ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىندا ەل قالاۋلىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن قوعامدىق تىڭداۋلار ءجيى وتكىزىلىپ تۇرادى. الايدا بيۋدجەت جوباسىن ازىرلەۋدە قارجى جۇيەسىنىڭ اشىقتىعى ءوز دەڭگەيىندە ەمەس. ءماسليحات سەسسياسى مەن كوميسسياسىنىڭ جۇمىسى جايىنداعى مالىمەتتەردىڭ ءجىتى جاريالانىپ تۇراتىندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، حالىق ۇسىنعان ۇسىنىستاردىڭ قابىلدانعانى نەمەسە سول ماقساتتا قانداي دا ءبىر وزگەرىس ەنگىزىلۋى جونىندە دەرەكتەردىڭ ءالى دە از ەكەندىگىن ايتا كەتكەن ءجون. «نەگە؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. ەندى وسى ماسەلەگە توقتالا كەتسەك.

ەلىمىزدە جەرگىلىكتى بيۋدجەت اشىقتىعىنىڭ يندەكسىندە ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە كورسەتكىش دەڭگەيى تىم تومەن، ءتىپتى كەي ايماقتاردا جوقتىڭ قاسى.

جالپى، ءار ەلدەگى تاجىريبەگە جۇگىنسەك، بيۋدجەت اشىقتىعى يندەكسىنىڭ كومەگىمەن زەرتتەۋگە سەگىز نەگىزگى بيۋدجەت قۇجاتتارى ۇسىنىلىپ وتىرۋى ءتيىس. سونداي-اق، مەملەكەتتىك بيلىك ۇسىنعان سول قۇجاتتارداعى مالىمەتتەر حالىققا دەر كەزىندە جاريا بولىپ، ۇعىنىقتى ءارى پايدالى بولۋى كەرەك. ايتا كەتەيىك، مۇنداي زەرتتەۋلەردە حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ مەن جوعارعى مەكەمەلەردى قارجىلىق باقىلاۋ حالىقارالىق ۇيىمدارى سىندى دۇنيەجۇزىلىك مەكەمەلەر جيناقتاعان حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كريتەريلەر قولدانىلادى.

قازاقستان وتكەن جىلى بۇل يندەكس كورسەتكىشىنىڭ 100-دەن 51 ۇپايىن عانا جيناعان بولاتىن. بۇل كورسەتكىش زەرتتەۋگە الىنعان ءجۇز مەملەكەتتىڭ ورتاشا بالى 46-دان ءسال اسقانىمەن، كورشىلەس رەسەي جانە قىرعىزستان ەلدەرىنەن تومەن بولىپ شىقتى. بۇل — ەلدەگى ۇكىمەت جىل بويىنا حالىققا مەملەكەتتىك بيۋدجەت پەن ۇكىمەتتىڭ قارجىلىق قىزمەتى حاقىندا مالىمەتتەردىڭ بىرقاتارىن عانا ۇسىنادى دەگەن ءسوز. مۇنداي حالىقارالىق زەرتتەۋ يندەكسىندە ەلىمىزدىڭ ءتىپتى الپىس بالعا دا جەتە الماۋىنىڭ باستى سەبەبى — ايماقتارداعى بيۋدجەت ماسەلەسى مەن قارجى جۇيەسىندەگى جۇمىس ءالى دۇرىس جولعا قويىلعان جوق.

نەگىزى، جەرگىلىكتى بيۋدجەت اشىقتىعىنىڭ يندەكسى (جباي) وبلىستىق دەڭگەيدەگى قارجى جۇيەسىنىڭ اشىقتىق دەڭگەيىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مۇنداي يندەكس كورسەتكىشى ەلى-ءمىزدىڭ ءاربىر ايماعىن ءوزارا سالىستىرۋعا، سونداي-اق، جەرگىلىكتى باسقارۋ مەكەمەلەرىنىڭ بيۋدجەت اشىق-تىعىن ايعاقتايتىن كەز كەلگەن مالىمەتتى ساپالى ۇسىنۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇدان بولەك، بۇل كورسەتكىش قانداي ايماق ءوز تۇرعىندارىنا بيۋدجەت ۇدەرىسىنە قاتىسۋعا كوبىرەك مۇمكىندىك بەرەتىنىن انىقتاۋعا كومەكتەسەدى. جوعارىدا ەلىمىزدە جەرگىلىكتى بيۋدجەت اشىقتىعىنىڭ يندەكسىندە بىرقاتار ايماقتاردىڭ كورسەتكىش دەڭگەيى تىم تومەن، ال كەيبىرىندە كورسەتكىش جوقتىڭ قاسى ەكەندىگىن ايتتىق. مىسال كەلتىرە كەتسەك، بىلتىر اقمولا وبلىسىنىڭ جباي كورسەتكىشى 100-دەن 43,81 ۇپاي جيناسا، كورشىلەس قوستاناي 42,32, پاۆلودار 36,69 ۇپاي كورسەتكەن. دەي تۇرعانمەن، بۇل كورسەتكىشتەر 2013 جىلمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما جوعارى. ول جىلى جەرگىلىكتى بيۋدجەت اشىقتىعىنىڭ يندەكسى 29,49 بالدى قۇراعان ەدى. دەسەك تە، جەرگىلىكتى مەكەمەلەردىڭ بيۋدجەت جانە قارجىلىق قىزمەت جونىندە قوعامدىق مالىمەتتەردى حالىققا ۇسىنۋى «ورتاشادان تومەن دەڭگەيدە» دەگەن باعا بەرىلدى. ايتا كەتەيىك، زەرتتەۋگە ەلىمىزدىڭ بارلىق، ياعني 16 ءوڭىرى الىندى.

بۇل تىزىمدە كوش باستاپ تۇرعان شىعىس قازاقستان وبلىسىنا (67,51) ورتاشا دەگەن باعا بەرىلسە، سقو — 44,51, الماتى وبلىسى — 43,77, وقو — 42,69, جامبىل وبلىسى — 39,53, اقتوبە وبلىسى 39,02 بالل جيناپ، «ورتاشادان تومەن» دەڭگەيدە ەكەنى انىقتالدى. ال بقو — 35,78, اتىراۋ وبلىسى — 35,54, قاراعاندى وبلىسى — 27,34, ماڭعىستاۋ وبلىسى — 27,17, ءتىپتى، استانا (27,14) جانە الماتى قالالارى (22,07) «وتە تومەن» دەڭگەيدەگى بالل جيناعان. كوش سوڭىندا 20,51 باللمەن قىزىلوردا وبلىسى.

جەرگىلىكتى بيۋدجەت اشىقتىعىنىڭ يندەكسى كورسەت-كىشىندە ەلىمىزدەگى وبلىستاردىڭ تۇگەلدەي دەرلىك دەڭگەيىنىڭ تومەن بولۋى بيۋدجەت جوباسىن ازىرلەۋدە جەرگىلىكتى حالىق ۇسىنعان ۇسىنىستاردىڭ قابىلدانعانى نەمەسە سول ماقساتتا قانداي دا ءبىر وزگەرىس ەنگىزىلۋى جونىندە دەرەكتەردىڭ بولماۋىندا. زەرتتەۋ بارىسىندا جۇرگىزىلگەن ساراپتاما ناتيجەسىنە سۇيەنسەك، بيۋدجەت جوباسىن ورىنداۋدا جۇرگىزىلگەن وزگەرتۋلەر دۇرىس كورسەتىلگەن. بىراق بيۋدجەتتى وڭ-تايلاندىرۋ ۇدەرىسىنە دەپۋتاتتار ۇسىنعان ۇسى-نىستاردىڭ ەنگىزىلۋى جونىندە ناقتى مالىمەت از. ال بيۋدجەتتىك باعدارلامالارعا مونيتورينگ جۇرگىزۋگە حالىقتى جۇمىلدىرۋ تۋرالى مالىمەت مۇلدەم جوق. مويىنداۋ كەرەك، جەرگىلىكتى باسقارۋ مەكەمەلەرىنىڭ جىلدىق ەسەبى جان-جاقتى قامتىلىپ، جاريالانعان. بيۋدجەتتى وڭتايلاندىرۋ سەبەپتەرى مۇمكىندىگىنشە تۇسىندىرىلگەن. الايدا جالپى ماسەلەلەردى تۇراقتى ءماسليحات كوميسسياسىنىڭ تالقىلانعانى تۋرالى ەسەپ مۇلدەم بەرىلمەگەن.

تاعى ءبىر ماسەلە — جەرگىلىكتى حالىق ۇكىمەتتىڭ قوعامدىق قاراجاتتى باسقارۋ بارىسىنداعى ەسەبىن ءاردايىم اشىق كورسەتۋ كەرەكتىگىن تالاپ ەتە الۋى اسا ماڭىزدى.

وسى تۇستا ايتا كەتەيىك، وتاندىق باق-تارعا بەرگەن ءبىر سوزىندە «قۇقىقتىق جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردى قولداۋ ورتالىعى» قب-ءنىڭ ديرەكتورى اسەل قىرىقباەۆا: «ەلىمىزدەگى بيۋدجەت جوسپارلاۋ الەۋمەتتىڭ ءال-اۋقاتىنا تىكەلەي ىقپال ەتەدى. دەسە دە حالىق بيۋدجەت جوباسىن تالقىلاۋعا قاتىسپايدى. ءتىپتى، ونى قالىپتاستىرۋعا دا ەش ارالاسپايدى. قوعامدىق كەڭەستەر تۋرالى» زاڭدا بيۋدجەت باعدارلامالارىنىڭ جوباسىن قالىڭ بۇقارا تالقىلاۋ ءۇشىن قوعامدىق تىڭداۋلار وتكىزۋگە زاڭ جۇزىندە مۇمكىندىك بەرىلگەن، ونى جەرگىلىكتى ەلدى مەكەننىڭ قوعامدىق كەڭەستەرى ۇيىمداستىرۋى ءتيىس. قر بيۋدجەت كودەكسىنە سايكەس وبلىستىق بيۋدجەتتى، سونداي-اق الماتى مەن استانا قالالارىنىڭ بيۋدجەتتەرىن قاراستىرۋ مەن بەلگىلەۋ اعىمداعى جىلى 15 قىركۇيەكتەن كەشىكپەي بەكىتىلەدى. ولاي بولسا جەرگىلىكتى بيۋدجەت جوباسى 15 قازانعا دەيىن ءتيىستى ماسليحاتقا ەنگىزىلۋى ءتيىس. وسىعان وراي جەرگىلىكتى اتقارۋشى جانە وكىلدىك ورگاندارى، سونداي-اق قوعامدىق كەڭەستەردى بيۋدجەت جوباسىنا ارنالعان قوعامدىق تىڭداۋلاردى ۇيىمداستىرۋعا شاقىرامىز»، — دەگەن بولاتىن.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، جۋىردا ءماجىلىس توراعاسى نۇرلان نىعماتۋلين حالىقارالىق بيۋدجەتتىك ارىپتەستىكتىڭ ساراپشىسى كلەر شۋتەنمەن كەزدەسكەن بولاتىن. سول كەزدەسۋدە ن. نىعماتۋلين ءسوز بولىپ وتىرعان ۇيىمنىڭ وسى سالاداعى زەرتتەۋلەرىنىڭ شىنايى ءارى تاۋەلسىز ەكەنىن العا تارتا كەلىپ، بارلىق بيۋدجەتتىك باعدارلامالاردى قارايتىن پارلامەنت ءۇشىن بيۋدجەتتىڭ اشىقتىعى مەن باقىلاۋ تيىمدىلىگىن ارتتىراتىن ۇسىنىمداردى زەردەلەۋدىڭ ماڭىزدىلىعى زور ەكەنىن ايتتى.

«التىنشى سايلانعان پارلامەنتتىڭ ەكىنشى سەسسياسىنىڭ اشىلۋىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ الدىنا بيۋدجەت قارجىلارىن يگەرۋدە قاتاڭ باقىلاۋ مەن زاڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىنىڭ بارىنشا اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋدى تاپسىردى. قازىرگى ۋاقىتتا ماجىلىستە زاڭ جوبالارىن قاراۋدىڭ مۇلدەم جاڭا ءتارتىبى ەنگىزىلدى», — دەيدى ن.نىعماتۋلين.

ولاي بولسا بيۋدجەتتىڭ اشىقتىعى مەن ونىڭ تالقىلاۋىنا حالىقتىڭ بەلسەندى ارالاسۋى دۇرىس جولعا قويىلادى دەگەن سەنىمدەمىز.

ا.كوشكىنباەۆ،
«سوروس-قازاقستان» قورىنىڭ 
«جەرگىلىكتى بيۋدجەت باستاماسى» ۇيلەستىرۋشىسى.

اباي-اقپارات