«تۇرسىنجان – قۇبىلىس» دەگەن ەدىك وتكەن ءبىر جولعى ماقالاسىماعىمىزدا. ارتىنان «سونى بەكەر ايتتىق پا» دەگەن وكىنىش ويانىپ، ءبىراز مازالادى. تۇرسىنجان قۇبىلىس بولماعاندىقتان ەمەس، ارينە. «كوتەرە الماس شوقپاردى بەلىڭە بايلاما» دەگەن بار ەمەس پە، «شاما كەلمەس جۇمىسقا بەكەر كيلىكتىك-اۋ» دەپ.

بىراق… ءبىر تۇسىنىكسىز جاعداي… شارتى ءپىسىپ-جەتىلىپ تۇرعان شارۋاعا شاماسى كەلەتىندەر (قاساقانا، الدە باسقا سەبەپتەن) ارالاسپاي قويسا، ادامعا… تاعى قيىن ەكەن. اۋىر ەكەن. شىنى كەرەك، وسى «ۇنسىزدىك» كەيدە كوكەيگە «وسى بادىرايىپ تۇرعان نارسەنى (الگى قۇبىلىستى عوي باياعى) تەك مەن عانا بايقاپ قالدىم با؟» دەگەن «شايتاني وي» جۇگىرتەدى ەكەن. سودان بارىپ… قاراپ تۇرىپ «بۇلىنەدى» ەكەنسىڭ. «بارمايمىن» دەگەن جەرگە تاعى «بارادى ەكەنسىڭ». وتكەن جولى دا سولاي بولعان – «ەستيمىز-اۋ» دەگەن  بۇرىن-سوڭدى بولماعان سۇراپىل سوزدەردى «ەستي الماعان سوڭ» بارىپ ەدىك. شاماسى، وسى جولى دا…

ءيا، وسى جولى دا سولاي بولايىن دەپ تۇر. تەك ءبىر وزگەشەلىگى، الدىڭعى ماقالاسىماعىمىزدى وقىعان كىسىلەر «شاپايدىڭ قۇبىلىس ەكەنىن دالەلدەي الماپتى» دەپتى. نامىستى جانيتىن وسى ءبىر سىندارلى ءسوز دە قامشى بولدى، الگى «جەڭىمپاز قارسىلاسپەن» تاعى ءبىر رەت ايقاسىپ كورۋگە ءدات ەتتىك. «جىعىلعان – كۇرەسكە تويمايدى».

پەندەسىڭ عوي، كەيدە وتىرىپ ويلايسىڭ: جاڭاعى ايتقان بەلگىلى «ۇنسىزدىكتىڭ» ءوزى شاپايدىڭ قۇبىلىس ەكەنىنە دالەل مە دەپ. قۇبىلىس بولماسا – دالەلدەۋ قيىن بولماسا، جۇرت نەگە تىنىش؟ قاتارداعى قالامگەرلەر تۋرالى جازعاندا جوق جەردەن «امەريكا اشا» قوياتىن «بىلگىشتەر» نەگە اۋزىنا سۋ تولتىرىپ الدى؟ نار قايىسار سالماعى موينىمىزعا ءتۇسىپ وتىرعان سوڭ، قاپىسىز سەزىنۋدەمىز: جاڭا نارسە تۋرالى جازۋدان اسقان قيىن جوق. ويتكەنى، ول شىت جاڭا دۇنيە عوي… جازىپ كەتۋدىڭ ۇلگىسى جوق! قانشا جەردەن سەزىپ، تانىپ تۇرساڭ دا، قايدان باستاپ، قاي جەردەن توقتاتارىڭدى بىلمەيسىڭ. قىسقاسى، تاقىر جەردەن «مۇنارا تۇرعىزۋىڭا» تۋرا كەلەدى. مىنە، وسى «اۋرەدەن» قاشادى، اينالا ءالى «جىم-جىرت». ايتپەسە، مەن كورگەندى باسقا جۇرت كورمەدى دەگەنگە كىم سەنەدى! كوردى، بايقادى، كۇمان جوق… بار بولعانى، جاڭا نارسە تۋرالى جازۋدىڭ ماشاقاتىنان «قاشادى». الدە… ساناسىنداعى سوڭعى تۇجىرىمنىڭ ابدەن ء«پىسىپ-جەتىلۋىن» كۇتۋدە مە ەكەن؟ بىلمەدىك. ءبىر انىعى، جۇرتتىڭ ءبارى ءبىز سەكىلدى ۇرىنشاق ەمەس، ءالىپتىڭ ارتىن باعادى. «دالەلدەي الماپتى» دەگەن ءسوز – اۋىر.

ءبىز بۇل جولى، شامامىزعا قاراماي، شاپاي شىعارماشىلىعىن ۇلكەن ايادا قاراستىرىپ كورسەك دەپ وتىرمىز. ويتكەنى، كەي جاعدايدا، قولداعى دۇنيەنى وزگەمەن سالىستىرىپ قاراعاندا عانا «بارى» مەن «جوعى» بادىرايىپ كورىنەدى. سول تاسىلگە ءۇمىت ارتتىق.

وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، ءبىزدىڭ وتكەن عاسىردىڭ باسىندا عانا قالىپتاسقان كوركەم پروزامىز ءوزىنىڭ سونشاما جاستىعىنا قاراماي وتە كەڭ تاقىرىپتىق-مازمۇندىق ايانى قامتىدى. جەتكەن ساپالىق بيىكتىگى – باسقا اڭگىمە، قۇلاشىن تىم ەركىن سەرمەدى. سانامالاپ ايتار بولساق، وتكەن-كەتكەن تاريحىمىزدىڭ تالاي كەزەڭى قۇلاش-قۇلاش «ۇلى اڭگىمەلەرگە» ارقاۋ بولدى. ۇڭعىل-شۇڭعىلى تەرەڭ تەكسەرىلدى. كەيدە، ءتىپتى، قىزدى-قىزدىمەن ءوز اۋماعىمىزدان اسىپ، وزگەنىڭ وتكەن كۇنىن تىنتكىلەپ كەتكەن كەزىمىز دە بولدى. مەيلى عوي، شاما كەلىپ جاتسا، نەسى ايىپ! سونىڭ ارقاسىندا، تاريحي-شەجىرەلىك پروزامىز قۇرىشتان قۇيعانداي بولىپ، قاپىسىز قالىپتاستى. بۇل جاي عانا تاقىرىپ ماسەلەسى ەمەس، ۇزدىكسىز ۇدەرىس تۋدىرعان كوركەمدىك-تاجىريبەلىك مەكتەپ بولعاندىقتان، مۇنى قاراسوز ونەرىندەگى ءبىر ۇلكەن باعىت رەتىندە قاراستىرۋعا ابدەن بولادى. ءبىر دەپ قويىڭىز. ەكىنشى، وسى الدەقاشان عايىپقا سىڭگەن وتكەن ءومىردى تىرىلپەك بولعان جانكەشتى شىعارماشىلىق ەڭبەك توڭەرەگىندە كوشپەلى ءومىردىڭ سان تاراۋ سىرلارىن قاۋزايتىن مىقتى ادەبي ءداستۇر ورنىقتى. بۇعان كەيىنگى ۇلتتىق ءومىردى، مۇنداعا دەيىن جالعاسىپ كەلگەن، سارقىنشاعى ءالى دە ساقتاۋلى، بوگەنايى بولەك قازاقى تىرشىلىكتى كورسەتەتىن كوركەمدىك ىزدەنىستى قوسساق، ءسوز جوق، تاعى ءبىر باعىت – كوشپەندى ءومىر شەجىرەسى سۇلبالانادى. ءۇشىنشى، ارينە، بەيىمبەتتەن  باستالىپ، ءدال بۇگىنگە دەيىن شىنجىرىن ءبىر ءۇزىپ كورمەگەن، وتىرىقتانعان، ىرگە بەكىتىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان  قازاقتار تۇرمىسىن سۋرەتتەيتىن اۋىلدىق باعىت. بۇعان جاقىندىق سيپاتىندا قاراي، از دا بولسا شەتى بۇزىلعان، ءتيىپ-قاشىپ بولسا دا جازىلعان، قالا تاقىرىبىنداعى پروزانى قوسۋعا بولادى. ءتورتىنشىسى، داۋ جوق، ايماۋىتوۆتان باستالاتىن، تاحاۋي  احتانوۆ، تاعى باسقالار ارى جالعاعان، ال ءابىش كەكىلباەۆ تۇسىنا كەلگەندە ۇشار بيىككە كوتەرىلگەن قازاقتىڭ پسيحولوگيالىق پروزاسى. امانحان اعام اسقار سۇلەيمەنوۆ پروزاسىن «ينتەللەكتۋال پروزا» دەپ اتاپ، جەكە وتاۋ تىگىپ بەرگىسى كەلەدى. مەن ول كىسىنى دە، سوعان قوسا، ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ كەيىنگى پروزاسىن وسى، سوڭعى باعىتقا جاتقىزار ەدىم. ال، ەندى ءبىر توقتاپ، ويلانىپ كورىڭىز، وسى… وڭاي كەڭىستىك پە؟

ءسوز جوق، وڭاي اۋقىم ەمەس. وڭاي كەڭدىك ەمەس. بىراق، سوعان قاراماي… ەندى ءبىلىپ وتىرمىز، بۇل ايا تاعى كەڭەيەدى ەكەن… جانە داليادى ەكەن. مىنە، پاراسات! ءسىرا، جاڭالىق دەپ، قۇبىلىس دەپ وسىنداي توتەن ەرلىكتى ايتاتىن بولسا كەرەك!

بەسىنشى باعىت، ءتىپتى، التىنشىسى دەسەڭىز تاعى ءوزىڭىز بىلەسىز، ماڭىزدى ەمەس، ءبىزدىڭ ۇلتتىق قاراسوز ونەرىمىزدە جاڭا كوركەمدىك كوكجيەك اشىلىپتى، بۇرىن-سوڭدى قازاق قاندى قالامگەر بارىپ كورمەگەن سونىعا تۇرەن سالىنىپ، تىڭ تاقىرىپ يگەرىلىپتى، سونىڭ ارقاسىندا قازاق پروزاسىندا جاڭا ءبىر ەستەتيكالىق-كوركەمدىك دەڭگەي باعىندىرىلعان! جالپى ادامزاتتىق، قالا بەردى تۋعان حالقىمىزدىڭ باسىپ وتكەن ۇزاق تاريحىندا تۇيىندەلگەن، سودان بارىپ تۇپكىلىكتى قۇندىلىقتار قاتارىنا قوسىلعان ومىرلىك-دۇنيەتانىمدىق، مورالدىق-ەتيكالىق تۇجىرىمدارعا ءوز تۇرعىسىنان، ءوز ۋاقىتتىنىڭ بيىگىندە تۇرىپ تاعى ءبىر قاراپ، تالابى وزگەرگەن جاڭا زامان تارازىسىنا قايتا ءبىر تارتىپ كورۋگە تىرىسقان بۇل تۋىندىلارعا، العاشقى ادىمدا، الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق، قوعامدىق-فيلوسوفيالىق دەگەن سيپاتتاما بەرىپ، ارى قاراي حال-قادىرىمىزشە قازبالاي تۇسسەك، بويىنداعى باسقا دا قاسيەتتەر مەن ەرەكشەلىكتەر، اڭگىمە بارىسىندا، رەتىنە قاراي، سۋ بەتىنە شىعار دەگەن ۇمىتتەمىز. ولاي بولسا، ءسوزدى كوپ سوزباي، سول شارۋامىزعا كىرىسەيىك.

ماسەلەن، اۆتوردىڭ، ياعني، تۇرسىنجان شاپايدىڭ «اينا ساراي» اڭگىمەسى. ادام جايىنداعى، كىسى بالاسىنىڭ وزگە ەمەس، ءوزى جايىنداعى، ونىڭ ارەكەتى تۋرالى ەمەس، بولمىسى، تابيعاتى حاقىنداعى باسالقى بايان.

بىلەسىز، ادام بالاسى – ماڭگىلىك تاقىرىپ. بىراق، ءار عىلىم سالاسىندا ءار قىرىنان قارالادى. كوركەم ادەبيەتتە كوبىنەكي قاھارماننىڭ (ادام) تىرشىلىك ماقساتىنان تۋىندايتىن ءىس-ارەكەتىنىڭ بارىسى قاۋزالادى. ال، ەكونوميكا عىلىمىدا وندىرگىش كۇش رەتىندەگى ەڭبەك كۇشتىڭ (ادامنىڭ) قاتىسقان ەڭبەگى جانە ونىڭ جاراتقان قۇنى تارازىلانادى. دانالىق ءىلىمى سانالاتىن ءپالاساپادا پەندەنىڭ جەكە باستىق قاسيەتتەرى قاراستىرىلادى. مىسالى، اباي اتامىز «ادام – ءبىر بوق كوتەرگەن، بوقتىڭ قابى» دەپ تۇجىرعان. ولاي ەمەس دەپ كورىڭىز! ال، باياعىنىڭ ويشىلى اريستوتەل «ادام – ساياسي حايۋان» دەپتى. گەتە «ادام – تاربيەنىڭ جەمىسى» دەگەن. ەندى كەشە عانا ءدۇبىرى جەر جارعان مارتين حايدەگگەر «ادام ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن بىلەدى، بىراق، مويىندامايدى» دەدى. تۇرسىنجان اعام دا وسى كوزقاراسقا بەيىم. شىعارماسىنىڭ سىرگەجيارىندا، كۇللى ادام بالاسىنا ارناپ ايتقان ء«وزىڭدى ءوزىڭ تانى…» دەگەن (ادام تۋرالى بۇل دا ءبىر تۇجىرىم) سوكراتتىڭ ءسوزىن كەلتىرگەنىمەن، سارايداعى ءوزىن ءتۇرلى قىرىنان كورسەتەتىن بارشا اينالاردى ارالاپ كەلىپ، سوڭعى ەسەپتە، ءوزىنىڭ ءدال بەينەسىن كورسەتەتىن اقىرعى ايناعا قاراعىسى كەلمەي، ءبىر قويىپ، بىت-شىتىن شىعارىپ تىنادى. ءوز قولىمەن. دەمەك، «مەن» ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، اينادان نەنى كورەتىنىن بىلەدى. بىلمەسە، ويتپەس ەدى – جاقسى سيپاتتا كورىنىپ قالام با دەگەن تاعى ءبىر ءۇمىت وندايعا بارعىزباس ەدى. سانالى وقىرمان تەگىس وقىدى دەگەن ويمەن اڭگىمەنىڭ تولىق بارىسىن بۇل ارادا قايتالاۋدى ارتىق سانادىق.

ەندى «وتىرىك پەن شىنعا» كەلەيىك. ءبىر قاراعاندا، وتە ەسكى، ابدەن سىلىكپەسى شىققان تاقىرىپ. وقىپ شىققاندا، باسقا تۇجىرىمعا تاپ بولاسىز دا، شۇعىل جينالىپ الاسىز. ءيا، بۇل دا ادەبيەتتە ادامنىڭ قاسيەتىنە اينالىپ، ءبىر مىنەزى رەتىندە كوزگە تۇسكەن تالايعى «تانىس» بولعانىمەن، نەگىزى، فيلوسوفيانىڭ، سونىڭ ىشىندە پسيحولوگيانىڭ «ەنشىسى». بىراق تۇرسىنجاننىڭ جازۋىندا باسقا قىرىنان سۇلبالانادى. ءتىپتى، شىعارماداعى باس كەيىپكەرلەر رەتىندە بىردەن كوزگە تۇسەدى. وتىرىك پەن شىن – ەكەۋى دە. جاڭا تۋعان جانر مۇمكىندىگىنىڭ كەڭدىگى سونشا، اۆتور تىم ەركىن قيمىلدايدى. «تاريxتان بىرەر ءسوز» دەپ اتالاتىن ءبىرىنشى ءبولىم، ەرتەگىلىك تاسىلمەن، «ەستە جوق ەرتە زامان ەدى. وتىرىككە دە، شىنعا دا مۇقتاجى جوق بەيبىت ەلگە دۇنيەنىڭ ەكى قيىرىنان ەكەۋ كەلدى» دەپ اۆتورلىق بايانداۋمەن باستالاتىن اڭگىمە، «مەنىڭ دوستارىم» دەپ ماڭدايشالانعان ەكىنشى بولىمدە «جۇرت قاتارلى مەن دە وسى ەكەۋىمەن جاقىن ارالاستىم….» دەپ ءبىرىنشى جاققا سەكىرىپ ءوتىپ الادى دا، ءسوزدى ارى جالعاپ اكەتە بەرەدى. ءبىر قاراعاندا «ويىن ەرەجەسى» بۇزىلعانداي كورىنگەنىمەن، وقىپ وتىرعاندا ەشبىر سەلكەۋ بىلىنبەيدى. سەزىك قالماي، تابيعي جىمداسادى. ونى ايتاسىز، كەيىپكەرلەردىڭ قاسيەتىن اشا تۇسۋگە سونداي ءبىر ەپتى قولايلىلىق تۋعان. «مەنىڭ دوستارىم» بولعاندىقتان سىرلارى بەلگىلى عوي، سونى قاز-قالپىندا ايتىپ شىعادى. «وتىرىك» پەن «شىندى»  ونسىز دا جاقسى بىلەتىن ءبىز ەش كۇمانسىز نانامىز. الدا نە بولار ەكەن دەپ ەنتەلەي تۇسەمىز. داعدىلى تۇسىنىك بويىنشا، ەشقاشان وتاسپايتىن ەكەۋى ەكى ايىرىلىپ كەتۋى كەرەك ەدى. بىراق، شەشىم باسقا بولىپ شىعادى. مۇمكىن ەمەس جاعداي – ەكەۋى تاتۋلاسىپ تىنادى. سەبەپ، تالقىنى تاۋسىلۋعا تاقاعان شىندىققا ارى قاراي ءومىر ءسۇرۋ كەرەك بولادى. وتىرىككە ەرىپ، جالعان ايتپاي-اق قويسىن، تەك قاسىندا قالىپ، جانىندا جۇرسە… جەتىپ جاتىر. كەيىن نە بولارىن، ارينە، ۋاقىت كورسەتەدى.

وسى اڭگىمەدەن بىلدىك، وسىنداي دا تاڭداۋ بولادى ەكەن. تۇيىقتان شىعۋعا قالعان جالقى جول. ال ءوزىنىڭ جولىن جاۋىپ العاندار – كىم بولسا، ول بولسىن، اقىلدىلار ەمەس.

راس، قازاقتا «وتىرىكتىڭ وزىنە سەنبە، قيسىنىنا سەن» دەگەن ءسوز بار. بىراق، وتىرىكتىڭ قاسىندا جۇرگەن انەۋ ءبىر قيسىن دەگەن جىلماعايدىڭ بەتىن مايلاپ العان «شىن» ەكەنىن مەن وسى اڭگىمەنى وقىعان سوڭ ءبىلدىم. ال، ءسىز بۇرىننان بىلەتىن ەدىم دەسەڭىز، ءوزىڭىز بىلەسىز.

«داۋىستار مەن جاڭعىرىقتار». بۇل باياعى ديالەكتيكالىق ماترەاليزمدە كوپ ايتىلاتىن «اقيقات پەن وسەك» ماسەلەسى. اقيقات جولى – بۇرالاڭ، ال، وسەكتىڭ ءومىرى – ۇزىن. مىناۋ سونىڭ ادەبيەتتە كورىنىس تاپقان وزگەشە فورماسى. اڭگىمەدەگى داۋىس – اقيقات – كەراناۋ (پاسسيۆ), ال، جاڭعىرىق – وسەك – وتە بەلسەندى، ارەكەتشەڭ جانە ومىرشەڭ. مىڭ جىلداردان بەرى جاساپ كەلە جاتقان قاقسالدارى دا بار ەكەن اراسىندا. اۆتورمەن بىرگە ارالاپ، سولاردىڭ ىشىندە جۇرەسىڭ. اڭگىمەنى وقىپ وتىرعاندا، ەكەۋىنىڭ دە دىبىسىن ەستىگەندەي بولاسىڭ. بىراق، ومىردە بۇل ونشالىقتى وڭاي نارسە ەمەس. اداسقان اعىمداردىڭ ورتاسىندا جۇرگەن كىسىنىڭ ەشقاشان ءوزىن اداستىم دەپ ويلامايتىنى – سودان. بۇل ارادا «مەننىڭ» ۇلكەن ءبىر قاسيەتىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك: ول داۋىس پەن جاڭعىرىقتى پارىقتاۋعا قابىلەتتى. بالكىم، ىلگەرى اداسىپ ءجۇرىپ، وسى دەڭگەيگە ارەڭ جەتكەن شىعار، ول جاعى بەلگىسىز، «داۋىستى ىزدەپ، جولعا شىقتىم» دەيدى. «داۋىس پا ەكەن دەپ، جاڭىلىپ، قاڭعىرعان ءار جاڭعىرىققا ءبىر ۇرىنىپ، ابدەن شارشادىم» دەيدى… «و باستاعى ويىم – ەگەر تابىلماسا، جاڭعىرىققا جاڭعىرىق جالعاپ شۋلاسقان مىنا مەزى دۇنيەدەگى بار جاڭعىرىقتىڭ باسىن قوسىپ، داۋىس جاسايمىن با دەپ ەدىم… قولىمنان كەلەر ەمەس… » دەيدى. «مەنىڭشە، داۋىس – قايتالانباۋى كەرەك. ءبىز سياقتى داۋىس ىزدەگەندەر جاڭعىرىققا الدانىپ، عۇمىرىن تاۋىسپاۋى كەرەك… بىراق داۋىستار جاڭعىرىق تاراتۋعا قۇمار… ولار ءبىر-بىرىنە ءۇن قاتپايدى، داۋىس تا قوسپايدى… ءبىر-ءبىرىن مۇلدە ەستىمەيدى دە. ولار – جاڭعىرىققا سەنەدى» دەيدى. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر؟ مەنىڭ بىلۋىمدە، داۋىستاردا شارا جوق. الدىنا كەلگەنگە ءۇن قاتادى، ء«دارىس» وتەدى. ونى (الدىنا كەلگەندى) ءوزى سەكىلدى داۋىس ەكەن دەپ ويلايدى. بىراق، داۋىس بولۋ قيىن. بوگەت كوپ. وبەكتيۆتىسى بار، سۋبەكتيۆتىسى بار، ءبىراز ساندى قۇرايدى. سولاردىڭ بارىنە باسىن سوعىپ ءجۇرىپ، اقىرى ءوزى دە جاڭعىرىققا اينالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. جالپى، ءالسىز جاراتىلعان پەندە بالاسى قاشاندا پەندەلىگىن ىستەمەي تۇرا المايدى. سوندىقتان دا داۋىس – از، جاڭعىرىق – تولا. ءسىز «مەن» دەگەن دانىشپانعا قوسشى بولىپ، وعان جاڭعىرىق ىزدەسكەندىكتەن، قينالعان جوقسىز، ايتپەسە، ءسىز دە سولاردىڭ بىرىنە ىلەسىپ، ماڭگىلىككە قاڭعىپ كەتەر ەدىڭىز. سوندىقتان، از دا بولسا، داۋىستاردىڭ بولعانىنا شۇكىرشىلىك ەتەيىك. ءتىپتى بولماسا، «مەن» ايتقانداي، جۇرەكتىڭ ۇنىنە قۇلاق تۇرەيىك. اباي اتام ايتپاي ما، «جۇرەگىڭە سۇڭگى دە، ءتۇبىن كوزدە، سونان تاپقان – شىن اسىل، تاستاي كورمە!» دەپ. بىراق، جۇرەككە سۇڭگۋ ءۇشىن دە جۇرەك كەرەك-اۋ. سول جاعى قيىن، قۇرعىردىڭ!

جالپى، پەندە ءۇشىن بۇكىل ءومىر – قيىنشىلىق. سوندىقتان دا، اباي اتام «ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا» دەگەن. باسقا قيىنشىلىقتى ايتپاعاندا، جۇمىر باستى جاراتىلىستىڭ جاڭعىرىقتىڭ وزىنە الدانىپ، جاپان دالاعا قاڭعىرىپ كەتەتىنىن بىلگەندىكتەن سويدەگەن عوي، جارىقتىق! ءبىلىپ قويىڭىز، پالاساپاعا ادەبي فورمادا ارالاسۋ دەگەنىڭىز وسى بولادى. عىلىمي-اكادەميالىق فورمادا جازسا، ماسەلە ءدال وسى دەڭگەيدە ۇعىنىقتى بولماس ەدى. وقىدىق قوي كەزىندە، بىراق، سول ديالەكتيكالىق ماتەرياليزمىڭىز قۇلاققا كىردى مە؟ قايدا قالدى ءوزى؟ ماركستىڭ جاڭعىرىعى بولىپ باسىمىزدى ابدەن قاتىرىپ-قاتىرىپ الىپ، اقىرى، تۇككە جاراماي، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن دالادا قالدى!

اۆتوردىڭ تاعى ءبىر تاماشا اڭگىمەسى – «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا…». «قۇلاعىندا قۇرباقا وينايدى» دەگەندى جالعاي سالۋ – وڭايدىڭ وڭايى، ارينە. بىراق، سوڭعى كوركەمدىك شەشىم ءبىز كۇتكەندەي بولماي شىعادى. قۇدىققا قۇلاعان قۇلاننىڭ قۇلاعىنا كوتەرىلگەن باقا وندا ويناق سالمايدى، ءومىر-باقي كۇتكەن وسى قولايلى ءساتتى پايدالانىپ، سىرتقا قاراي سەكىرەدى. دالاعا شىعادى. وقىرماننىڭ ىشىندەگى دايىن «جاۋاپ» تاس-تالقان بولادى. ويتكەنى، قۇرباقا قۇلاق ۇشىندا وينامادى عوي، كەرىسىنشە، قارعىپ، تۇزگە شىقتى. وقۋشىنى ەندى مۇلدە كۇتپەگەن «ەندى قايتەر ەكەن» دەگەن ۇرەيلى وي بۇرمەندەيدى. ەسكى ماتىننەن جاڭا ءمان تۋدىرۋ دەپ، ءسىرا، وسىنى ايتادى.

سىرتقا شىققان قۇرباقا نە كۇيگە ءتۇستى؟ ەندىگى ماعىنا وسىندا.

جارىق دۇنيەگە شىعىپ، مۇراتىنا جەتكەن باقا جان-جاعىنا تاڭدانا قارايدى. مۇنداي كەڭدىكتى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن عوي ويتكەنى! الدەن ۋاقىتتا ەسىنە ءوزىنىڭ سىرتقا شىعۋىنا سەبەپ بولعان قۇلان تۇسەدى. بارىپ، سويلەسەدى. قۇلاننىڭ ايتقانىنان «باقانىڭ ۇققانى – جاڭا عانا ءوزى تۇتاس ديدارىن العاش كورىپ، كوزى قارىققان جارىق دۇنيە سونشالىق كەڭ دە ەمەس سياقتى… بۇل بەر جاعىن عانا كورىپتى. ار جاعى – باقا ءالى بىلمەيتىن، تىرشىلىك ءۇشىن جان بەرىپ، جان الىسقان تولاسسىز قيان-كەسكى… »

ء«سويتىپ، سول ارادا، قۇلاننىڭ دەمى ءۇزىلىپ، كەتە باردى. بىراق ونىڭ ايانىشتى ولىمىنە باقا ۇزاق قايعىرىپ وتىرا المادى. تۋ سىرتىنان ىسىلداعان ءزارلى دىبىستى ەستىپ، ءتونىپ كەلگەن قاتەردى بار تۇيسىگىمەن سەزىنە، قارباڭداي بۇرىلعان. تاياق تاستام جەردە ايىر ءتىلى سۋماڭداپ، باسىن قاقشيتا كوتەرىپ، وقتاۋداي شۇبار جىلان جاتىر ەكەن». مىنە، كەڭ دۇنيەنىڭ باقانىڭ الدىنا تارتقان «تاباعى».

بۇل ارادا ءماتىننىڭ ەكى ماتەلدەن قۇرالعانىن ايتا كەتكەن ءجون. ءبىرى «قۇدىقتا جاتقان باقا اسپاننىڭ كەڭدىگىن قۇدىقتىڭ اۋزىنداي-اق دەپ ويلايدى» بولسا، ەكىنشىسى، ارينە، الگىندە عانا ايتقان، «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇلاعىندا قۇرباقا وينايدى». اڭگىمەدە ەكەۋىنىڭ مازمۇنى بىرىگىپ، تۇتاس ءبىر دەنەگە اينالعان. ءسوز جوق، شەبەرلىك. نەگىزى، حالىقتىق ادەبيەتتە بۇل جانر، ياعني، ماعىنانى حايۋانات نە جاندىكتەردىڭ ۇقساس سيپاتتارىنا جۇكتەپ، تەلىپ ايتاتىن مىسال نە ءتامسىل جانرى ەجەلدەن بار. كەيبىر شىعىس حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىندە، ءتىپتى، كەرەمەت دامىعان. ۇمىتىلىپ بارا جاتقان وسى ءتاسىلدى اۆتور بۇگىنگى كۇنگە لايىقتاپ جاڭعىرتقان ەكەن، قۇپ العاننان باسقا ايتار جوق.

ايتپاقشى، جىلاننىڭ ارباۋىندا قالعان «باقامىز  – ءدىن امان». وعان دالەل – ونىڭ باسىنان وتكەن وسى وقيعانىڭ بىزگە جەتۋى. ول ءتىرى بولماسا، بەرگىگە كىم ايتىپ بەرەر ەدى وسىنشاما ماعىنالى اڭگىمەنى؟!

ەندى «شىرماۋىق». ەجەلدەن ەل بىلەتىن شىرماۋىق تۋرالى اڭگىمەنى ەسكە سالعانىمەن، باسقا. وندا شىرماۋىقتىڭ ءوزى جەكە-دارا ءومىر سۇرە الماي، ىلعي باسقالاردىڭ ەسەبىنەن كۇن كورەتىنى، وزگەگە جارماسىپ، وركەن جاياتىنى ءتامسىل ەتىلەتىن. ال، مىنادا اۆتور ەسكى ماتىننەن جاڭا مازمۇن تۋدىرعان، ماعىنانى تەرەڭدەتە تۇسكەن. جاپونداردىڭ (وزىمىزدىكى بولۋى دا مۇمكىن) ارا تۋرالى، ولاردىڭ ءوز پاتشاسىن قالاي جاقسى كورىپ، سول ماحابباتىمەن قالاي قىسىپ، كۇن كورسەتپەي، اۋا جەتكىزبەي، ارام ولتىرەتىنى جايىنداعى مىسالىنىڭ ايتپاعىن ايتقىزادى. حالىق تامسىلىندەگى شىرماۋىقتان ءبىر وزگەشەلىگى: ونداعى شىرماۋىق ءوزى شىرمالىپ، بيىكتەگەن وسىمدىككە، تىرەك بولعانى ءۇشىن، راحمەت ايتىپ، ريزاشىلىق بىلدىرمەگەنىمەن، قاس قىلىپ، جاۋلىق جاسامايتىن; ال، مىنادا جاڭا زاماننىڭ ازعىنداعان شىرماۋىقتارى قاتەگەزدىككە بارادى، سونداي جاۋىز: جەر بەتىندە ەندى قىلتيعان جاس شىبىقتىڭ، سونشاما توزىمدىلىكپەن، بايتەرەك بولاتىن ۇزاق بولاشاعىن كۇتەدى، تەك ۇلى داراققا اينالعاندا بارىپ ىسكە كىرىسەدى جانە ءتۇبى الىپ سوعادى. الگىندە ءسوز قىلىپ وتكەن، «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا»-داعى جەڭىلگەن قۇلانعا تيىسپەيتىن ەجەلگى زاڭدى بۇزىپ، ەش قاتىسى بولماسا دا، ءوزى ولمەلى كۇيگە تۇسكەن سورلى قۇلاندى «ازعىنداعان ۇرىقتان پايدا بولعان اياماس ۇلاندار، جاڭا زاماننىڭ جاس قۇلاندارى تاپاپ-جەپ قويا جازداپ، قۇدىققا قۇلاتىپ»، جوقتاۋىن اسىراتىنىن قايتا ءبىر ەسكە سالادى. دەمەك، ۇرپاق جاڭارسا، وعان ىلەسە جازىلماعان «زاڭدار» دا جاڭارادى. «ويىنشىلار» جانى قاتايا تۇسەدى. بالكىم، ءتىپتى دە قاتىگەز بولىپ تىنار. قىراعى اۆتور ويشىل رەتىندە سونى بايقاعان جانە ونى شىعارماسىنىڭ ءون بويىنا سىزدىقتاتىن ەنگىزىپ وتىرادى. يدەيا تەرەڭدەي تۇسسە، شىعارما دا شيراپ، كەمەلدەنە تۇسەدى ەكەن.

مىنە، ءسويتىپ، بەسىنشى دەڭىز، التىنشى دەڭىز (شارتتى نارسە عوي), ءوزىڭىز بىلەسىز، قادىرى ارتىق قازاق پروزاسىندا جاڭا ءبىر باعىتتىڭ باعدارى سۇلبالانىپتى. قوعامدىق-پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق تەرەڭ مازمۇنداردى قاۋزايتىن، زامانعا بەيىمدەلىپ، جاڭعىرىپ، تۇرلەنە تۇسكەن بۇل ەجەلگى مىسال-ءتامسىل مەكتەبىن ارى جالعايمىن، ءتىپتى دە ورنىقتىرا تۇسەم دەسەڭىز، تاعى ەركىڭىز، ويلى وقىرمان. مۇنىڭ كوزگە كورىنىپ تۇرعان ءبىر ارتىقشىلىعى – نىسانا ەتكەن قاراۋىلعا، بۇرىنعىداي الىستان وراعىتپاي، اتقان جەردەن ءدال تيگىزىپ، بىردەن ىشكە ەنىپ، سول ارادا توڭىرەكتى تەرەڭدەي قازىپ، ۇڭگىپ كەتۋگە (ارينە، شاما كەلسە) قولايلى-اق ەكەن. بايقاماسا، تاعى، پۋبليتسيستيكامەن وپ-وڭاي شاتاستىرىپ الۋعا بولاتىنداي. بىراق، قولدانىلعان فورما ادەبيەتتىكى. تىكە اۆتورلىق بايانداۋ جوق، ەسەسىنە، ناقتى، ءتىرى كەيىپكەرلەر «ويىن» وينايدى. ايتار ويى سونىڭ ىزىمەن ءىلبىپ، بىرتە-بىرتە زورايىپ، كۇجىرەيە بوي كوتەرەدى. سودان سوڭ كوز الدىڭىزدان ماڭگىلىككە كەتپەستەي بولىپ قالشيادى دا قالادى. مۇنىڭ مىسالىن جوعارىدا از كەلتىرگەمىز جوق. ەندىگىسى ارتىق.

وسىعان قوسىپ ايتار تاعى ءبىر جاي، تۇرسىنجان شىعارمالارى و باستا، كوبىنەكي، بۇگىنگى كۇن – وسى زاماندى قاراعا الاتىن. سوڭعى ۋاقىتتا باعىتى، مۇلدە دەمەسەك تە، ەپتەپ وزگەرگەن سىڭايلى. بالكىم، ءوزىن-ءوزى قايتالاۋدان (سونداي ءبىر سەزىك بىلىنگەن) قاشتى، الدە، جازا كەلە، تاجىريبەسى تولىسا كەلە، ءوستى، بيىك كەڭىستىككە قول سوزىپتى. بىزگە عانا ءتان ەمەس، كۇللى ادامزاتقا تيەسىلى، جالپىعا ورتاق تۇيتكىلدەردى ءوز تۇرعىسىنان تەكسەرىپ كورۋگە تالپىنىپتى. دۇرىس ارەكەت. نەگىزى، ءوز حالقىنا نە كەرەك ەكەنىن بىلگەن ادامعا، الەم دەگەن تۇك ەمەس.

ءسىرا، وسى ايتقان… باعىتتاعى وزگەرىستىڭ اسەرى بولار، جازۋشىنىڭ جازۋ ستيلىنە دە وزگەرىس ەنگەن. العاشقى «قازاقتىڭ جانى» جيناعىنا كىرگەن شىعارمالارىندا ساتيرالىق، ساركازمدىك سيپات باسىم ەدى، ال، مىنا، كەيىنگىلەردە ول جوق. ەسەسىنە، تەرەڭ تولعاعان وي-تولعامدار كەزەك العان.

وسى ەكى ەرەكشەلىكتى قوساقتاي كەلگەندە، جازۋشى وسكەن، شىعارماشىلىق ىزدەنىستە جاڭا ءبىر دەڭگەيگە كورەتىلگەن دەگەن قورىتىندى شىعارۋعا بولاتىنداي. ال بۇل ىزدەنىستىڭ الدا دا جالعاسا بەرەتىنىنە ءبىز كامىل سەنەمىز.

ۇمىتىپ بارادى ەكەنبىز، ەندى جانر جايىندا بىرەر ءسوز. جانرى نە، نەمەسە، بۇل جانردى نە دەپ اتاۋعا بولادى؟ ءبىز، وزىمىزشە، ءسوز اراسىنا سىنالاپ، جەكە ويىمىزدى جۇرت الدىنا تارتتىق. ەسىڭىزدە بولسا، ءبىر جەردە «زامانعا بەيىمدەلىپ، جاڭعىرىپ، تۇرلەنە تۇسكەن ەجەلگى مىسال-ءتامسىل» جايىندا ايتتىق. سونىمەن توقتاپ قالماي، ول «كەيبىر شىعىس حالىقتارى ادەبيەتىندە، ءتىپتى، كەرەمەت دامىعان» دەگەندى دە ۇستەدىك. وسى سوزىمىزدە، راس، شىندىق بار. مىسالى، كەيدە ءۇندى حالقىنىكى دەپ تە ايتىلاتىن، ودان الدەقايدا تەرەڭ ماندىك ايىرماشىلىعى بار ءبىر ءتامسىل جالالاددين رۋميدا كەزدەسەدى… سونى كەلتىرەيىك.

اسپان استى، جەر ۇستىندە ونداي حايۋانات بارىن بىلمەيتىن ءبىر ەلگە بىرەۋ ءپىلدى الىپ بارادى. ونى ۇڭگىرگە قاماپ قويىپ، تۇرعىندارعا كورسەتەدى. ىشكە كىرگەن اركىم بەيتانىس ماقۇلىقتىڭ ءار جەرىنە كەزدەسىپ، قولىمەن سيپاپ، وزىنشە تۇجىرىم جاساپ شىعادى. سوڭىندا ء«پىل قانداي ايۋان؟» دەگەن سۇراققا ءوز تۇرعىلارىنان جاۋاپ بەرەدى. بىراق، ەشقايسىنىكى دۇرىس بولماي شىعادى. ءپىلدى سىرتقا الىپ شىققاندا، تۇرعاندار «زاتتى تولىق كورمەي تۇرىپ ول تۋرالى ەشقانداي بايلام جاساۋعا بولمايدى ەكەن عوي» دەگەن توقتامعا كەلەدى. شىعارمانى كەيىنگى تالداۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، وسى تامسىلمەن رۋمي: «جارىق – اقيقات، ول تۇسپەگەن جەردىڭ ءبارى قاراڭعى» دەگەندى جەتكىزبەك بولعان. مۇنداي تۋىندىلار شىعىستىڭ باسقا عۇلامالارىندا دا كەزدەسەدى. سودان جۇعىستى بولعان دەسەك، اسا قاتەلەسە قويماسپىز، بۇل ءبىزدىڭ حالىقتىق ادەبيەتىمىزدە دە بار. ەشتەڭە جوق جەردەن پايدا بولمايدى عوي، تۇرسىنجان تۋىندىلارى وسى تەرەڭ قاينارلاردان تامىر تارتىپ، ءنار العان دەگەندى، ءبىز، وسى تۇستا، تاعى قايتالاعىمىز كەلەدى. ارينە، ءدال ءوزى ەمەس، كوركەمدىگى جەتىلگەن، تارتىمدىلىعى ارتقان، تۇرلەنگەن جاڭا فورمادا.  قايتالاپ ايتامىز، بىزدىكى تەك وي، ۇسىنىسقا جاقىن ءۋاج. ال جاڭا جانردىڭ ناقتى نە ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن، ءسوز جوق،  بەكەن اعام (ىبىرايىم) ايتپاقشى، اۆتوردىڭ وزىنەن سۇراۋعا تۋرا كەلەدى. ەڭ دۇرىسى – وسى.

سەرىك نۇعىمان

«اق جەلكەن» جۋرنالى، №2

اقپان، 2017 جىل