپقا جۇمىلدىردى – قازاقستانداعى 1933–1940 جىلدارعى مادەنيەت قۇرىلىسى. قازاق حالقىنىڭ جاپپاي اشارشىلىق تۇزاعى توندىرگەن ۇلتتىق اپاتتان ەس جيۋعا ەندى بەت العان، ودان ۇلت قايماعىن جالماعان جاڭا قاسىرەت – «ۇلكەن تەررور» جىلدارىن باستان كەشكەن كەزەڭىندەگى مادەني جاڭعىرۋ مەن ورلەۋ تاريحى. قيىن دا قىزىق، جۇمباعى مول كەزەڭدەگى مادەنيەت قۇرىلىسى تاقىرىبى. جەكە باسقا تابىنۋ اشكەرەلەنىپ، اششى شىندىقتى كولەگەيلەگەن قىمتاۋدىڭ تۇرىلگەنىنە قاراماستان، توتاليتارلىق يدەولوگيا سالعان جاڭاشا دا قيتۇرقى شەكتەۋى كوپ تاقىرىپ.

مىنە وسى يت تۇمسىعى وتپەس شىلىكتى نۋعا ول ءبىرىنشى بولىپ تۇرەن سالدى. سودان، دانىشپان اۋەزوۆتىڭ  باسشىلىعىمەن كوپ ەڭبەكتەنىپ، اقىرى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى عىلىمي اتاعىن الۋ ءۇشىن جازعان عىلىمي ديسسەرتاتسياسىن رامازان سۇلەيمەنوۆ 1961 جىلعى 16 ساۋىردە ساتىمەن قورعاپ شىققان.   

رامازان بيماشۇلىنىڭ كانديداتتىق  ديسسەرتاتسيا قورعاۋ سالتاناتىنا بايلانىستى، «پولۋتوركا» دەپ اتالاتىن جاپسارلاس بولمەلى كىشكەنتاي پاتەرلەرىندە قوناق كۇتكەندەرىن، باسقا عالىمدارمەن بىرگە مۇحاڭنىڭ دا داستارحاندارىنا كەلىپ، قالاي راحاتتانا اڭگىمە-دۇكەن قۇرعانىن، كوڭىل سەرپىلىسىنە سايكەس شىرقالعان اندەردى قايتىپ سۇيسىنە تىڭداپ  وتىرعانىن، عالىمنىڭ تۋعانىنا 75 جىل تولۋى قارساڭىندا كەزدەسكەنىمدە، زايىبى نۇركامال نىعمەتقىزى تولقي ەسىنە تۇسىرگەن ەدى. ۇلى جازۋشىنىڭ وزدەرىمەن بىرگە وتباسىلىق داستارحاندا جايماشۋاق دەمالىپ وتىرعانىن سوڭعى كورۋى ەكەن، سودان ارادا قىرىق شاقتى كۇن وتكەندە، توبەدەن جاي تۇسكەندەي بولىپ، ماسكەۋدەن قارالى حابار جەتتى...

سۇلەيمەنوۆ اسپيرانتۋرانى بىتىرگەن 1959 جىلدان باستاپ ۇزاق جىلدار بويى ينستيتۋت قابىرعاسىندا ىستەگەن-ءتىن. كىشى عىلىمي قىزمەتكەردەن ينستيتۋت ديرەكتورى لاۋازىمىنا دەيىنگى بارشا عىلىمي باسپالداقتاردان ءوتىپ، ءوستى. سول جولىندا اسا كورنەكتى قالامگەر، اكادەميك، كسرو-نىڭ لەنيندىك جانە مەملەكەتتىك سىيلىقتارىنىڭ يەگەرى ۇلى مۇحاڭنىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن قازاق مادەنيەتى تاريحىنىڭ وكتەم ساياسات ەركىمەن جابىق جاتقان قاباتتارىنا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە ەستىگەن اقىل-كەڭەستەرى مەن وقىپ-توقىعاندارى ونىڭ ساناسىندا ۇدايى وشپەس شامشىراقتاي جارقىراپ تۇردى.

عالىم ءوزىنىڭ عىلىمي ىزدەنىستەرى مەن ويلارىن قيلى عىلىمي كونفەرەنتسيالاردا ورتاعا سالىپ وتىردى. اسىرەسە 1965 جىلى ماسكەۋدە كسرو-داعى مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ تاريحى جونىندە  بولعان بۇكىلوداقتىق عىلىمي سەسسياعا قاتىسىپ، رەسپۋبليكاداعى تاريح عىلىمىنىڭ  وكىلى رەتىندە بايانداما جاساعانى عىلىمي جۇرتشىلىققا قاتتى اسەر ەتتى. ول قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ تاعدىرى تۋرالى وتكىر سىني ءسوز سويلەگەندە، تۇتاسقان سەڭدى بۇزىپ كەلە جاتقان مۇزجارعىشتاي كوز تارتىپ، سەسسياعا قاتىسۋشىلاردى تۇگەل ەلەڭ ەتكىزدى. سولاردىڭ تىلەگىنە وراي،  بايانداما جاساۋعا بەلگىلەنىپ بەرىلگەن ون مينۋتتىڭ ورنىنا، مىنبەدە قىرىق مينۋتتان استام تۇرىپ، وداقتىڭ شارتارابىنان جينالعان، توتاليتارلىق يدەولوگيا قىسپاعىنا تۇنشىعۋلى وزگەلەردى دە تولعاندىراتىن وزەكتى ماسەلەلەر حاقىندا سويلەۋگە تۋرا كەلگەن-ءدى.

باعدارى ايقىن عالىم از جىلدا قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى سالاسىنداعى بىردەن-ءبىر جوعارى دارەجەدە كاسىبيلەنگەن  ءىرى دە بىلىكتى مامان رەتىندە قالىپتاستى.  تەرەڭ زەرتتەپ، «مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ لەنيندىك يدەيالارى جانە ولاردىڭ قازاقستاندا جۇزەگە اسىرىلۋى» دەگەن تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازدى. ديسسەرتاتسيانى ماسكەۋدەگى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ كسرو تاريحى ينستيتۋتى جانىنداعى مامانداندىرىلعان كەڭەستە 1972 جىلى قورعادى.

ال دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ نەگىزىندە جازىپ شىققان، كاپيتاليزم ءداۋىرىن اتتاپ وتكەن حالىقتاردىڭ سوتسياليستىك داۋىردە ءوز مادەنيەتىن دامىتۋى جولىنداعى جيناقتاعان تاريحي تاجىريبەسى جايلى مونوگرافياسى ءوزىمىزدىڭ رەسپۋبليكامىزداعى عانا ەمەس، كەڭەس وداعىنداعى بەلگىلى عالىمداردىڭ دا ءىرى باعاسىنا يە بولدى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن رامازان بيماشۇلى 1973 جىلى شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىقپەن ماراپاتتالدى.

...مادەنيەت تاريحى سالاسىنداعى بولاشاعى زور عىلىمي باعىت مەن عىلىمي مەكتەپتىڭ نەگىزىن قالاعاندىعىمەن تانىمال بولعان عالىم ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىندا 1974 جىلى قازاقستان مادەنيەتىنىڭ تاريحى ءبولىمىن اشۋعا باستاماشى بولىپ، ونى ۇزدىكسىز باسقاردى. 

تاريحي تۇلعالار ەسىمىن قالپىنا كەلتىرۋگە اتسالىسۋ - ابىرويلى پارىز

زەرتتەۋ نىسانىنا عىلىمي پاراساتتىلىقپەن، بيىك ادامگەرشىلىك سەزىممەن، كىرشىكسىز تازالىقپەن قاراۋ – رامازان سۇلەيمەنوۆتىڭ مادەنيەت تاريحى ماسەلەلەرىن قاراستىرعاندا ۇستانعان  عىلىمي كوزقاراسىنىڭ قۇرمەت تۇتۋعا ابدەن لايىق قىرى بولىپ تابىلادى. 

ول جاپپاي ساياسي رەپرەسسيا جىلدارى جازىقسىز جازاعا ۇشىراپ، وزبىر ساياسات قۇربانى بولعان عىلىم مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرىن اقتاۋ جانە ولاردىڭ عىلىمي مۇرالارىن قالپىنا كەلتىرۋ ىسىنە بەلسەنە قاتىستى.  حالقىمىزدىڭ اياۋلى ۇلدارىنىڭ تەمىربەك جۇرگەنوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، عابباس توعجانوۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، سانجار اسپاندياروۆ (ۋاقىتىندا قازاقشا وسىلاي جازىلعان، ورىسشا ادەبيەتتە – اسفەندياروۆ) سەكىلدى بىرقاتارى جايىندا كىتاپ، ماقالالار جازۋ ارقىلى بۇل ىسكە تىكەلەي ەڭبەك ءسىڭىردى. ال ول يدەولوگيالىق ساقشى-بيۋروكراتتار جايلاعان زاماندا اتقارىلۋى وڭاي-وسپاق شارۋا بولعان جوق.

ماسەلەن،  اسپاندياروۆتىڭ عىلىمي قىزمەتى مەن قايراتكەرلىگى تۋرالى العاشقى ماقالالارىن رامازان بيماشۇلى 1959 جىلى، «جىلىمىق» تۇسىنداعى جاس عالىم شاعىندا جازعان-دى، الايدا قاراۋ ساياسات وپات ەتكەن وسىناۋ اسا كورنەكتى عالىم جانە قايراتكەردىڭ مەرەيتويىنا وراي قازاقستان مەن ورتا ازيا عالىمدارىنىڭ عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىن وتكىزۋ، ءارى ونىڭ ەسىمىنىڭ قالپىنا كەلتىرىلىپ، قوعام تىنىس-تىرشىلىگىنە قايتارىلۋىن جۇرتشىلىق الدىندا اتاپ ءوتۋ ىستەرىن وتىز جىلدان كەيىن – قايتا قۇرۋ ساياساتى جەڭىستى ورىسكە شىققان 1989 جىلى عانا، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى قوعامدىق عىلىمدار بولىمشەسىنىڭ اكادەميك-حاتشىسى، كسرو  عىلىم اكادەمياسى تاريح ءبولىمى عىلىمي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولعان كەزىندە بارىپ جۇزەگە اسىرا الدى.

سۇلەيمەنوۆتىڭ جەكەلەگەن تۇلعالار جايلى زەرتتەۋلەرى تاريح عىلىمىنداعى ولقىلىقتار ورىنىن تولتىرىپ قانا قويماي، حالىقتىڭ تاريحي ساناسىنىڭ كوتەرىلىپ-وسۋىنە دە ىقپال ەتتى.

شىنىندا دا، كوپ جىل بويى اتالماي كەلگەن تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن، سوڭدارىندا قالعان عىلىمي، ادەبي مۇرالارىن قاراستىرعان عالىمنىڭ ىزدەنىستەرى ىشتەي ادىلدىك اڭساعان كوپشىلىكتىڭ كوكەيىنەن شىعىپ جاتاتىن. ال ونىڭ جۇمىستارىنىڭ تولىققاندى بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى سول، وعان رەپرەسسيالانعان قايراتكەرلەردىڭ تۋىستارى، جەرلەستەرى، كوزكورگەندەرى، ۇزەڭگىلەستەرى مەن شاكىرتتەرى دە مۇراعات دەرەكتەرىنە قوسىمشا پايدالى ماعلۇماتتار بەرەتىن-ءدى.

بۇل جەردە ايتا كەتەرلىك ءبىر ءجايت –  «حالىق جاۋى» تاڭباسى تاڭىلىپ، ەسىمى الدەقاشان ۇمىتتىرىلعان قايراتكەرلەردىڭ سولاقاي ساياسات سالدارىنان ءار جاقتا شاشىراپ  جۇرگەن جاقىندارىن تابۋ قيىن-تىن. مىنە وسى رەتتە رامازان بيماشۇلىنا رياسىز كومەك كورسەتكەن پاتريوتتار بولعانىن ايتۋ ءلازىم.

اسىرەسە، وتىزىنشى جىلدارعى مادەني قۇرىلىسقا قايتالانباس ۇلەس قوسقان مەملەكەت قايراتكەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆ تۋرالى زەرتتەۋ كىتابىن جازاردا (بۇل الپىسىنشى جىلداردىڭ باس كەزى ەدى) – ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، تىنىمسىز ەڭبەكقورلىعىمەن كەزىندە ۇلى مۇحاڭنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن ماردان بايدىلداەۆ «تەمىر ناركومنىڭ» زايىبى مەن جاقىندارىن، قىزمەتتەس، جەرلەستەرىن تاۋىپ بەرىپ، كەزدەستىرىپ، ماڭىزدى دەرەكتەر جيناۋىنا جاردەمدەستى.

ال سانجار اسپاندياروۆتىڭ جاقىندارىن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنان ىزدەپ تابۋعا گەولوگ  مولديار سەرىكباەۆ كومەكتەستى.

بۇل ەكى ازاماتتىڭ دا رامازان بيماشۇلىنا دەگەن اق كوڭىلدەرىمەن اتقارعان قىزمەتتەرىن نۇركامال نىعمەتقىزى بىزبەن اڭگىمەلەسكەنىندە جىلى سەزىممەن ەسكە الىپ وتىردى...

وسىنداي ىزدەنىستەرىمەن عىلىمي شىعارماشىلىعىنىڭ باستاۋىندا-اق نازارىنا العان ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا ماسەلەسىنە رامازان بيماشۇلى ءوزىنىڭ كوپتەگەن جۇمىستارىندا ارنايى توقتالدى. وسى باعىتتا ارنايى عىلىمي تاقىرىپتىڭ زەرتتەلۋىنە بەلسەندى تۇردە ۇلەس قوستى.

مىنانى اتاپ وتكەن ورىندى بولماق – كەڭەستىك ينتەلليگەنتسيانى قالىپتاستىرۋ سالاسىنداعى پارتيالىق-مەملەكەتتىك ساياسات، رەسپۋبليكانىڭ قوعامدىق-ساياسي تاريحىنداعى شىعارماشىل زيالى قاۋىمنىڭ ورىنى مەن ءرولى، ولاردىڭ جيىرماسىنشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى ءمانى ەلەۋلى بولعان «الاش»، ء«ۇش ءجۇز» پارتيالارى مەن يسلام (مۇسىلمان) جانە ۋلەما (عۇلامالار) وداقتارىنا قاتىسۋى، قازاق ۇلتىنىڭ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان سول ينتەلليگەنتسيانىڭ زاڭسىز جازالانۋى جونىندەگى شىندىقتاردى ايتۋعا باعىتتالعان العاشقى تالپىنىستار رامازان سۇلەيمەنوۆتىڭ   باسشىلىعىمەن جاسالدى.

شىعىستانۋشىلىق – تاريح عىلىمىنداعى ماڭىزدى تاقىرىپ 

قازاقتاردىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىنە ورتالىق ازيا كەڭىستىگىندە قوڭسى ءومىر سۇرگەن شىعىس حالىقتارى عاسىرلار بويى ءتۇرلى دارەجەدە اسەرىن تيگىزىپ كەلدى.  شىعىس ەلدەرىمەن قازاقستاننىڭ ساياسي جانە مادەني بايلانىستارىن قاراستىرعان سۇلەيمەنوۆتىڭ كوپتەگەن جۇمىستارى وسى ماسەلەنى زەرتتەۋگە ارنالعان-دى.

بۇلاردىڭ قاتارىندا «شوقان ءۋاليحانوۆ – شىعىستانۋشى»، «XVI-XVII عاسىرلارداعى قازاقستان، ورتا جانە ورتالىق ازيا»، «XVII عاسىرداعى قازاقستان تاريحىنان (ابىلايدىڭ سىرتقى جانە ىشكى ساياساتى تۋرالى)» – (بۇل  ەڭبەكتىڭ العاشقى اتى «ابىلاي» ەكەن، الايدا، جاريالانعانىنا ءۇشىنشى جىلعا اياق باسسا دا قايتا قۇرۋ ساياساتىنا كوندىگە قويماعان بيلىكتەگى پارتيانىڭ جەرگىلىكتى يدەولوگيالىق كۇزەتشىلەرى ونى سولاي قالدىرۋ زياندى دەپ تاۋىپ، كىتاپ اتىن مىندەتتى تۇردە وزگەرتۋدى تالاپ ەتىپتى), «قازاقستانداعى شىعىستانۋشىلىق زەرتتەۋلەر: تاريح پەن قازىرگى احۋالدىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى» دەگەن كىتاپتارى، رەسپۋبليكالىق، وداقتىق جانە شەتەلدىك باسىلىمداردا جاريالانعان كوپتەگەن ماقالالارى بار.

عالىمنىڭ باسشىلىعىمەن «قازاقستاننىڭ شەكارالاس ەلدەرمەن ءXىىى-XIX عاسىرلارداعى قارىم-قاتىناسىنىڭ تاريحى: اراب، پارسى، تۇركى شىعارمالارىنان ۇزىندىلەر» دەگەن عىلىمي تاقىرىپپەن جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر دە وتە تانىمدى دا قىزعىلىقتى جۇمىس رەتىندە تانىلدى.

رامازان بيماشۇلى 1979 جىلى تاريح ينستيتۋتىندا شىعىستانۋ ءبولىمىن اشۋعا مۇرىندىق بولىپ، وعان ءوزى التى جىل بويى جەتەكشىلىك ەتتى. ول دايىنداعان عىلىمي كادرلار جاڭادان اشىلعان ۇيعىرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ جاساقتالۋىنا،  تەز قالىپتاسىپ ىرعاقتى جۇمىس ىستەۋىنە ىقپالىن تيگىزدى. كەيىن بۇل عىلىم ورداسى شىعىستانۋ   ينستيتۋتىنا اينالدى. بۇگىندە وعان ءىرى عالىم رامازان سۇلەيمەنوۆتىڭ اتى بەرىلگەن.

تاريحتاعى «اقتاڭداقتاردى» كەتىرۋ جولىندا

بيلەۋشى پارتيا جاريالاعان قايتا قۇرۋ ساياساتى ارايىمەن عىلىمي زەرتتەۋشىلىگىن تابىستى دامىتقان رامازان بيماشۇلى سۇلەيمەنوۆ قوعامعا پايدالى ناقتى ىسكە دە بەلسەنە اتسالىستى. ول توتاليتاريزم قىسپاعىنان زارداپ شەككەن تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋشىلەردىڭ الدىڭعى ساپىنا تۇردى. «قازاق رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسى قوعامدىق عىلىمدار بولىمشەسىنىڭ تاريحتىڭ «اقتاڭداقتارىن» جويۋ جايىنداعى جانە وتكەن شاقتىڭ كەلەڭسىز مۇرالارىن جەڭىپ شىعۋ جونىندەگى كەشەندى باعدارلاماسى» دەپ اتالاتىن قۇجاتتى جاساۋشى ءارى ونى ورىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى.

وسى باعدارلاما اۋقىمىندا ول بىرنەشە تاقىرىپتا جۇرگىزىلگەن عىلىمي زەرتتەۋلەرگە باسشىلىق ەتتى. «قازاقستان تاريحى: «اقتاڭداقتار» اتتى ماقالالار جيناعىن جازۋعا قاتىستى. جۇرتشىلىقتان جاسىرىلىپ كەلگەن شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ ەسىمدەرى مەن شىعارماشىلىقتارىن اقتاۋ جونىندە 1988 جىلى قۇرىلعان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى كوميسسياسىنىڭ شەشىمىن ورىنداۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن اۋقىمدى عىلىمي-ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستارعا باسشىلىق جاسادى.

«وتكەندى قالپىنا كەلتىرۋ – جەكە ادام مەن حالىقتىڭ ەگەمەندىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مۇلتىكسىز ورىندالۋى ءتيىس بۇلجىماس تالاپ بولىپ تابىلادى» – ول جوعارىدا ەسكە الىنعان «ادىلەت» اتتى تاريحي-اعارتۋ قوعامنىڭ  قۇرىلتايشى جيىنىندا وسىلاي دەگەن ەدى. رامازان بيماشۇلىنىڭ ءوزى وسىناۋ ەرەجەگە سەنىمدىلىكپەن، ەلىمىزدىڭ شىنشىل تاريحىن جاڭعىرتۋ جولىندا جانقيارلىقپەن ادال ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان.

الايدا سودان بار بولعانى ءۇش جىل وتكەندە، مەزگىلسىز كەلگەن سۇم اجال ونىڭ  ۇلكەن جوسپارمەن دامىعان عىلىمي شىعارماشىلىعىن كىلت ءۇزىپ تاستادى.

ادامگەرشىلىگى مول، عىلىمعا ادال بەرىلگەن وتانشىل ازاماتتىڭ كەڭ كولەمدە جۇرگىزگەن ىستەرىن عالىمداردىڭ كەيىنگى بۋىنى تابىستى تۇردە جالعاستىرىپ كەلەدى. كوڭىلگە دەمەۋ – سول.

بيىلعى مەرەيجىل قارساڭىندا ونىڭ بىرقاتار عىلىمي مۇراسى جيناقتالىپ  شىعارىلدى. قازاقتىڭ رامازان سۇلەيمەنوۆ ءتارىزدى ايتۋلى وقىمىستىسى جازعان عىلىمي ەڭبەكتەر قوعام يگىلىگىنە ءالى دە ۇزاق ۋاقىت بويى پارمەندى قىزمەت ەتە بەرەدى.

بەيبىت قويشىباەۆ، قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، جازۋشى.

Abai.kz