ەجەلگى تۇران ولكەسىنىڭ ۇلان-عايىر اۋماعىن الىپ جاتقان ۇلى دالا ەلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى بيىل ءوزىنىڭ وركەندى اسۋ، مەرەيلى بەلەسىن اتاپ وتۋدە. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى بارشا حالقىمىز ءۇشىن ەلەۋلى كەزەڭ، ەڭسەلى مەرەكەگە اينالۋدا. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك – اتا-بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويعى اسىل ارمانىنىڭ ءىس جۇزىندەگى كورىنىسى. جۇزدەگەن جىلدار بويعى كۇرەسىنىڭ جارقىن جەڭىسى، ورىندالعان تاريحي اماناتىنىڭ ماۋەلى جەمىسى دەپ باعالاۋىمىز كەرەك. حالقىمىزدىڭ ومىرىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان بۇل تاريحي ءداۋىر 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن باستالدى. شيرەك عاسىردا الەمدىك دەڭگەيدەگى تۇلعا، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ سىندارلى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان دەموكراتيالىق ساياسي-قۇقىقتىق جۇيەسى بار، ەكونوميكاسى تۇراقتى، حالقىنىڭ ءال-اۋقاتى جوعارى، جاھانعا بەيبىت تىرلىك، بەرەكەلى دامۋىمەن تانىلعان مارتەبەلى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاستى.

سوڭعى جىلدارى قازاقستان حالقى جەلتوقسان ايىندا ەلدىك مەرەكە­لەردىڭ سالتاناتتى شەرۋىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى كۇنىمەن باستاپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇلىق مەيرامىمەن ۇلاستىرۋدى يگىلىكتى داستۇرگە اينالدىردى. سەبەبى، ەلبا­سىنىڭ ەرەن ەڭبەگى ارقىلى تاۋەل­سىزدىكتىڭ الىپ بايتەرەگى بوي كوتەرىپ، جايقالىپ جاپىراق جايعانىن جۇرت­شىلىق كورىپ-ءبىلىپ، جان-جۇرەگىمەن ۇعىنىپ وتىر. الەمدىك تاجىريبەدە مەملەكەت قۇرىلىسىنىڭ ەڭ اۋىر ءارى سىندارلى سىناقتارىندا ايرىقشا قاجىر-قايرات، ەرىك-جىگەر تانىتقان تاريحي تۇلعانى ۇلىقتاۋ، تاۋەلسىز ەلدىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەن كوسەمگە قۇر­مەت كورسەتۋ بەرىك قالىپتاسقان داستۇر­لەردىڭ قاتارىنا ەنەدى. بۇل ءداستۇر ءبىزدىڭ ەلدە حالىقتىڭ اينىماس اق ادال نيەت-پەيىلىمەن، ءىلتيپات-قۇرمەتىمەن مەيلىنشە سۋارىلىپ، قازاق ەلىندە بەرىك قازىعىن قاقتى.

مەملەكەتتىلىك تاريحى عاسىرلارعا تەرەڭ­دەگەن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرىن زەردە­لەگەندە ءحىح عاسىردا جاڭا باعىتتاعى گەر­مانيانىڭ تۇڭعىش كانتسلەرى لاۋازىمىن اتقار­عان بەلگىلى مەملەكەتتىك قايراتكەر وتتو فون بيسماركتىڭ: «بوستاندىق – بۇل ءبارىنىڭ بىردەي قولى جەتە بەرمەيتىن كەرەمەت بايلىق» دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى. شىنىندا دا، الەمنىڭ جۇز­­­دەگەن ۇلتتارىنىڭ قاتارىندا ءبىزدىڭ حا­لىق­­­تىڭ ماڭدايىنا ازاتتىقتىڭ جۇپار اۋا­سىن جۇتۋ باقىتى بۇيىرعانىن ەرەكشە ماق­تا­نىش ەتۋىمىز كەرەك. بيىلعى جىلى «بىر­لىك پەن جا­سام­پاز­دىقتىڭ 25 جىلى» اتتى وتانشىل رۋحتى وياتار ۇرانمەن ءوتىپ جات­قان قازاقستان تاۋەل­سىزدىگىنىڭ شيرەك عاسىر­لىق بەلەسىنىڭ تۇ­جى­­رىم­دامالىق نەگىزى ەل دامۋىنىڭ باستى بەس يدەو­لوگەماسى­نا سۇيەندى. ولار: بوستان­دىق، بىرلىك، تۇراقتىلىق، جاسام­پازدىق جانە وركەندەۋ. ەندى وسى تۇعىرنامالىق باعىت­تاردى تاراتىپ كورسەك. ماسەلەن، بوستاندىق: تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەلى­مىز، قازاقستان حالقى جانە ءاربىر ازامات ءوزى­نىڭ بولاشاعىن ءوزى دەربەس قۇرۋدا شىنايى بوستاندىققا قول جەتكىزدى. بىرلىك: تاۋەل­سىزدىك العان كۇننەن باس­تاپ قازاقستان تاتۋ­لىق پەن دوستىققا نەگىزدەلگەن بارشا حالىق­تىڭ بىرلىگىن ءوز دامۋى­­نىڭ نەگىزى ەتىپ الدى. شيرەك عاسىردىڭ ىشىن­دە قازاقستان سول قاعي­دانى بەرىك ۇستانىپ كەلە­دى. تۇراقتىلىق: قازاق­ستان بۇگىنگى بارلىق جەتىس­تىكتەرىنە ەڭ اۋەلى ەل­دەگى ساياسي، ەكو­نومي­كا­لىق، الەۋمەتتىك تۇ­راق­­تى­لىق ارقى­لى عانا قول جەتكىزدى. جا­سام­­پاز­دىق: تاۋەلسىزدىك زامانى – بۇل جاسام­­پاز­دىق پەن ۇلى ىستەردىڭ ۇلى جولى. ور­كەن­دەۋ: قازاق­ستان سىندارلى تاڭ­دال­عان دامۋ جولى ار­قىلى بارلىق سىناققا توتەپ بەرىپ، سونىڭ ارقا­سىندا وركەندەۋگە جانە حا­لىق­­­تىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا مۇم­كىن­دىك الدى.

ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ VII-VIII عا­سىر­لارىن­دا ءومىر سۇرگەن كونە تۇر­كى مەملەكەتىنىڭ بيلەۋ­شىسى بىلگە قاعان­نىڭ تاسقا قاشالعان تاعى­لىم­دى پايىم­دارىنىڭ قاتارىندا «ەل بولىپ بىرىگۋدەن اسقان باقىت جوق» دەگەن اسىل تولعامى مۇرا بوپ قالعان ەكەن. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءجۇرىپ وت­­كەن جولىمىزدا قول جەتكىزگەن تاري­حي تابىستارعا شولۋ جاساساق، 25 جىل­­دىڭ ىشىندە قازاقستان الەمنىڭ ەڭ دامى­عان 50 ەلىنىڭ قاتارىنا ەن­دى، «قازاقستان-2030» ستراتەگياسى مەر­­زىمىنەن بۇرىن ىسكە اسىرىل­دى. قا­لىپ­تاسقان مەملەكەتتىڭ ۇزاق­ مەر­زىمدى باعدارلاماسىنا اينالعان «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىن، مەم­لە­كەتتىڭ جاڭارۋ جولى «100 ناق­تى قادام»  ۇلت جوسپارىن جۇزەگە اسى­رۋعا كىرىس­تىك. ەل پرەزيدەنتى ءوزى­نىڭ تاياۋدا جازىلعان «ۇلى دالا ۇلاعات­تارى» اتتى كىتابىندا: «ۇلت جوس­پارى – قازاقستاندىق ارمانعا باس­تاي­­تىن جول» دەپ اتالعان جولداۋ مەم­لە­­كەت­­تىك يدەيانىڭ تۇپقازىعى – ءبىزد­ىڭ جالپىۇلت­تىق اڭسارلى ارماننان باستاۋ الاتىنىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتۋگە باعىتتالدى. ءبىز جالپىۇلتتىق ارماننىڭ ورىندالۋى ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىمىزدى، ءبىلىم-بىلىگىمىزدى، العان تاجىريبەمىز بەن تۇيگەن ۇلگى-ونەگەمىزدى تولىق ءارى سارقا جۇمسايتىن بولامىز. بۇل اسىل مۇرات – كۇللى قازاقستاندىقتاردى جار­­قىن بولاشاققا باستاۋدىڭ كەپىلى. ۋاقىت ءبىزدى تاڭدادى! ءبىز سول ۋاقىتقا ەندى ءوزىمىز­دىڭ مەملەكەتتىك ءمورىمىز – تاۋەلسىز قازاق­ستاننىڭ اتىن جازدىق»، دەپ اتاپ كورسەتتى.

مەملەكەت باسشىسى بيىلعى جىل­دىڭ 1 قاڭتارىنان «5 ينستيتۋتتىق رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا 100 ناقتى قادام»  ۇلت جوسپارىن ورىنداۋدىڭ پراكتيكالىق كەزەڭى باستالعانىن حالىققا جاريا ەتتى. بۇل اسا ماڭىزدى قۇجاتتا كاسىبي مەملەكەتتىك اپپارات قۇرۋ، زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، يندۋستريالاندىرۋ جانە ەكونوميكالىق ءوسىم، بىرتەكتىلىك پەن بىرلىك، ەسەپ بەرەتىن مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋ سياقتى بەس ينس­تي­تۋتتىق رەفورما بەلگىلەنگەن. بۇل رە­فور­مالاردا ءبىزدىڭ ەلىمىز العا قويعان ءور­شىل ماقساتى – قازاقستاندى الەمنىڭ ەڭ وزىق 30 ەلىنىڭ قاتارىنا قوسۋدىڭ ناقتى مەحا­نيزمدەرى بەلگىلەنگەن.

ۇلت جوسپارىندا ءبىزدىڭ ۇزاق­ مەر­زىمدى دامۋ باعدارلامامىز «قازاق­ستان-2050» سترا­تەگياسىن ىسكە اسى­رۋدىڭ بارلىق تەتىك­­تەرى قامتىل­عان. ناتيجەسىندە، وتكەن جىلى بۇل با­عىت­­تا اسا جاۋاپتى جۇمىستار جۇر­گىزى­لىپ، مەملەكەتتى، ەكونوميكا مەن قوعام­دى دامىتۋدا جاڭا قۇقىقتىق ورتا قالىپتاستىراتىن 59 زاڭ كۇشىنە ەندى. بۇل شارالار، ارينە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اسقاق ماق­ساتى بولىپ سانالاتىن وسى عاسىر­دا الەم­نىڭ ەڭ وزىق 30 ەلىنىڭ قاتارىنا كىرۋى­مىزگە جول اشۋدا.

ەل پرەزيدەنتى بۇل تۇرعىدا: ء«بىز تاۋەل­سىز­­­دىكتىڭ 25-ءشى جىلدىعىنا جاڭا قازاقستان­دىق ارمانمەن اياق باس­تىق، ونىڭ باستى ماقساتى جۇزە­گە اسىرىلىپ جاتقان «2050» سترا­تە­گيا­سىمەن بارا-بار»، دەپ اتاپ ءوتتى. ۇلت جوسپارى كەلەشەكتە قا­زاق­­­ستان­­دى ءوزىنىڭ جالعىز وتانى سا­ناي­تىن ار­مانى-مۇراتى ءبىر حا­لىق­­تى بو­لا­­شاعى ءبىرتۇتاس ۇلت قالىپ­تاس­تى­رۋ­دىڭ ناقتى باعىت-باع­دارى­نا اينالدى. جاڭعىرتۋلار قازاق­ستان­دى، ونىڭ ەكونوميكاسىن، مەملەكەت پەن قوعامدى وزگەرتەتىن تاريحي مىن­دەتتەر كەشەنىن قامتىپ وتىر. ياع­ني، دۇنيە جۇزىندەگى اسا دامى­عان مەم­لەكەتتەردى بىرىكتىرەتىن ەكو­نو­مي­كا­لىق ىن­تى­­­ماقتاستىق جانە دامۋ ۇيى­مى­نىڭ ستان­دارت­تارىنا سايكەس كەلە­تىن ەلدى دامىتۋ، ەكونوميكالىق ءوسىم مەن بارلىق قازاق­ستان­دىقتاردىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ ءۇشىن جاڭا لايىقتى جاعدايلار قالىپتاستىرادى.

شيرەك عاسىردا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ كەمەل سايا­ساتى­نىڭ ارقاسىندا قول جەت­كى­زىلگەن ايتۋلى جەتىس­­تىك­تەردىڭ قاتارى­نا قازاق­ستان­نىڭ حالىق­ارا­لىق باستاما­لارىن ايرىقشا اتاپ كور­سەتۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان 70-تەن اس­تام حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشە. ەلى­مىز­دىڭ اسا ىقپالدى حالىقارالىق ۇيىم­دار – ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىن­تى­ماقتاستىق ۇيىمى مەن يسلام ىن­تى­ماق­تاس­تىعى ۇيىمىنا توراعا­لىق ەتۋى – قازاق­ستاننىڭ جوعا­­رى بەدەلىن ايعاقتايدى. ەقىۇ ءسام­­­مي­تى­­نىڭ ۇزاق ۇزىلىستەن كەيىن اس­تانا­­دا وتكىزىلۋى – قازاقستاننىڭ وسى ۇيىمعا توراعالىعىنىڭ ايتۋلى ناتيجەسى بولىپ تابىلادى. فو­رۋم­ن­ىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قابىلدانعان استانا دەكلاراتسياسى الەمدىك ساياساتقا «ەۋرازيالىق قاۋىپ­سىزدىك» جانە «استانا رۋحى» ۇعىم­دارىندا كورىنىس تاپقان قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا تۇسى­نىگىن ەنگىزدى. قازاقستان الەم­دىك كون­فەس­سياارالىق ۇنقاتىسۋ­لار­دىڭ باس­تا­ما­شىسى جانە ۇيىم­داس­تىرۋ­شى­سى رەتىندە تانىلدى. الەم­دىك جانە ءداس­تۇرلى دىندەر ليدەر­لەرى­نىڭ سەز­دەرى ەلدەر مەن وركەنيەت­تەر ارا­سىن­­دا­عى بەيبىتشىلىك پەن ىنتى­ماق­تاس­تىقتى نى­عايتۋ­دىڭ ديالوگتىق الاڭىنا اينالىپ وتىر.

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان رەس­پۋ­ب­­لي­­­كاسى يادرولىق قارۋعا قار­سى جاھان­دىق قوزعا­لىس­تىڭ كوش­باس­شى­لارى قا­تار­ىنا ەندى. كسرو كۇي­رە­گەن­نەن كە­يىن، ەلىمىز قۋاتى جونىنەن الەم­­دەگى ءتورتىنشى زىمىراندىق-يادرو­­لىق ارسەنالعا يەلىك ەتتى. ءبىزدىڭ اۋما­­عى­­مىز­دا 104 قۇرلىقارالىق بال­­ليس­­تيكالىق سس-18 زىمىراندارى ور­­­نا­­­لاس­تى. ولارعا 1400 يادرولىق وق­­تۇم­­­سىق ورناتىلعان بولاتىن. 40 جىل بويى 500-گە جۋىق يادرولىق جا­رى­­­­لىس جا­­سال­عان پوليگوننىڭ ءۇنى ءبىر­جولا ءوشتى.

ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن دۇنيە جۇزىن­دەگى ەڭ ءىرى سەمەي يادرولىق پوليگونى ءبىر­جولاتا جابىلىپ، يادرولىق قارۋدىڭ الەم­دەگى ءتورتىنشى ارسەنالى جويىلدى. قازاقستان الەم تاريحىندا يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتقان تۇڭعىش ەل بولدى.

مەملەكەتىمىز يادرولىق قارۋدى تارات­پاۋ ءتارتىبىن مۇلتىكسىز ساقتاي وتى­رىپ، جەر جۇزىندە جاپپاي قىرىپ-جويا­تىن قارۋعا جالپىعا بىردەي تى­يىم سالۋ، بەيبىت اتومدى قاۋىپسىز پايدالانۋ، حالىقارالىق يادرولىق تەرروريزم قاتەرىنە جول بەرمەۋ جونىندەگى جاھاندىق باستامالاردى ۇسىنىپ كەلەدى. سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى ەلباسى جارلىعى بەكىتىلگەن 29 تا­مىز قازاق­ستان­نىڭ باستاماسىمەن بۇ­گىنگى تاڭدا يادرو­لىق سىناقتارعا قار­سى ارەكەتتەردىڭ حالىق­ارا­لىق كۇنى بولىپ بەلگىلەندى. بۇل تۋرالى بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ ارنايى قارا­رى قابىلداندى. بۇل ايتۋلى داتا­نىڭ ادامزات تاريحىنداعى ما­ڭى­­زىن ەسكەرە وتىرىپ، بيىلعى جىلى ۆ­اشينگ­توندا وتكەن يادرولىق قاۋىپ­سىز­دىك جونىندەگى IV سامميتتە ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ءوزىنىڭ جاڭا سىرتقى سايا­­سي باستاماسى – «الەم. ءححى عاسىر» ماني­­فەسىن جاھانعا جاريا ەتتى. ما­ڭىز­دى قۇجات حالىقارالىق تۇرعى­دان كەڭ سەرپىلىس تۋعىزىپ، بۇۇ-نىڭ رەس­مي قۇجاتتارىنىڭ تىز­بەسى­نە ەندى. ماني­فەست ءوزىنىڭ وزەك­تى­لىگى مەن مازمۇن­دى­لىعى بو­يىنشا قازىرگى تاڭدا جەر-جاھاندى الاڭ­داتىپ وتىرعان اسا ما­ڭىز­دى ماسە­لە­لەردى قامتۋىمەن بار­­شا الەم جۇرت­شى­لىعىنىڭ نازارىنا ىلىكتى. ەلباسىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى تاريحي قۇجاتى قا­زىر­گى كەزەڭ­دە الەمدىك شيەلەنىس­تەر­دىڭ اس­قى­نىپ كەتكەن تۇسىندا حا­ل­ىق­­ارا­لىق جاعدايدىڭ كۇرەت­ا­مىر­لى ما­سە­لەلەرىن سيپاتتاپ بەردى. مەم­لەكەت باسشىسى دۇنيە جۇزىندەگى دۇمپۋ­لەرگە سەبەپ بولىپ وتىرعان سان الۋان فاكتور­لاردى ساراپتاي وتىرىپ، كوشباسشى ەلدەردىڭ باسشىلارىنا الاڭداۋشىلىقپەن جانە ەرەكشە ىقىلاسپەن قازىرگى الەمدىك قۇرى­لىس جۇيەسىندەگى تەڭگەرىمسىزدىكتى ودان ءارى بول­دىرماۋعا جانە حالىقارالىق قاۋىپ­­سىز­دىكتى نىعايتۋعا باعىت­تال­­عان ناقتى شارالار­دى قابىل­داۋ­عا شاقىردى. مەملەكەت باسشىسى الەم­دىك قۇرىلىسقا سىن-قاتەر توندى­رەتىن جاھاندىق جانە وڭىرلىك وز­گەرىس­تەر ورىن الىپ جاتقان­دى­عى­نىڭ ءشۇباسىز شىندىعى ايقىن باي­قا­لىپ تۇرعان جاڭا مىڭ­جىلدىق ماڭىز­دى سايا­سي، اسكە­ري جانە گۋماني­تارلىق وقي­عالار­عا تولى ەكەندىگىن ەسكە سالدى.

بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 70-ءشى سەس­سيا­سىندا قازاقستاننىڭ جاھاندىق سترا­تە­گيالىق باستاما-2045 جوس­پارىن جاساۋ باستاماسى جاريا ەتىلدى. بۇل جوسپار سوعىستار مەن جان­جال­دار­دىڭ تۇبەگەيلى سەبەپتەرىن جويۋدى كوزدەيدى. بارلىق ۇلتتاردىڭ ينف­را­­­قۇرى­­لىمعا، رەسۋرستار مەن نارىق­­تارعا تەڭدەي جانە ادىلەتتى قول­جەتىم­­دىلىگى نەگىزىن­دە دامۋ­دىڭ جاڭا ءۇردى­سىن قالىپ­تاس­تىرۋ ماڭىز­دى. ونى بۇۇ-نىڭ 100 جىل­دىعى مەرەيتويىنا قاراي جۇزەگە اسىرۋ ۇسىنىلدى.

الەمدە يادرولىق قارۋسىزدانۋعا قاتىس­تى قازاقستان تاراپىنان جۇر­گىزىلىپ جات­قان جۇمىستار جان-جاقتى جالعاسىن تابۋدا. اتاپ ايتساق، جىل سايىن 29 تامىز كۇنى استانادا يادرولىق قارۋسىزدانۋ ماسە­لە­لەرى­نە ارنال­عان حالىقارالىق جيىندار ءداس­تۇرلى تۇردە وتكى­زىلۋدە. بيىلعى جىلى وتكەن «يادرولىق قارۋ­سىز الەم قۇرۋ» اتتى حالىق­ارالىق كونفەرەن­تسيادا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدىڭ ادامزاتتىڭ بولا­شاعى ءۇشىن ماڭىزدىلىعىنا توق­تالا وتى­­رىپ، يادرولىق قارۋسىزدانۋ سىي­لى­­عىن تاعا­يىنداۋ تۋرالى باستاما كوتەر­دى. «يادرولىق قارۋسىزدانۋ مەن جاھان­د­ىق قاۋىپ­سىزدىككە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن» سىي­لى­عىنىڭ العاشقى لاۋرەاتى رەتىندە يوردانيا كورولى ابداللا ءىى بەلگىلەنگەنىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك.

سونىمەن قاتار، پرەزيدەنت جا­قىن­­دا جا­پو­نيا ەلىنە جاساعان رەسمي سا­پا­رىن­دا يادرولىق جارىلىستىڭ قۇر­­با­نى­نا اينالعان حيروسيما قالا­سى­نا ارنايى باردى. سول ساپاردا حيروسيما قالاسىنىڭ مەرى كازۋمي ماتسۋي ەلباسىنىڭ 1991 جىلى سەمەي سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋى، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن يادرو­لىق قارۋدى تاراتپاۋ جانە قارۋ­سىز­دانۋ باعىتىندا كوتەرگەن باستامالارى بۇكىل الەم­گە ۇلگى بولعانىن اتاپ ءوتتى. سون­داي-اق، نۇرسۇلتان نازارباەۆ «يادرو­لىق قارۋسىز الەم قۇرۋ» يدەياسىن كوتەر­گەن پرەزيدەنت رە­­تىن­­دە حالىق­ارا­لىق قوعامداستىقتا ۇلكەن رول­گە يە بولعانىن ايتىپ، ەلباسىنا «حيروسيما قالاسىنىڭ ايرىقشا قۇرمەتتى ازاماتى» ارنايى اتاعىن بەردى. بۇعان قوسا، جاپونيا­عا ساپارى بارىسىندا ەلباسى گوي بەيبىتشى­لىك قورىنىڭ 2016 جىلعى «يادرولىق قارۋسىز­دانۋ جانە تاراتپاۋ ىسىنە قوسقان ەلەۋلى ۇلەسى ءۇشىن» بەي­بىت­شىلىك مادەنيەتى ارناۋلى سىي­­لى­عىمەن ماراپاتتالدى. بۇل حالىق­ارا­لىق دەڭگەي­دەگى ماراپاتتار ەلباسىنىڭ جاھاندىق قاۋىپ­سىز­دىكتى قامتاماسىز ەتۋگە قوسىپ جاتقان تاري­حي ەرلىگىنە بەرىلگەن تاعى ءبىر ايرىق­شا باعا دەۋىمىز كەرەك.

ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سەمەي پوليگونىندا جارىلعان 500-دەن استام بومبا­نىڭ زاردابى حيرو­سيمو­عا تاستالعان اتوم­نىڭ قۋاتىنان 2,5 مىڭ ەسەگە اسىپ كەتەدى ەكەن. بۇل حالقىمىز ءۇشىن وتە اۋىر تراگەديا ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا، سول ساپاردا ەلبا­سى جاپون حال­قى­نىڭ ويلاۋ جۇيەسى قازاقتاردىڭ دۇنيە­­­ت­ا­نىمىنا جاقىن ءارى ونىمەن ۇن­دەس ەكەنىن ايتا الا­مىن. ءبىزدىڭ ح­ا­لىق­­تارى­­مىزدى قيىن دا كۇردەلى، كەي­­دە ءتىپتى تاقسىرەتتى تاعدىرى تىعىز بايلانىس­تىرادى. قازاق­ستان مەن جاپونيا جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋ­دىڭ بۇكىل قاسىرەتىن باس­تان وتكەردى»، – دەپ اتاپ ءوتتى.

ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا ەل پرەزي­دەنتىنىڭ «اۋەلى ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات» دەگەن قاعيداسى بۇگىندە الەمدىك قوعامداستىق دەڭ­گەيىندە ەرەكشە باعالانىپ، مەملەكەت دامۋىندا ءوزىنىڭ وزەكتىلىگى مەن ومىر­شەڭ­دىگىن ۇدايى دالەلدەپ كەلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، قازاقستان تمد ەل­دەرى­نىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ ن­ارىق­تىق ەكو­نو­ميكالى مەملەكەت رە­تىن­دە تانىلدى. شيرەك عاسىردا ىشكى جالپى ءونىمى دوللارمەن ەسەپ­تەگەن­دە 20 ەسە، ورتاشا ەڭبەكاقى 17 ەسە ءوستى. شامامەن 2 ميلليون جۇمىس ور­نى اشىل­دى. ەلدەگى كەدەيشىلىك دەڭ­گەيى 20 ەسە قىس­قاردى. ەگەر 90-شى جىل­دار­دىڭ باسىندا ءاربىر ءۇشىنشى ادام قازاقستاندا كەدەيشىلىك شەگىنىڭ ارعى جاعىندا ءومىر سۇرسە، بۇگىندە كەدەي­شىلىك دەڭگەيى 3%-دان دا تومەن.

رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار 10,5 مىڭ شا­قىرىم اۆتوموبيل جولى سالىن­دى جانە جوندەلدى. ين­دۋست­ريا­لان­دىرۋ باعدار­لاماسى بويىنشا 6 جىلدا 3,8 تريلليون تەڭگەگە 900 جوبا قولدانىسقا ەنگى­زىلىپ، 85 مىڭ تۇراقتى جۇمىس ورنى قۇرىلدى. ەل­دىڭ حالىقارالىق رەزەرۆى­نىڭ كولە­مى، ۇلتتىق قور قارجىلارىن قوسا العاندا، 95 ميلليارد دوللاردى قۇراپ، ءىجو-ءنىڭ 50%-ىنا دەيىن ارتتى. قار­جى جانە بانك جۇيەسى، دامۋ جانە ەكونوميكانى باسقارۋ ينستيتۋتتارى قۇرىلىپ، ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋدە. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ىشكى جالپى ءونىمنىڭ كولەمى ونداعان ەسە ارتىپ، جوعارى دەڭگەيگە جەتتى.

رەسپۋبليكامىزدا شەتەلدىك قار­جى­نىڭ ەداۋىر كولەمىن تارتۋعا جانە بىر­لەس­كەن ەكونوميكالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا ىقپال ەتەتىن قولايلى ين­­­ۆەس­­­تي­­تسيا­لىق احۋال قامتاماسىز ەتىل­­دى. تاۋەلسىزدىك جىل­دارىندا قا­زاق­­­ستان­­عا 255 ميلليارد دوللار تىكە­­­لەي شەتەل ينۆەس­تي­­تسيا­سى تارتىلدى. «بيزنەستى وڭاي جۇرگىزۋ» رەيتينگى بويىنشا ەلىمىز 189 ەلدىڭ ىشىندە 41-ءشى ورىن الادى. ەڭبەك رىنوگىنىڭ تيىم­دىلىگى بويىنشا قازاقستان 140 ەلدىڭ ىشىندە 18-ءشى ورىندا تۇر. شەتەل­­دىك ينۆەستورلار ءۇشىن «جاسىل ءدالىز» اشىلدى. اگرارلىق سەك­تور­عا گەر­مانيادان، يتاليا مەن قىتاي­­دان ستراتەگيالىق ينۆەس­تورلار تار­تىل­دى. ەلىمىزدە ۇدەمەلى ين­­دۋس­­ت­ريا­­­لىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باع­­­دا­ر­­­لاماسى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ىسكە اسى­رى­لىپ، بۇگىندە ءبىز بۇل باعىتتىڭ ەكىن­­شى بەس­­جىلدىعىنا اياق باستىق. وسى­­عان وراي، قازاقستان شيكىزاتقا تاۋەل­­دى­­لىك­­تەن ارىلىپ، عىلىمدى قا­جەت ەتە­تىن ەكونوميكا قۇرۋعا بەل شەشە كىرىستى.

ەكونوميكاداعى تۇراقتىلىقتىڭ ارقا­سىن­دا جالاقىنىڭ، زەينەتاقى­نىڭ، شاكىرت­اقىنىڭ جانە مەملە­كەت­­­تىك جاردەم­اقى­نىڭ تۇراقتى ءوسۋى قام­­تاماسىز ەتىلۋدە. مەم­لەكەت­تىك بيۋد­جەتتىڭ الەۋمەتتىك ينفرا­قۇرى­لىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، عى­لىم، مادەنيەت جانە سپورت سالا­لارىن­­داعى كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردى دامى­تۋعا ەداۋىر قارجى بولىنۋدە. تاۋەل­سىزدىك جىلدارىندا شامامەن 1400 مەكتەپ پەن 1300 دەنساۋلىق ساق­­تاۋ نىساندارى سالىندى. تاۋەل­سىز­­دىك جىلدارىندا الەۋمەتتىك سالا شى­عىندارى ءىجو-ءنىڭ 6%-ىنان 10%-ىنان استامعا دەيىن ءوستى. قازاق­ستان­­دىق­تار­دىڭ ورتاشا ءومىر جاسى 72-گە ۇلعاي­دى. 100 ميلليون شارشى مەتر­­دەن استام تۇرعىن ءۇي پايدا­لانۋ­عا ب­ەرى­­لىپ، حالىقتىڭ باسپانامەن قام­­­ت­ا­ما­سىز ەتىلۋى ءبىر جارىم ەسەگە ۇل­عاي­­دى. مىنە، وسى­لار­دىڭ ءبارى ەلباسى اتاپ كورسەتكەندەي، ەلى­مىز­دى «سەر­پى­­لىس­­تى تاريحي داۋىرگە» الىپ كەلۋدە.

سەرپىندى ەكونوميكالىق ورلەۋلەر مەن الەۋمەتتىك وڭ وزگەرىستەردىڭ جۇزەگە اسۋىنا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ قالىپ­تاستىرعان حالىق­تىڭ بىرلىگى مەن كەلىسى­مىن قام­تا­ماسىز ەتكەن بىرەگەي مودەلى سەر­پى­لىس بەرگەنىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. ازات­تىق­تىڭ العاشقى جىلدارىن­دا مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ سانى جالپى ەل حالقىنىڭ جارتىسىنا دا جەتپەۋى ەگەمەن ەلدىڭ بايراعىن بيىكتەتۋگە ەلەۋلى سىناق بولدى. وسىنداي سىن-قاتەرلى تۇستا پرەزي­دەنت مىقتى مەملەكەت قالىپتاستىرۋ جولىندا بارلىق ەتنوستاردىڭ مۇرات-ماقسات­تارىن توعىس­تىرۋدىڭ مۇمكىن­دىگىن ءىس جۇزىن­دە دالەلدەپ بەردى. ەلباسى دۇنيە­ ءجۇزى­­نىڭ بىردە-ءبىر مەملەكەتىندە تا­جى­­­ري­­­بە­گە ەنبەگەن قازاقستان حالقى اسسام­بلەيا­­سىن قۇرىپ، ەتنوسارالىق قاتى­ناس­تاردى جەتىلدىرۋدە ىرگەلى ىس­­تەر­گە جول اشتى. وتكەن جىلى بى­رە­­گەي قوعامدىق ينستيتۋتتىڭ قۇرىل­­عانىنا 20 جىل تولۋىنا وراي قازاق­­ستان رەس­پۋبليكاسى پرەزي­دەنتى­­نىڭ جار­لى­عىمەن 2015 جىل قحا جى­لى دەپ جاريالاندى. وسى ۋاقىت ارا­­لى­­عىن­دا قازاق­ستان ەتنو­سايا­­ساتى­­نىڭ ەلەۋلى ارتىق­شى­لىق­تارى قا­لىپ­تاستىرىلدى. ەل­با­سى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ورنىقتى ساياساتىنىڭ ارقاسىن­دا ازا­مات­تىق تەڭ قۇقىقتى ىسكە اسىرۋ­دىڭ تەتىكتەرى جاسالدى. ازامات­تىق قاعيدات نەگىزىندە قازاق­ستان­دىق بىرە­­گەي­لىك پەن بىرلىك قالىپتاس­تى­رى­­لىپ، نىعايا تۇسۋدە. قازاقستانداعى ەتنوس­تاردىڭ وكىلدىگى جانە ولاردىڭ مۇد­دەلەرىن ىسكە اسىرۋ ەڭ جوعارى مەم­لەكەتتىك دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرىلۋدا – كونستيتۋتسيانىڭ كەپىلى ەل پرەزيدەنتى قحا توراعاسى بولىپ تابىلادى. اسسامبلەيا سەسسيالارىنىڭ شەشىمدەرىن بارلىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قاراۋى جانە ورىنداۋى مىندەتتىلىك رەتىندە بەكىدى. ەل پارلامەنتىندەگى ەتنوستاردىڭ كەپىلدى وكىلدىگى قحا-نىڭ ماجىلىسكە 9 دەپۋتات سايلاۋى ارقىلى قامتاماسىز ەتىلۋدە. «ماڭگىلىك ەل» جالپىۇلتتىق پاتريوتتىق يدەياسىن وزەك ەتكەن قازاقستاندىق بىرەگەيلىك پەن بىر­لىك­تىڭ قۇندىلىق نەگىزى قالىپتاستىرىلدى. مەملەكەت ەتنوستاردىڭ ءتىلى، داستۇر­لەرى مەن مادە­نيەتىن دامىتۋ ءۇشىن جاعداي جاسادى جانە قولداۋ كور­سەتىپ كەلەدى. بىرەگەيلىك پەن بىر­­لىك­تىڭ قازاقستاندىق مودەلى ازا­مات­تىق باس­تاماشىلدىقتىڭ، ازامات­­تىق قوعام ينس­تي­تۋتتارى مەن مەملە­كەت­تىڭ سىندارلى ديالو­گىنىڭ نەگى­زىندە دامۋدا. سوعان سايكەس، ءتيىستى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر قا­بى­لدانىپ، بارلىق دەڭگەيدەگى اكىم­دەر مەن ءىرى كاسىپورىندار جانىنان قحا-نىڭ قولداۋىمەن قوعام­دىق كەلىسىم كەڭەس­تەرى قۇرىل­دى. قازاق­ستان رەسپۋبليكاسى پرەزي­دەنتى­نىڭ جارلىعىمەن 2014 جىلى قحا قىز­مەتىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى ۇيىم رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرە­زي­دەنتى­نىڭ جانىنان «قوعامدىق كەلىسىم» رەسپۋب­لي­كالىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى قۇرىل­دى. قايىرىمدىلىق، مەدياتسيا تۋرالى زاڭدار قابىلداندى.

«ەگەمەندى ەل كورىكتى، بەتەگەلى بەل كورىك­تى» دەمەكشى، مەملەكەتتىڭ تىرەگى، ىرگەتا­سى دا، رۋحاني تامىرىمىز دا – اۋىلدا ەكەنى ءمالىم. وتكەن جىلى ەلباسى ۇسىنعان «ۇلى دالا ەلى» ۇعىمىنىڭ استارىنا ۇڭىلسەڭىز، ەڭ اۋەلى كوز الدىڭىزعا التىن دىڭگەك – اۋىل كەلەتىنى اقيقات. ويتكەنى، ۇلتى­مىز­دىڭ تۇتاستاي گەنوفوندى، رۋحا­ني تامىرى، مادەني كودىنىڭ ءبارى اۋىلدا جاتىر. تاۋەلسىزدىك اۋىل­عا نە بەردى دەگەن سۇراققا كەلسەك، ەڭ اۋەلى اگرارلىق سەكتوردىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلگەنىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدە اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن الەمدەگى ەڭ جاقسى جاع­داي قالىپتاس­قان. قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋا­شىلىعى جەرلەرىنىڭ اۋدانى – 215 ميلليون گەكتار. بۇل – الەم­دىك رەسۋرستاردىڭ 4 پا­يىزدان استامى. قازاقستان ءبىر تۇرعىنعا شاق­قانداعى ەگىستىك القابىنىڭ اۋدانى جونىنەن الەمدە اۆستراليا جانە كانادامەن بىرگە الدىڭعى قاتار­دا تۇر. وڭىرلەردىڭ تابيعي-كلي­مات­تىق تۇرعىدان ارالۋاندىعى مەن توپى­راقتىڭ قۇنارلىلىعى بىزگە ءتۇرلى باعىتتاردا – بيداي، كۇرىش، ماي­لى داقىل جانە جەمشوپ داقىل­دارى، ەت جانە ءسۇت وندىرىسىندە باسە­كەگە قابىلەتتى بولۋعا مۇم­كىن­دىك بەرەدى. قازاق­ستان الەم­دەگى ءىرى اس­تىق ەكس­پورت­تاۋشىلاردىڭ وندى­عىنا كىرەدى. ور­تالىق ازيا ەلدەرىنە جىل سايىن 6 ميل­­ليون تونناعا دەيىن، ەۋروپا­لىق وداق ەل­دەرىنە 2 ميلليون تونناعا دەيىن اس­تىق ەكسپورت­تالادى. جالپى العاندا، قازاق­ستان ەكسپورتى­نىڭ گەوگرافياسى 70 ەلدى قامتيدى.

«اگروبيزنەس-2020» اۋقىمدى باعدار­لاماسى جۇزەگە اسىرىلۋدا، ونىڭ اياسىندا اگرارلىق ازىق-تۇلىك سەكتورىنا 16 ميلليارد دوللاردان استام قاراجات ينۆەستيتسيالاناتىن بولادى. سوڭعى 4 جىلدىڭ وزىندە مەملەكەت اگروونەركاسىپ كەشەنىنە 5 ميلليارد دوللاردان استام ينۆەستيتسيا سالدى.

ەلباسى بۇعان دەيىنگى جولداۋ­لارىندا ۇسىنعان «100 مەكتەپ، 100 اۋرۋحانا» جوباسى ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە جاڭا مەك­تەپ­تەر مەن اۋرۋحانالاردىڭ بوي كوتەرۋى­نە جول اشتى. اۋىلدىق اۋماقتار­دىڭ ينفرا­قۇرىلىمىن قالىپتاس­تىرۋ جۇمىس­­تارى ءوز ناتيجەسىن بەرۋدە. اۋىل­دىق اۋماق­تار­داعى فەرمەرلەردى قولداۋ ماق­ساتىندا قابىلدانعان «سىباعا»، «التىن اسىق»، «ىرىس» جانە باسقا دا باعدارلا­ما­لار ارقىلى مەملەكەت تاراپىنان نەسيە بەرۋ شارا­لارى يگىلىكتى جولعا قويىلدى. اۋىل تۇرعىندارىن تازا سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە باعىت­تالعان «اق بۇلاق» باعدار­لاماسى­نىڭ قولعا الىنۋى، مەكتەپكە دەيىنگى جەتكىنشەكتەرگە تاربيە بەرۋگە باعىتتالعان «بالاپان» باع­دار­­لاماسىنىڭ باستالۋى جانە باس­قا دا يگىلىكتى ىستەر اۋىلعا دەگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ تارتۋى دەپ ەسەپتەۋىمىز كەرەك. اۋىلدىق جەرلەردە قازاق ەلىنىڭ بولا­شاق ابايى مەن شوقانى، باۋىرجانى مەن قانىشى ءوسىپ كەلە جاتقانىنا ەشقان­داي كۇمانىمىز جوق. سول سەبەپتى، اۋىلدىق اۋماق­تاردا ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋگە ءالى دە كوپ كوڭىل بولە بەرۋىمىز كەرەك.

جالپى ال­عاندا، اۋىل مەكتەپتەرى­نىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن نىعاي­تىپ، ولاردى بىلىكتىلىگى جوعارى كادر­لار­مەن قامتاماسىز ەتۋ جۇمىسى جالعاسا بەر­مەك. سونىمەن بىرگە، اۋىلداردىڭ ينفرا­­قۇ­رىلىمى مەن الەۋمەتتىك سالاسىن دامىتۋ، قا­جەت­­تى ءبى­لىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ما­دە­­نيەت، سپورت نى­سان­دارىن سالۋ، جون­دەۋ جۇمىستارى تولاستاماۋى كەرەك.

ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ بيىل جەر رەفورماسى جونىندەگى كوميسسيا­نىڭ جەر كودەكسىنىڭ جەكەلەگەن نورمالارىنا قاتىستى ءموراتوريدىڭ كۇشىندە تۇرۋ مەرزىمىن 2021 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىنا دەيىن ۇزارتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. مەملەكەت باس­شىسىنىڭ ۇيعارىمىمەن قۇرىل­عان جەر رەفورماسى جونىندەگى كوميسسيا قوعامدى تولعاندىرعان پروبلەمالىق ماسەلەلەردى تالقىلاي وتىرىپ، ۇلكەن جۇ­مىس جۇرگىزدى. ۇكىمەت ەنگىزەتىن جەكە­لە­گەن زاڭ جوباسىن­دا كورىنىس تابۋى ءتيىس بىرقاتار ۇسىنىستار ازىر­لەدى. اتاپ ايتق­اندا، ول اۋىل شارۋا­­شى­لىعى ماقساتىنداعى جەر­­لەر­­دى بەرۋ پروتسەدۋرالارىن جەتىل­دىرۋ، ولاردىڭ ۇتىم­­دى پايدالانى­لۋىنا باقىلاۋدى كۇشەي­تۋ ماسە­لە­لەرى­نە قاتىستى. جالپى، اۋىل شارۋا­­شى­ل­ى­عىن دامىتۋ وعان ىلەسە كوپ­تە­­گەن سا­لا­­لار­دىڭ دامۋىنا جاع­داي تۋعىزادى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىل­دارىن­­داعى بىرقاتار قيىندىق­تارعا قاراماستان، ەل پرەزيدەنتى مادەنيەت سالاسىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ، ناقتى قولداۋ كورسەتۋدى جولعا قويدى. اتاپ ايتساق، 2003 جىلى مەم­­لەكەت باسشىسى قازاقستان حالقى­نا جول­­داۋىندا قازاقستاننىڭ مادەني مۇراسىن، گۋمانيتارلىق ءبىلىم قورىن، تاري­حي-مادەني جانە ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىن قال­پىنا كەلتىرۋدى، ۇلتتىق ادەبيەت پەن جازۋ­داعى كوپعاسىرلىق تاجىري­بەنى بىرىك­تىرۋدى زەرتتەۋدەگى بىرىڭعاي جۇيە قالىپ­تاستىرۋعا باعىتتالعان باعدارلاما جاساۋ­دى تاپسىردى. تاريحي باستاما بويىنشا تمد ەلدەرىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ كەشەندى تۇردە ىسكە اسىرىلۋى حالىق­تىڭ بويىندا رۋحاني سىلكىنىس جاساپ، تاريحي-مادەني قورىمىزدى تولىق­تىر­دى. 2004 جىلدان – باع­دارلا­ما­نى جۇزەگە اسىرا باستاعان كەزدەن باستاپ تاريح پەن مادەنيەتتىڭ 78 ەس­­كەرت­كىشىندە رەستاۆراتسيالىق جۇ­مىس­تار جۇرگىزىلدى. عىلىمدى جاڭا ار­تە­فاك­تى­لار­مەن بايىتقان 26 عىلىمي-قولدانبالى، 40 ارحەو­لو­گيا­لىق زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. شىعىس قازاق­ستان وبلىسىنداعى شىلىكتى مەن بەرەل قورعاندارىنداعى (ب.ز.د. V-III عع.) قازبالار، «سكيف-ءسىبىر اڭ ستيلىنە» نەمەسە ونەرگە جاتاتىن تابىلعان التىن بۇيىمدار الەمگە ايگىلى بولدى. تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا العاش رەت ەلىمىزدەگى ەسكەرتكىشتەردىڭ ماسشتابتى ينۆەنتاريزاتسياسى وتكىزىلدى جانە رەسپۋبليكالىق (218 نىسان) جانە جەرگىلىكتى (11 277 نىسان) ماڭىزى بار تاريح پەن مادە­نيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تىزىمى بەكىتىلدى.

قى­تاي، تۇركيا، موڭعوليا، رەسەي، جاپو­نيا، مىسىر، وزبەكستان، سونىمەن قاتار، اقش پەن باتىس ەۋروپاعا عىلىمي-زەرت­تەۋ ەكسپەديتسيالار نا­تي­جەسىندە 5 مىڭ­نان استام قۇندى تاريحقا، ەتنوگرافياعا، قازاقستان ونەرىنە بايلانىستى ءارحيۆتى قۇجات­تار، قولجازبالار مەن باسپا شى­عا­رى­لىمدارى الىندى. العاش رەت «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى ايا­سىن­دا قازاق تىلىندەگى تولىمدى گۋ­مان­يتارلىق ءبىلىم بەرۋ قورىن قۇرۋ باستالدى. 537 كىتاپ ءبىر جارىم ميل­ليوننان استام تيراجبەن شى­عارىلدى، ولاردىڭ اراسىندا تاريحقا، ارحەولوگياعا، ەتنوگرافياعا، جاڭا ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىكتەرگە بايلانىستى قايتالانباس سەريالار كەز­دەسەدى. اتاپ ايتساق، «بابالار ءسوزى»، «بيبليوتەكا ميروۆوي ليتەراتۋرى»، «يستوريا كازاحسكوي ليتەراتۋرى»، «فيلوسوفسكوە ناسلەديە كازاحسكوگو نارودا س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي»، «ميروۆايا كۋلتۋرولوگيچەس­كايا مىسل»، «ەكونوميچەسكايا كلاسسيكا»، «ميروۆوە فيلوسوفسكوە ناسلەديە» سياقتى قاتارلار بار. ورتا عاسىرلارداعى اۋەندەردى تەرەڭ زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى، ونىڭ ىشىندە كۇيلەر، تاريحي ولەڭدەر. قازاقتىڭ ءداستۇرلى اندەرىنىڭ «ماڭگىلىك سارىن: قازاقتىڭ 1000 كۇي، 1000 ءانى» انتولوگياسى شىعارىلدى.

پرەزيدەنت مادەنيەتتىڭ، ادەبيەت پەن ونەر­دىڭ ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن تانىمال تۇل­عا­­لارىنا ءداستۇرلى ستيپەنديا تاعايىن­دادى، مادەنيەت وشاقتارى مەن ونەر وردالارىنا مەم­لەكەت قارجىسىن تيىسىنشە ءبولدىرىپ وتىر­دى. قازىر جىل سايىن وسى سالا­نىڭ بەل­گىلى قاي­رات­كەرلەرى مەن جاس تالانت­تارىنا ارناۋ­­لى ستيپەنديالار بەرىلىپ كەلەدى. ادە­­بيەت، كينو، تەاتر ونەرى جاڭا كەزەڭگە كوتەرىلدى.

بۇگىندە الەمنىڭ ەڭ داۋلەتتى ادام­­دارى­­نىڭ الدىڭعى لەگىندە تۇر­­­عان كومپ­يۋ­تەرلىك عۇلاما بيلل گەيتس­­­تىڭ ء«بىلىم – باسقارا ءبىلۋ­دىڭ باس­­تى قۇرالى» دەگەن ءسوزى بار. جاڭا قا­زاق­ستان­دى زاماناۋي بىلىم­مەن قارۋلانعان بىلىكتى ماماندار عانا العا وزدىرا الاتىنىن اي­قىن بول­جاعان ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ وسىدان 23 جىل بۇ­رىن تىكەلەي باس­تاماسىمەن «بولا­شاق» حالىقارالىق ستيپەن­دياسىن تاعايىندادى. باعدارلاما جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جاتقان وسى كەزەڭدە 12040 قازاقستاندىق جاسقا ستيپەنديا تاعايىندالدى. سونىڭ ىشىندە، بۇ­گىندە وسى باعدارلاما ارقىلى 8 885 مامان شەتەلدە ءبىلىم الىپ، ولار­دىڭ 99 پايى­زى جۇمىسقا ورنا­لاس­تىرىلدى. قازىرگى ۋا­قىت­­تا «بولا­شاق» باع­دارلاماسىنىڭ تيىمدى­­لى­گىن ارت­­تىرۋ جانە تاعايىن­دالاتىن ستي­پەن­ديا­لار­­دىڭ قولدانىستاعى قادام­دارىن قايتا قاراۋ­دىڭ قاجەت­تىگىن ۋا­قىت­تىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىر. سون­­دىق­تان، حالىقارالىق تاجىريبە جان-جاق­تى زەردەلەنىپ، ءتيىستى تۇزەتۋ­لەر ەن­گىزىل­دى. بىرىنشىدەن، ۇمىت­كەر­لەر­گە ستيپەنديا تاعاي­ىن­داۋ مەن ما­مان­داردى دايارلاۋدىڭ ساپا­سى­نا قوي­ىلاتىن تالاپتار كۇشەيتىلدى. ۇمىت­­كەر­­لەر­دىڭ اكادەميالىق جانە تىلدىك ءبىلىم دەڭ­گەي­لەرىنە قويىلاتىن تالاپتار ارتتىرىل­دى. ناتيجەسىندە، 2015 جىلى IELTS بو­يىن­شا تاپ­سى­­رىل­عان تەستىڭ ساناتى 3-تەن 5-ءشى دەڭ­­­گەي­گە دەيىن كوتەرىلدى. ەكونوميكا سالا­­لارى­­­نىڭ قاجەتتىلىگىنە تالداۋ جاسا­لىپ، «100 ناقتى قادام» ۇلت جوس­پارىن­دا بەلگى­لەن­گەن باعىتتاردى جۇ­زەگە اسىراتىن مامانداردى دايار­­لاۋ­عا باسىم­دىق بەرىلدى. سون­داي-اق، ماگيستر دارەجەسىن الۋعا ما­دە­­نيەت قىز­مەت­كەر­لەرى، باق مامان­دارى، ينجەنەرلىك-تەحنيكا­لىق قىز­مەتكەر­لەرگە ارنالعان جاڭا كۆو­تا­لىق ساناتتار ەنگىزىلدى. ستيپەن­ديات­­­تار­دى وقىتۋ ءۇشىن جوعارى وقۋ ورىن­دارى ءتىزىمىن جاساق­تاۋ تەتىگى قاي­تا قارالدى. «بولاشاق» باعدار­لا­ماسى ارقىلى ماماندار دايار­لاۋ­دا تەك قانا حالىقارالىق رەي­تينگ­تە العاشقى 100 پوزيتسيانى يە­لەن­گەن جانە پاندىك رەيتينگتە ال­عاش­قى وندىققا ەنگەن ۋنيۆەرسيتەت­تەر عانا تاڭداپ الىنۋدا. باع­دار­لاما اياسىن­دا قازاق­ستاننىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ الەۋە­تىن ارتتىرۋ ماقساتىندا عالىمدارعا ءبىلىم بەرۋ جانە زەرتتەۋ جۇمىستارى وتاندىق جانە شەتەلدىك ەكى ۋنيۆەرسيتەتتە قاتار جۇر­­گىزۋ قاراستىرىلعان Split PhD وقىتۋ مودەلى ەنگىزىلدى. بيىلعى جىلدان باستاپ بيز­نەستى باسقارۋ سالاسىندا ماماندار دايار­لاۋ بويىن­شا MBA باعدارلاماسىنىڭ جۇ­مى­سى جانداندىرىلدى. اتالعان باع­دار­لاما ءۇشىن الەمدەگى ۇزدىك 10 بيز­نەس مەكتەپتە وقۋعا 10 ستي­پەنديا ءبولىندى. ستيپەنديا تاعايىنداۋ جو­نىن­­دەگى كونكۋرسقا قاجەتتى قۇجات­تار ءتىزىمى قىس­قارتىلىپ، بايقاۋ­دىڭ اشىق­تىعىن قام­تا­ما­سىز ەتۋ ماق­ساتىندا قابىل­داۋ كەزىندە بەي­­نە­­كامەرا ار­قى­لى قادا­عالاپ وتىرۋ ءتارتىبى ەن­گىزىل­دى. تاۋەلسىز ساراپ­­شى­­لىق كوميس­سيا­نىڭ قۇرامى جاڭار­­تى­لىپ، وعان مەملەكەتتىك قىز­مەت­كەر­لەرمەن قاتار، ۇكى­مەتتىك ەمەس ۇيىم­­دار­دىڭ، بيزنەس قۇرى­­لىم­­­داردىڭ جانە باسقا دا ازاماتتىق قوعام­­­دار­دىڭ وكىلدەرى ەندى. باع­دار­لاما شىعىن­­دارىن جۇ­يەلى تۇردە وڭتايلاندىرۋ جۇمىس­­­تارى جۇر­گىزىلدى. 2015 جىلدان باس­تاپ اعىل­­شىن ءتىلىن وقىتۋدىڭ جا­ڭا مو­دەلى ەن­گى­­زىلدى. ياعني، 12 اي­دىڭ ال­عاشقى 6 ايىن قازاق­­ستان­­دا، قال­عان 6 ايىن شەتەلدە وقىتۋ ۇلگىسى بەك­­ىتىل­دى. بۇعان قوسا، قىسقا مەرزىمدى تاع­­لىم­­دامالاردى ۇيىمداستىرۋ كولە­مى 4,5 ەسەگە قىس­قارتىلىپ، اكا­دە­­­ميا­لىق دايارلاۋعا باسىم­دىق بەرىل­دى. بۇگىنگى تاڭدا ەلباسىنىڭ «بولا­شاق» ستيپەنديا­سى ارقىلى ءبىلىم ال­عان ازا­ماتتاردىڭ قاتارى­نان مەم­لەكەتتىك دەڭ­گەي­دەگى باسقارۋ­­شى­لار توبى قالىپتاستى. سونداي-اق، قازاق­ستاننىڭ عىلىمى مەن ەكونو­ميكاسىن، ونەرىن وركەندەتۋگە ۇلەس قوسىپ جاتقان دارىندى جاستار دا بارشىلىق. اتاپ ايتساق، الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك، قازاقستاننىڭ مادەنيەتى مەن سپورتىن وركەندەتىپ جۇرگەن بەل­گىلى ديريجەر الان بورىباەۆ، بوكس­تان وليمپيادا چەمپيونى سەرىك ساپيەۆ جانە باسقا دا تالانتتى ازا­مات­­تاردى اتاۋعا بولادى. بۇعان قوسا، گول­ل­ان­­ديا­دا دوكتورانتۋرادا وقي­تىن قازىبەك تولەۋ­باەۆ وسىم­دىك­­تەر­دى قورعاۋ سالاسىندا بىرە­گەي عىلى­مي جاڭالىق ەنگىزدى. بۇل ار­قىلى اۋىل شارۋا­شىلىعىن وتاندىق ەكو­نو­مي­كانىڭ باس­تى درايۆەرىنە اي­نال­دىرۋعا مۇمكىندىك تۋماق. اقش-تا دوكتورانتۋرادا وقىعان داميرا قاناەۆا وپتيكالىق بيوسەنسور ويلاپ تاپتى. بۇل جاڭالىق ار­قى­لى ساناۋلى ساعاتتاردا تۋبەركۋ­لەز جانە وبىر اۋرۋلارىنىڭ قان­شا­لىق­تى اسقىنعاندىعىن ناقتى انىق­تاپ، ءتيىستى ەم بەلگىلەۋگە مۇم­كىن­­­دىك بەرەدى. گەرمانيانىڭ ۋنيۆەر­سي­­تەت­­تىك كلي­ني­­كاسىندا ءبىلىم الىپ، ور­د­ي­ناتۋرادان وت­كەن بالالار حي­رۋرگى دميتري گوربۋنوۆ استا­نا­­­داعى كارديوحيرۋرگيالىق ورتالىقتا جۇرەك جانە قان تامىرلارى اۋرۋ­لارى بويىنشا 2 مىڭنان استام وپە­را­تسيا جاسادى. اپالى-ءسىڭلىلى ءمادينا، فاتيما جانە ديانا را­قىشەۆا­لار فرانتسيانىڭ جوعا­رى وقۋ ورنىندا فورتەپيانو، سكريپكا جانە ۆيو­لونچەل كلاستارى بويىن­شا ماگيس­ترا­­تۋرا­نى ءتامامدادى. بۇگىن­دە اتالعان دارىن­دى جاس­تار شەت­ەل­دەردىڭ ۇلكەن ساحنالارىندا قازاق­ستان­نىڭ بەدەلىن ارت­تىرۋ­دا. بۇلار حالقىمىز ايت­پاقشى «ەل دەگەن­دە ەزىلە، جۇرت دەگەندە جۇمىلا» قىز­مەت ەتىپ جۇرگەن ازاماتتار. ياعني، وسى جانە باسقا دا بىلىكتى ماماندار بۇگىندە «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىن، ۇلت جوس­پارىن، «نۇرلى جول» باعدارلا­ماسىن ىسكە اسى­رۋ­عا وزدەرىنىڭ بىلىمدەرى مەن بىلىكتەرىن ار­­نا­ۋ­­دا. «بولاشاقتىقتار» ەلى­مىز­­دىڭ جاڭا باس­­­­­­قارۋ­­­­­شىلار توبىن قالىپ­تاس­تىرىپ، وسكە­لەڭ جاس­­­­­­تار­­­­دىڭ سولار سياقتى تەرەڭ ءبىلىم الىپ، بىلىك­­ت­ى مەنەدجەرلەر بولۋىنا ۇلگى-ونەگە كورسەتۋدە.

وسى ايتىلعان يگىلىكتەردىڭ بار­شاسى ءبىز مۇرات ەتىپ وتىرعان ماڭ­گىلىك ەلدىڭ ىرگە­تاسىن بەكىتىپ، قابىر­عاسىن كوتەرۋدىڭ ناقتى قادام­دارى. عاسىرلار بويى كۇننىڭ نۇرىن بويىنا بارىنشا سىڭىرگەن كۇل­تەگىن ەسكەرتكىشىنە «ماڭگىلىك ەل» قۇرساق دەگەن اسىل ارمانىن جازىپ كەتكەن اتا-بابا اماناتىن ورىن­داۋداعى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ۇلاعاتتى ءىسى. سوندىقتان، ەلىمىزدىڭ تولايىم تابىس­تارى ەشقاشان تولاستاماق ەمەس. الداعى جىلى سپورتتاعى جەتىس­تىك­تەرى­مىزدى تاعى ءبىر پاش ەتەتىن «ۋني­ۆەر­سيادا-2017» سايىسىن ۇيىم­داس­تىرۋ، ەلىمىزدىڭ حالىق­ارا­لىق ءيميد­جىن جاڭا ساتىعا كوتەرىپ، قازاق­­ستان­دا «جاسىل» ەكونومي­كا­نىڭ ور­كەن­دەۋىنە جول سالاتىن ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمە­سىن وت­كىزۋ، ەڭ باستىسى، ەلىمىزدى جال­پى جا­ھان­نىڭ قاۋىپسىزدىگى­نە جاۋاپ­تى مەم­لە­كەت دەڭگەيىنە كوتەر­گەن بۇۇ قاۋىپ­سىزدىك كەڭەسىنە ەكى جىل قاتارى­نان تۇراقتى ەمەس مۇشە­لىگىن اتقارۋدىڭ زور مىندەتى تۇر. وسىناۋ ار­شىندى قادامداردىڭ بارشاسى ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ سىندارلى ساياساتىنىڭ ار­قا­سىندا قازاقستاندى «ماڭگىلىك ەلگە» اينال­دىرۋداعى ابىرويلى ىستەردىڭ ارقاۋىن جالعاپ، ۇلى دالا ەلىنىڭ كەلەشەگىن كەڭەيتە تۇسەتىنى اقيقات.

گۇلشارا ابدىقالىقوۆا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى

Abai.kz