ماركسيزم ەڭ جاڭا، ەڭ دۇرىس، قوعام دامۋىنىڭ عىلىمي زاڭدىلىعىن اشقان، دۇنيەگە عىلىمي كوزقاراس. بۇگىنگى كۇنى جەر شارىندا ماركسيزمنىڭ اقيقاتىنا سەنىپ، سوتسياليستىك ءتۇزىمدى اتقارىپ وتىرعان ەل تەك جۋنگو (قىتاي) دەپ ايتۋعا بولادى. سونىسىنا جاراي بۇل توپىراقتا ماركسيزم ءىس جۇزىندە دالەلدەندى، كەمەلدەندى.

سوتسياليستىك ءتۇزىمدى اتقارۋدا ماكرسيزم پرولاتاريات تابىنىڭ ۇيتقىلىق جەتەكشىلىك رولىنە تاباندى بولۋدى، ياعني پرولاتاريات تابىنىڭ اۆانگارد قوسىنى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلىعىنا تاباندى بولۋدى دارىپتەيدى. پرولاتاريات ديكتاتۋراسىنا تاباندى بولۋدى ۇستانادى. بۇل بۇگىنگى كۇنى جۋنگوداعى جۋنگو كوممۋنيستىك پارتياسى سىندى ءبىر پارتيانىڭ باسشىلىعىنا تاباندى بولۋدىڭ نازاريالىق نەگىزى. جۋنگو حالقىنىڭ ازاتتىققا شىعۋى، رەفورما جاساپ، ەسىك اشىپ، بۇگىنگىدەي حالقى باي الەۋمەتى كۇشتى، الەمدىك دەرجاۆاعا اينالۋىنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى. جكپ سىندى ءبىر پارتيانىڭ باسشىلىعىنا تاباندى بولعاندىعى. بۇل قازىرگى قىتاي اقپارات قۇرالدارىندا قىتاي حالقىنىڭ تاريحتان، پراكتيكادان شىعارعان قورىتىندىسى، ۇستانىمى دەپ  ۇنەمى كەڭىنەن ۇگىتتەلەتىن كوزقاراس.

ماركسيزمنىڭ ءدىن، ءتىل، ۇلت تۋرالى ۇستانىمدارىنىڭ قىتايدىڭ سوتسياليستىك قۇرىلىس بارىسىندا دارىپتەپ، ءىس جۇزىندە سىناقتان ءوتىپ، دۇرىستىعى دالەلدەنىپ، كەمەلدەنۋدە.

ماركستىك كوزقاراستىڭ ءدىندى مويىندامايتىنىن بىلەمىز. ءتىل ماركستىك كوزقاراس بويىنشا قارىم-قاتىناس قۇرالى عانا. ۇلت – تاريحتا قالىپتاسقان قوعامنىڭ دامۋىنا ساي جويىلاتىن تاريحي كاتەگوريا.  ماركسيزىمشىلەر ءدىن دە، ءتىل دە، ۇلت تا قوعامنىڭ دامۋىنا ساي بىرتىندەپ جويىلادى دەپ سەنەدى.

قىتاي ۇكىمەتى قازىر نەگىزگى زاڭعا «ازاماتتاردىڭ دىنگە سەنۋ، سەنبەۋ قۇقىعى بار» دەپ جازىپ قويعانىمەن ماركسيزمدىك كوزقاراستىڭ تالابى بويىنشا قۇدايسىزدىقتى كەڭ كولەمدە ۇگىتتەيدى. ءدىني كوزقاراستى  ۇگىتتەۋگە تىيىم سالىنادى. مەكتەپ قابىرعاسىندا ءتۇرلى تاربيە فورماسىمەن جانە مەكتەپ وقۋلىقتارى ارقىلى ارناۋلى تۇردە قۇدايسىزدىقتى ۇگىتتەيدى. ءدىندى تەرىستەپ، ءتىلدى قارىم-قاتىناس قۇرالى عانا دەپ تۇسىندىرەدى، ۇگىتتەيدى. پارتيا مۇشەلەرى دىنگە سەنبەيدى، ءدىني شارالارعا قاتىناسپايدى. 18 جاسقا تولماعان بالالاردىڭ دىنگە سەنۋىنە، ءدىني شارالارعا قاتىناسۋعا تىيىم سالىنادى.

قىتاي ۇكىمەتى قازىر از ۇلتتارعا باعىتتاپ «قوس تىلدە وقىتۋ» جۇيەسىن جولعا قويدى. ءارى 2020 جىلعا بارعاندا ءبىرتۇتاس قىتاي تىلىندە سويلەۋ تالابى ورتاعا قويىلدى. «قوس ءتىل وقىتۋى» قىتاي حالقىن ءبىر تىلدە سويلەيتىن حالىققا اينالدىرۋدىڭ باسىپ وتەر جولى عانا. قىتايدىڭ از ۇلت رايوندارىنداعى قوعامنىڭ ورنىقتىلىعىنا تونەتىن قاۋىپ تەك ۇلتتىق بولشەكتەۋشىلەر مەن ءدىني بۇلىكشىلەردەن كەلەدى دەپ ۇزبەي ايتىلادى. قىتاي ۇكىمەتى بۇل ولكەلەردەگى جەرگىلىكتى  ۇلتتاردىڭ دىنىمەن، ءتىلىن جويعاندا عانا بۇل قاۋىپتەن تولىق ارىلۋعا بولاتىندىعىن جاقسى تۇسىنەدى. سوندىقتان دا جۋنحۋا ۇلتتارىنىڭ بەرەكەلى شاڭىراعىن، ۇلتتاردىڭ ۇلى توعىسۋىن ىسكە اسىرۋ، قازىرگى قىتاي قوعامىنداعى ەڭ ماڭىزدى ساياسي مىندەت.

ءدىن مەن ءتىل ساياساتىن قىتاي ۇكىمەتى قىتاي قوعامىنىڭ ورنىقتىلىعى ءۇشىن بەلگىلەپ وتىر، بۇل ساياساتتاردىڭ نازاريالىق نەگىزى ماركسيزمدە جاتقاندىعى زەر سالعان ادامعا وڭاي بايقالادى. ەڭ ماڭىزدىسى   ماركسيزمنىڭ ءدىن، ءتىل، ۇلت تۋرالى كوزقاراستارى عانا اقيقات ەسەبىندە كەڭ كولەمدە ۇگىتتەلەتىن جاعداي جاس ۇرپاقتىڭ، جەكە تۇلعانىڭ ساناسىنان ءدىندى، ۇلتتىق ءتىلدى، ۇلتتىق سانانى تابيعي تۇردە وشىرۋدە. ءدىننىڭ ۇلتتىق ءتىلدىڭ، ۇلتتىق سانانىڭ جويىلۋىن تابيعي زاڭدىلىق رەتىندە قابىلدايتىن قوعامدىق سانانى قالىپتاستىرۋدا. ءدىندى تەرىستەپ ماسقارالايتىن، ءوز انا ءتىلىنىڭ جويىلۋىن ءمىنىپ جۇرگەن كولىگىن زامانعا ساي جاقسى كولىككە ايىرباستاعانداي تۇسىنەتىن پيعىل قالىپتاستىرۋدا.

ماركس سوتسياليزم ءار ۇلتتىڭ ورتاق گۇلدەنىپ، كوركەيەتىن كەزەڭى، ۇلت كوممۋنيزمگە قادام باسقاندا جويىلادى دەپ ايتقانىمەن، جۋنگونىڭ ماركسيزمشىلدەرى جۋنگو ءسوتساليزمنىڭ العاشقى ساتىسىندا تۇر دەپ ايتادى،  اقساقالدار دۇنيەنىڭ بۇگىنگىدەي تەز قارقىنمەن داميتىندىعىن كەزىندە بولجاي الماعان. قىتايدىڭ جاڭا ۇرپاق باسشىلارى كورەگەندىك تانىتتى.  دۇنيەنىڭ بۇگىنگىدەي تەز دامۋىنا وزگەرۋىنە ىلەسىپ، ەڭ الدىمەن جەرگىلىكتى از ۇلتتاردىڭ ءدىنىن، ءتىلىن جويىپ، كوممۋنيزمگە باراتىن جولدى باسا بەرۋ قاجەت ەكەندىگىن اڭعاردى. شىنىندا ۇلتتاردىڭ جويىلاتىن ءدىنى، ءتىلى، ۇلتتىق ساناسى ءبىر ۋاقىتتا جويىلا سالمايدى. ەڭ الدىمەن وسىلاي از ساندى ۇلتتاردىڭ ۇلتتىق بوگەنايى جويىلادى. سونان سوڭ مەملەكەتتىلىگى بار ۇلتتار جويىلادى. ونان سوڭ بارىپ مەملەكەت جويىلادى. بۇل تۇرعىدان ايتقاندا  ماركسيزم بۇل كۇندەرى قىتاي ەلىندە كەمەلدەندى، تولىقتاندى، دامىدى دەپ ايتۋىمىزعا تۋرا كەلەدى.

اعىباي بۇعىبايۇلى

Abai.kz