«ۆسە سچاستليۆىە سەمي پوحوجي

 درۋگ نا درۋگا، كاجدايا نەسچاستليۆايا

سەميا نەسچاستليۆا پو-سۆوەمۋ…»

                                                           ل.تولستوي.

 «مى ۆ ناشەي سەمە نيكوگدا نە بىلي وسوبەننو نەجنى درۋگ س درۋگوم، — ەتو نە پرينياتو ۋ بەدنياكوۆ…»
ەريح ماريا رەمارك

 

— ءتاۋىرجان، مەدەتبەك، داۋىستارىڭدى قاتتىراق شىعارىپ جىلاڭدار! بۇل اكەلەرىڭنىڭ  اقتىق ساپارى. ىباش ەندى قايتىپ اينالىپ كەلمەيدى.

شەشەمنىڭ وسى ءبىر ءسوزى ءتۇسىپ كەتكەن ەڭسەمدى تىكتەگەندەي بولدى. قوس نەمەرە باۋىرىمنىڭ ورتاسىندا تاياققا سۇيەنىپ تۇرعان مەن اينالاما كوز جۇگىرتتىم، كوڭىل ايتىپ كەلۋشىلەردىڭ اياعى سايابىرلاعان ءتارىزدى. ءبىر توپ ايەلدىڭ ورتاسىندا وتىرعان انام بىرەر كۇننىڭ ىشىندە شوگىپ كەتكەن سياقتى. جىلاي-جىلاي ەكى كوزى بىلاۋداي بولىپ ءىسىپ كەتكەن. «بۇل اكەلەرىڭنىڭ اقتىق ساپارى. ىباش ەندى قايتىپ كەلمەيدى». وسى ءبىر ءسوز قۇلاعىمنان كەتەر ەمەس. ەكى كۇن بەل شەشپەي سويىس مالدى ازىرلەپ، كەلگەن كىسىلەردى قارسى الىپ، اۋرە-سارساڭمەن جۇرگەندە اكەمدى قارا جەر قوينىنا بەرەتىنىمدى ۇمىتىپ تا كەتكەندەيمىن. جىلاعىم كەلدى. ءۇش كۇن بويى كوزدەن اققان جاس تا تاۋسىلعان با، جىلاي المادىم. باسىم مەڭ-زەڭ. تاياققا سۇيەنىپ تۇرسام دا تەڭسەلىپ كەتەم. ءىشىم ورتەنىپ، جۇرەگىم سىزداپ بارادى. «قارىس جەردە قازا بار» دەگەن بۇرىڭعىنىڭ ءسوزى سونشالىقتى ءدال ايتىلعانىن ەت-جۇرەگىممەن سەزىندىم. كەشە عانا ءدىن امان جۇرگەن اكەم ەندى سورەنىڭ ۇستىندە شالقاسىنان ءتۇسىپ ۇيدەن شىعىپ بارادى. باياعىدا، جارىقتىق، مارقۇم اجەم: «ولگەن ادامنان كەسەلدى جان بالاسى بولمايدى» دەۋشى ەدى. راس ەكەن، ساپىرىلىسقان مىنا جۇرتپەن شارۋاسى جوق. اق كەبىنگە ورانىپ اپ قامسىز جاتىر. ءتاۋىرجان مەن مەدەتبەك سۇيەكتىڭ ءبىر جاعىنان ۇستاۋعا ۇمتىلىپ الدىعا وزدى. مەن كوپپەن بىرگە سۇلدەرىمدى سۇيرەتىپ، جانازا نامازعا تۇردىم. اكەمنىڭ كوز جۇمعانىنا ءالى دە سەنەر ەمەسپىن. ونىڭ ءولى دەنەسىنە جاقىنداعىم كەلمەيدى. تىنىشتىقتى يمام بۇزدى.

— مارقۇم قانداي ادام ەدى؟ — دەدى ادەتتەگىدەي كوپكە سۇراۋلى جۇزبەن قاراپ.

— جاقسى، جاقسى.

يمام وتباسىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەنى الداش اعامدى قاسىنا شاقىرىپ:

— ۋا، جاماعات، مارقۇم ىبىراي اقتانۇلىنىڭ قارىزى بار ما ەدى؟  ادام بالاسى اللانىڭ الدىنا قارىزسىز بارعانى ءلازىم. ول ءۇشىن جاراتقاننىڭ الدىندا جاۋاپقا تارتىلادى. ەگەر بار بولسا، ايتىڭىزدار. ۇلى الداش قايتارادى. الداش، قايتاراسىڭ عوي؟، — دەپ ەندى اعاما بۇرىلدى. ول جاق اشپاي، باسىن يزەدى.

— جوق، جوق — دەپ جەرلەۋگە جينالعان جۇرت ءبىراۋىزدان جاۋاپ قايىردى. جانازا نامازى ءوز شارتى بويىنشا بەل بۇگىلمەي وقىلدى. ناماز سوڭىندا ايەلدەر جاعى داۋىس شىعاردى. ءبىز ءۇنسىز، كىلەمگە ورالعان اكەمنىڭ سۇيەگىن كولىككە سالىپ، قورىمعا قاراي تارتتىق. كىمنىڭ ايتقانى ەسىمدە جوق. ماعان اقىمعا ءتۇسىپ، اكەمنىڭ ەندى جاتار جەرىن كورۋ كەرەكتىگى ايتىلدى. ۇڭىرەيگەن سۋىق كورگە تۇسۋگە جۇرەگىم داۋالامادى. ول تۇگىلى قابىرشىلەرگە دە جاقىنداي الار ەمەسپىن. الداش تا ول جاققا اياعىن باسپايدى.  قابىرگە اكەمنىڭ جيەنى جەڭىس ءتۇسىپ، تاعى دا ءبىر-ەكى جىگىتتىڭ كومەگىمەن ناعاشىسىن ەندىگى ورنىنا ءوز قولىمەن جايعاستىردى. الىس-جاقىننان كەلگەن اعايىن، دوس-جاران مەن كورشى-قولاڭ توپىراق سالىپ، مولدا قۇرانىن وقىدى. ارتىنشا تاعى دا  جينالعاندار ورتاسىنان اقساقالى بار، قاراساقالى بار، كەزەك-كەزەك سۋىرىلىپ شىعىپ، دۇعالارىن باعىشتاپ جاتتى. سول كەزدە عانا ومىرىمدە العاش رەت ءوزىمنىڭ قۇران وقي المايتىنىما ىشتەي قاتتى نالىدىم. يمام كوپتىڭ ورتاسىندا تۇرىپ ۋاعىزىن ايتۋعا كوشتى. كەيبىرەۋلەر ءۇنسىز باس شۇلعىپ تىڭداپ تۇرسا، ەندى بىرەۋلەر توپتان ءبولىنىپ، ءوزارا اڭگىمە دۇكەن قۇرا باستاعان. شەتكەرەك شىعىپ شىلىم تۇتاتقاندار دا بار. قابىرشىلەر جاعى بولسا، اكە قابىرىنىڭ توپىراعىن رەتكە كەلتىرە جيناپ، ۋاقىتشا قورشاۋلارىن ءۇنسىز ورناتىپ جاتىر. مولدانىڭ تۋرا جانىندا سۇرەڭسىز كۇيدە ءبىر نۇكتەگە ماقساتسىز قادالىپ قاراپ تۇرعان ناعاشىم نۇرلانعا كوزىم ءتۇسىپ كەتتى. قوس جانارىنان تارام-تارام جاس اعىپ تۇر. اكەم ناعاشىمنىڭ اتىن اتاماي نۇركەن، نۇركەنتاي دەۋشى ەدى. «نۇركەن بالدىز ەمەس، تۋعان ىنىمدەي بولىپ كەتتى عوي» دەپ وتىراتىن. ۇيگە كەلسە، بالاداي قۋانىپ، قۇراق ۇشا كۇتۋشى ەدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ناعاشىلارىما سۋىقتاۋ ءوستىم. ەندى قازىر ماعان نۇرلان ناعاشىمنان ارتىق جان جوق سياقتى. ءىشىم جىلىپ، جاقسى كورىپ كەتتىم. جانارىمنان قالاي جاس شىققانىن دا بايقاماي قالدىم. ونى جۇگىرىپ بارىپ قۇشاقتاي الىپ، ايعايلاپ بوزداپ جىبەرگىم-اق كەلەدى. مەندەگى قايعىمەن ءبولىسىپ تۇرعان جاھانداعى جالعىز جان سول كىسى سياقتى.

اكەمنىڭ جەتىسى مەن قىرقى بولاتىن كۇن حابارلانعان سوڭ جۇرت قوناقاسىنا قاراي جىلجىدى. مولدا الداش ەكەۋمىزدى الىپ قالىپ، تاعى دا قۇران وقىدى. بەت سيپاپ، ءبىز دە ۇيگە قاراي بەت تۇزەپ كەلەمىز.  اعام مولدامەن جەكە اڭگىمەگە كوشىپ، ەندى اتقارىلار شارۋالاردىڭ ءجون-جورالعىسىن ايتىپ كەلە جاتقانداي. مەن ارتتا بىرەر قادام قالىپ كەلەم. ارتىما قاراي بەرەم، قاراي بەرەم. ءساۋىردىڭ ءالى دە سالقىنى  بار، باياۋ جەلىمەن «قاراش، مەنى جالعىز قالاي تاستاپ باراسىڭ؟» دەگەن اكەمنىڭ داۋىسى قۇلاعىما جەتكەندەي. تۋ سىرتىمنان اكەم ماعان  قادالا قاراپ، جانارىمەن جالىنا «مەنى الىپ كەت» دەيتىن سياقتى. ءيا، تۋرا اۋرۋحانا توسەگىندەگى جالىنىشتى كەيىپپەن. نەگە سول كەزدە الىپ كەتپەدىم ەكەن؟ نەگە؟ دارىگەر: «ينسۋلت وڭاي ەمەس. اقىل-ەسى دۇرىس بولعانىمەن تىلدەن ايىرىلعان. ويىن جەتكىزە الماي، سوعان ىشتەي ۋايىمداپ، پسيحيكاسى بۇزىلعان. ۇيدە كۇتە المايسىز. الىپ كەتپەيسىز» دەگەنگە نەگە تەز كونە سالدىم. جاس بالاداي مەنەن مەيىرىم كۇتىپ قاراپ ەدى. مە-مە-ن اپ-اپ كە-كە — دەپ، سول قولىمەن ەسىك جاقتى نۇسقاي بەرگەن-ءدى، نۇسقاي بەرگەن-ءدى.  توسەككە تاڭىلعان وڭ قولىن كورسەتىپ، ەكى يىعىن سەلكىلدەتتى. تۇرعىسى كەلىپ، قايتا-قايتا باسىن كوتەردى. اقىرى شىداي الماي ەكى كوزىنە ەرىك بەردى. ءوزىنىڭ دارمەنسىز كۇيىنە مويىنسۇنىپ جىلادى. ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت اكەمنىڭ جىلاعانىن كوردىم. ءيا، ءبىرىنشى رەت. ءبىر جىلدا شەشەسى مەن ەكى بىردەي ءىنىسىن جەرلەگەندە دە كوز جاسىن كورسەتپەگەن ەدى. اۋىر كۇرسىنىپ قويىپ، تەك وڭاشا وزىمەن-ءوزى  ءجۇردى. ونسىز دا بىرتوعا، سوزگە ساراڭ كوكەم سول كەزدە كىسىكيىكتەنىپ  كەتكەن-ءدى.  اۋىر قازاعا قاسقايىپ تۇردى. ىشتەي تىندى. قاتىن، بالا-شاعاسىنىڭ الدىندا مايرىلمادى. قايعىسى ىشىنە ءتۇسىپ كەتسە كەرەك، اراعا ەكى جىل سالىپ، جۇرەكپەن اۋرۋحاناعا تۇسكەندە دە ەڭسەسىن تىكتەپ العان. بۇل جولى كۇش-جىگەرىنىڭ تاۋسىلعانىن، ساناۋلى ساعاتىنىڭ قالعانىن سەزدى مە، الدە «قاراش-اۋ، مەن دە ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعانمىن. مىنا اۋرۋعا شىدار ەمەسپىن. قايرانىم تاۋسىلىپ بارادى. ولسەم ءوز شاڭىراعىمدا ولەيىن، مەنى الىپ كەت» دەگەندى ايتا الماعان سىندى. بورداي ەزىلدى.

— كوكە، ءالى-اق ساۋىعىپ كەتەسىڭ، — دەپ سابىر ساقتاپ تۇرعان مەن دە شىداي المادىم. ءجۇزىمدى ىستىق جاس جۋىپ كەتتى.

— كوكە، سەن جىلاساڭ، ءبىز قايتپەكپىز؟! جىلاماشى. سەن ءبىزدىڭ قورعانىمىز ەمەسسىڭ بە! جازىلىپ كەتەسىڭ. مەن سەنى كەرەك بولسا، قىتايعا اپارىپ ەمدەتەمىن. نەمەرەلەرىڭ ساپار، سانات، بەكنار، ايبولات، مىرجاقىپتىڭ تويىندا وتىراسىڭ.

اجالمەن الىسىپ جاتقان ادامعا جىگەر بەرۋدىڭ ورنىنا سولىعىمدى باسا الماي تۇرعان مىنا تۇرىسىم دارىگەرگە ۇنامادى. مەنى سۇيرەپ دالىزگە شىعارىپ:

— باۋىرىم، بۇنىڭ نە؟

— …

— قينالىپ جاتقان اۋرۋ ادامنىڭ كوڭىلىن بوساتىپ. ول كىسىگە تىنىشتىق كەرەك. قازىرگى جاعدايى تۇسىنىكتى. كەشە عانا ساۋ ەدىم. ماعان نە بولدى دەپ  جاعدايدى تۇسىنە الماي جاتىر.  اكەڭىزدى ۋايىمداتپاۋ كەرەك.

— اكەم ءوزى دە دارىگەر. جۇرەگى باياعىدان اۋىراتىن. پروفيلاكتيكا رەتىندە جاتقان ەدى. سىزدەرگە كەلگەنىنە ءۇش-اق كۇن بولدى ەمەس پە؟ قالاي عانا ينسۋلت العان؟

ءوز-وزىمە ارەڭ كەلىپ، دارىگەرگە قارادىم.

— جەكسەنبى كۇنى ينسۋلت العان ەكەن. مەن ول كەزدە جۇمىستا بولمادىم. كەزەكشىلىك ەتكەن دارىگەر ءالى كەلمەدى. انىق-قانىعىن سول كىسى كەلگەسىن انىقتايمىن. مەدبيكەلەردىڭ ايتۋىنشا اياقاستى قان قىسىمى كوتەرىلىپ كەتكەن. اۋا-رايىنىڭ دا اسەرى بولۋى مۇمكىن.

— ەندى بىزدەن قانداي كومەك كەرەك؟ قاندايدا ءبىر ءدارى-دارمەكتەر قاجەت شىعار؟ — دەدىم كوزىمنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ جاتىپ.

— ازىرگە ەشتەڭە كەرەك ەمەس. ەرتەڭ اناڭىزدى الىپ كەلىڭىز. باسقا تۋعان-تۋىستارى كەلمەسىن. اكەڭىز كوڭىلى بوساپ، قينالىپ قالادى. ءسىز ەندى ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن پالاتاسىنا ءبىر-اق كىرىڭىز.

— ۇيگە الىپ كەت دەپ وتىر عوي.

— ۇيگە الىپ كەتىپ نە ىستەيسىز؟ اكەڭىزدىڭ بەتىنە قاراپ وتىراسىز با؟ مىندا ءبىزدىڭ باقىلاۋىمىزدا بولادى.

— قايتقىسى كەپ تۇر ەمەس پە؟

— قالاي تۇسىنبەيسىز، اكەڭىز ينسۋلت الدى. ميىنا قان شاپشىعان. ون ۋجە كالەكا.

دارىگەردىڭ داۋسى بۇل جولى قاتتى شىعىپ كەتتى. اكەم جاتقان پالاتانىڭ ماڭايىن اينالشىقتاپ ءبىراز ۋاقىت ءجۇرىپ، ارەڭ دەگەندە اۋرۋحانادان شىقتىم. اتتەڭ-اي. نەگە دارىگەردىڭ ءتىلىن الدىم ەكەن؟ اكەمدى ۇيگە الىپ كەلگەنىمدە، بالكىم، بالا-شاعاسىنىڭ ورتاسىندا جازىلىپ كەتەر مە ەدى؟ تىم بولماسا، سوڭعى ءسوزىن ەستىر ەدىم عوي…

اياق-قولىمدى تىم اۋىر سەزىنە ءىلبىپ باسىپ، باسىم سالبىراپ ۇيگە كىردىم. جابىرقاعان ءجۇزىم جامان حاباردى سەزدىرسە كەرەك، جايباراقات وتىرعان ايەلىم مەن ۇلىم مەنىڭ ءتۇرىمدى كورىپ، ۇرەيلەنىپ ءۇرپيىپ قالدى.

— قاراش، تىنىشتىق پا؟ اكەڭە بىردەڭە بولدى ما؟ — ماعان ۇيدە سۇراق قويۋعا تەك شەشەمنىڭ عانا شاماسى جەتتى. بىردەن ءتىل قاتۋعا قاۋقار جوق. كوكىرەگىم قارس ايىرىلا كۇرسىنىپ، ديۆانعا كەلىپ سىلق ەتىپ وتىرا قالدىم. — ءوي، اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى عوي. ايتساڭشى. اكەڭ ءولىپ قالدى ما؟ — دەدى شەشەم دەگبىرى قاشىپ. مەن بولعان جاعدايدى رەت-رەتىمەن بايانداپ بەردىم.

— بولدى! كەۋدەڭدى كوتەر، قاراش. ولىمنەن قاشىپ قۇتىلعان ەشكىم جوق.  ءدام-تۇزى تاۋسىلسا قۇدايىنا بارار. جەتپىسكە كەلىپ قالعان اكەڭ ينسۋلتتان ساۋىعىپ تۇرىپ كەتۋى نەعايبىل. قينالىپ، توسەك تارتىپ جاتقانشا، قۇدايىنا بارسىن. يا، اللا، قيدىم، قيدىم. قيناماي الاتىن بولساڭ، جانىن ال. — ءسوزىن جىگەرلى باستاعان انامنىڭ داۋسى دىرىلدەپ، كەۋدەسىن وكسىك قىسىپ كەتتى.

ەرتەڭىندە اكەمدى ەمدەتۋگە ءتاۋىر اۋرۋحانا ىزدەپ الماتىعا شىقتىم. ينسۋلت ءبولىمى تەك قالقامان اۋرۋحاناسىندا ەكەن. قالا ىرگەسىندە تۇرساق تا، وبلىسقا قاراعان سوڭ بۇل اۋرۋحاناعا اقىلى تۇردە دە جاتقىزۋ مۇمكىن بولماي شىقتى. اراعا ەكى كۇن سالىپ، تانىس-تامىرلار ارقىلى بۇل شارۋا دا رەتتەلدى. بىراق  ۇلگەرە المادىم. اۋىر ناۋقاستاردى تاسىمالدايتىن ارنايى كولىكتى الىپ، بورالدايعا الىپ-ۇشىپ جەتكەنىمدە دارىگەر «كوكەڭنىڭ جان تاپسىرعانىنا ءبىر ساعات بولدى» دەپ قارالى حابارمەن قارسى الدى. جالما-جان جانساقتاۋ بولىمىنە كىرىپ باردىم. ولىممەن ءۇش تاۋلىك بويى الىسقان اكەم بەينە ءبىر ۇيىقتاپ جاتقانداي. سول باياعى قالپى. ەتى اعىپ كەتپەگەن. تەك ءجۇزىنىڭ بوزارعانى بولماسا.

— اكە، تۇرشى. تۇرشى، — دەدىم ايعايلاپ، جانساقتاۋ ءبولىمىن باسىما كوتەرىپ. اكەم «ەندى مەنى الىپ كەتپەي وسىندا قالدىرىپ كەتسەڭ دە ءوز ەركىڭ» دەپ مەنى جازالاپ جاتقانداي كورىندى.

— سابىر ساقتا، باۋىرىم، — دەدى دارىگەر تۋ سىرتىمنان كەلىپ، قولىن يىعىما قويىپ. — جۇرەگىنەن ينفاركت العان ادام عوي. جۇرەگى شىدامادى. وسىدان ءبىر جارىم ساعات بۇرىن جۇرەك سوعىسى باياۋلادى. ارنايى قۇرىلعى ارقىلى اجالدان اراشالاماق ەدىك، ەلەكتر جارىعى ءسونىپ، تۇك تە جاساي المادىق. بەكەم بول! تاعى ەكى اق حالاتتى ادام كەلىپ مەنى جەتەكتەپ تىسقا الىپ شىقتى. ولار ماعان ءتىس جارىپ، ەش نارسە ايتپادى. تەك جاسى ەلۋلەر شاماسىنداعى بيداي ءوڭدى، ورتا بويلى تولىقتاۋ كەلگەن مەدبيكە كەلىپ:

— سەن قاراشسىڭ با؟ — دەدى. سويلەۋگە مۇرشام جوق. باسىمدى شۇلعىدىم. — اكەڭىز تۇندە ازداپ تىلگە كەلىپ ەدى. ءسىزدىڭ اتىڭىزدى قايتا-قايتا اتاپ شاقىردى. يمانى جولداس بولسىن! — دەپ ءجۇرىپ كەتتى. «اكەم نە ايتقىسى كەلدى ەكەن؟»

 

*  *  *

اسكەري شاتىردىڭ ىشىندە اسقا دەن قويعان قاراقۇرىم ەل الدارىنا    قويىلعان دامنەن ءىشىپ-جەپ وتىر. الىستان كەلگەن قۇدا-جەكجاتتار مەن تۋىس-تۋمالار العاشقىلاردىڭ قاتارىندا ءسوز الىپ، ءبىزدىڭ وتباسىمىزعا كوڭىل بىلدىرۋدە. توي بولماعاسىن، داستارحان استا-توك بولسا دا، كوپشىلىكتىڭ تاماققا تابەتى اشىلا قويمادى. جاستار جاعى تۇرۋعا دايىن ەكەندىكتەرىن ۇستەلگە قول سوزباي اڭعارتسا، ۇلكەندەر جاعى داستارحاننان قولدارى جەتكەندەردى دوربالارىنا سالىپ، بەت سيپار ۋاقىتتىڭ تاياپ قالعانىنان حابار بەردى. جينالعان قاۋىم ارتىنىپ-تارتىنىپ بولعاسىن توردەگى يمام قۇرانىن وقىپ بولىپ، ءسوز تىزگىنىن الدى.

— ايعىز اپا، الداش، قاراش باۋىرلارىم، تاعى دا سىزدەرگە قايعىرىپ، ءوزىمنىڭ جانە مىنا جاماعاتتىڭ اتىنان كوڭىل ايتامىن. «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر» دەگەن. ۋاقىت — ەمشى، جان جاراسىن ءوزى جازار. ىبىراي اتامىز جاقسى ادام بولاتىن. پايعامبار جاسىنان اسىپ دۇنيە سالىپ وتىر. ارينە، ءالى دە عۇمىر كەشكەندە عوي دەيمىز. ەندى ول كىسى سۇرمەگەن ءومىردى اللا تاعالا ارتىندا قالعان بالا-شاعاسىنا بەرسىن. قيىن كۇندەرى سۇيەۋ بولاتىن اعايىن-تۋىس كەرەك. مىنە، بارلىعىمىز سول ءۇشىن وسىندا جينالىپ كەلدىك. قايعىنى بولىسۋگە. قالا ىرگەسىندە تۇرساق تا ءبىزدىڭ اقكەمەر اۋىلىندا بىرلىك جوق ەمەس. وسى ەلدىمەكەنگە قازاقستانىمىزدىڭ ءار تاراپىنان كەلسەك تە ءبىر اتانىڭ بالاسىندايمىز. قارا جامىلىپ وتىرعان وتباسىنىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ كەلگەن بارشاڭىزعا تاعى دا مىڭ دا ءبىر راقمەت. اللا ءار ىزگى ىستەرىڭىزگە ساۋاپتان جازسىن. جاراتقان يەمىز ىنتىماعىمىزدان ايىرماسىن. ەل ءىشى تىنىش، كوپ ۇلتتى مەملەكەتىمىزدە تەك توي بولسىن. باعانا اتامىزدى جەرلەۋ كەزىندە ايتتىم. ەستىمەگەندەر بولسا قايتالايىن. مارقۇمنىڭ جەتىسى وسى ايدىڭ جيىرما ءتورتى بەرىلەدى. قىرقى مامىر ايىنىڭ جيىرما جەتىسىنە ءتۇسىپ تۇر. قاسيەتتى جۇما كۇنگە كەلەدى. بۇل دا ءبىر اللا تاعالانىڭ شاراپاتى شىعار، — دەپ مولدا ءسوزىن تۇيىندەدى.

تىسقا شىعۋعا ىڭعايلانعان جۇرتتى ماعان بەلگىسىز ءبىر داۋىس توقتاتتى.

— ۋا، مۇسىلمان باۋىرلار! ءبىزدىڭ قازاققا قۇداي كىسى ولگەندە، يا بولماسا، ءتۇس كورگەندە كەرەك. قازىر كەيبىرەۋلەر، ءتىپتى، تۇستەرىن كافيرلەردىڭ گوروسكوبى ارقىلى جورىپ الەك. وسىنداي قازا كەزىندە اسىل ءدىنىمىز يسلام جايلى ايتپاساق، قاي جەردە ايتامىز. بۇل ءولىم ارقىلى اجالدىڭ بىزگە دە جەتەتىنىن راحمان يەمىز ءبىلدىرىپ وتىر ەمەس پە. سوندىقتان ءسال سابىر ساقتاڭىزدار. «مۇسىلماننىڭ ەڭ ءبىرىنشى قارۋى — سابىر» دەگەن. از-كەم بىلگەنىمىزدى ايتايىق. ءوز بىلگەنىڭدى مۇسىلمان باۋىرلارىمىزبەن بولىسپەسەك، كۇنا بولادى، — دەپ ەڭگەزەردەي، مۇرتى جوق، قابا ساقالدى بەيساۋىت ادام سىرتقا اسىققانداردى تەجەدى. كوپشىلىك ىشىنەن ءسوز جورعاسىن تايپالتقان بۇل قاي شەشەن دەپ جاقتىرماي قاراعاندار بولدى. شىن ىقىلاسىمەن نازارىن  بۇرعاندار دا  تابىلىپ جاتتى. جۇرتتى ءبىر تىنىشتالتىپ العان الگى جىگىت ءسوزىن ساباقتاي جونەلدى. — ءبىزدىڭ قازاق ولىمگە كەلگەندە ءالسىز. جىلاپ-سىقتاۋىمىز كوپ. قايتالاپ ايتام، سابىر قىلۋ كەرەك. ءبىزدى توپىراقتان جاراتقان اللا توپىراققا ءوزى اينالدىرادى. ەرتە كەتتى، ازداپ بولسا ءومىر سۇرە تۇرعاندا عوي دەپ كۇپىرلىك ەتۋگە بولماس. ول اللانىڭ قالاۋى. وعان قارسى شىعامىز با؟! ادام بالاسى بولعاسىن الادى دا  جانىمىزدى. ەگەر تاسباقاداي ءۇش ءجۇز جىل جاساتسا، قايتەر ەك. وندا جاندىك بولعانىمىز دا. ونداي ۇزاق ومىردەن نە ءمان قالادى. ءبىزدىڭ كىسى ولگەن ۇيدە ءتۇتىن شىعارىپ، سالتاناتتى مەيرامعا دايىندالعانداي باي داستارحان جاياتىنىمىز — اينالىپ كەلگەندە بۇرىس. ولگەن ادامدى اۋليە ەتىپ باستارىنا مازار ورناتامىز. مازاسىن الىپ، زيراتىنا بارا بەرەمىز. ارۋاعىنا سيىنىپ. بۇنىڭ بارلىعى دىنگە قايشى. تىرىسىندە اكەمىزدى سىيلامايمىز. ءتىلىن المايمىز. ورىسشا ايتقاندا تەك پروبلەمالارىمىزدى ايتامىز. ءتىپتى، قول كوتەرەمىز. ولگەسىن «اكەم اۋليە كىسى ەدى. اكەم كەرەمەت ادام ەدى» دەپ جۇرتقا ماقتانىپ، جىل سايىن توعىز دۋانعا ساۋىن ايتقانداي جۇزدەگەن ادامعا كول-كوسىر ەتىپ داستارحان جاساپ، جاقسى اتتى بولامىز.

شۋ دەگەندە ءسوزىن باياۋ باستاعان ۋاعىز ايتۋشى ادام قولىن وڭدى-سولدى سەرمەي، كەۋدەسىنە تۇسكەن ساقالى جەلپ-جەلپ ەتىپ شاپتىعىپ كەتتى. مەن ونىڭ بۇدان ارى نە دەگەنىن ەستىگەنىم جوق. «تىرىسىندە اكەمىزدى سىيلامايمىز. ءتىلىن المايمىز. ءتىپتى، قول كوتەرەمىز» دەگەن ءسوزى قۇلاعىمدا قالىپ قويدى. جانە وسى ايتقاندارى قايتا-قايتا جاڭعىرىپ ماعان ەستىلە بەردى، ەستىلە بەردى. قىلمىسى اشكەرەلەنگەن ادامداي اينالاما ۇرلانا كوز جۇگىرتەم. ايەل اتاۋلىنىڭ سۋماڭداعان ءسۇيىر تىلدەرىنە ىلىگىپ، ال ەركەك بىتكەن: «قاراش، تىرىسىندە قادىرىنە جەتپەگەن اكەڭدى نەمەنەڭە جەتىسىپ جوقتاپ وتىرسىڭ؟» دەپ  ماعان قادالا قارايتىن سياقتى.

 

*  *  *

اسەمدى، قىزى ەكەۋىن، توسەك-ورنىمەن تالدىقورعاننان كوشىرىپ الىپ كەلگەن كۇنى اكەم ۇيگە سىركەسى سۋ كوتەرمەي كىردى. ادەتتە سابىرلى، قاباق شىتۋدى بىلمەيتىن جان ەدى. بۇل جولى مۇلدەم باسقا ادامعا اينالعانداي اسەر قالدىردى. بولمايتىن نارسەگە ۇرىسىپ، ماڭداي تەرىسى جيىرىلىپ ءبىر جازىلماي-اق قويدى. شەشەم: — ە-ە-ە، نامىستانىپ ءجۇر عوي. قىزىنىڭ قايتىپ كەلگەنىنە. ەر ازامات بولعاسىن نامىستانباي قايتسىن، — دەپ، شالىنىڭ شالكەس مىنەزىن جۋىپ-شايعان. كوكەم كوبىنە كوكەيدە جۇرگەن دۇنيەسىن اراق ىشكەندە عانا شىعاراتىن. اقاڭنىڭ قىزۋىمەن ءبىر كۇنى ىشتەگىسىن اقتاردى-اي كەپ. جۇمىستان شارشاپ كەلىپ، تاماعىمدى ءىشىپ الىپ، جاستىعىما جانتايعام.  اتا-انامنىڭ ۇرىسى ۇيقىمدى قاشىرىپ، كوزىمدى ىلگىزبەدى.

— ءاي، قاتىن، مىنە، قىزىڭ اجىراسىپ كەلىپ وتىر. جەر-كوككە ماسقارالاپ. سەن سونىڭ بارعان سايىن مازاسىن الاتىنسىڭ. كۇيەۋىڭ تۇك تاپپايدى، تۇك تاپپايدى  دەپ. ەندى، مىنە، كەلگەنىنە ءبىر اي ەندى تولدى. جاقتىرماي ءجۇرسىڭ.

— نەمەنە؟ ولاردى مەن اجىراستىرىپپىن با؟ سەنىڭ قىزىڭ دەيدى عوي. مەن اسەمدى توركىنىمنەن الىپ كەلگەندەي سويلەۋىن قاراشى. جاقتىرمايسىڭ دەپ قويادى. تالدىقورعاننان كەلگەلى قاباعىڭنان قار جاۋىپ، كىرپىگىڭە مۇز قاتىپ،  جاقتىرماي جۇرگەن ءوزىڭ. مەن بار بولعانى جاتا بەرمەي، ءۇيدىڭ شارۋاسىن  ىستە دەدىم. ەندى، نەمەنە، ەكى اياعىن تالتايتىپ جاتقىزىپ قويامىز با؟

— ءبىر ءسوزدى مىڭ ءسوز ەتپەشى. سەن دۇرىس تاربيە بەرە المادىڭ!

— وي، اللا، مەن كىنالى ەكەنمىن عوي. بارلىعىنا شەشەسى مەن قىزى كىنالى ەكەن عوي. ايەلدى ءبىرىنشى كۇننەن ەركەك ۇستايدى.

— ايەلدى ەرى ۇستامايدى، ارى ۇستايدى.

—دانىشپانسىماشى. — شەشەم تىجىرىنا جاۋاپ قاتتى.

— دانىشپانسيمىن. ءيا، ارى ۇستايدى. سەن قىزىڭنان سۇرامادىڭ با نە ءۇشىن ايرىلىسقانىن. كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالعان. ءبىر ەمەس! مۇحتار: «اعا، قىزىڭىزدى كەشىردىم. وتباسىن ساقتايىق دەدىم. كونبەدى. ۇيگە تۇرماي كەتتى» دەگەندە كىرەرگە تەسىك تاپپادىم.

انام اكەمنىڭ ءسوزىن سوڭىنا دەيىن ايتقىزباي، قارسى شىقتى.

— ءوي، كوكساۋ، القاش! ەندى ماعان نە قىل دەيسىڭ؟ ايەلدى ارى ۇستايدى. سەن تاربيە بەرمەدىڭ دەيدى عوي. جەلىگى باسىلماسا ساعان تارتقان. سەنەن كورگەن ونەگەسى. سەن ءوزى قىرىم-سىرىمدى قۇرتتىڭ ەمەس پە؟ ويباي ەمدەلۋىم كەرەك دەپ كەزىندە قىرىمدا ءۇش اي قىدىرىپ، سايران سالىپ ەدىڭ عوي. ارتىڭنان جۇرگەن قاتىندارىڭنىڭ حاتى كەلگەن. سونىڭ ءبارىن ۇمىتىپ قالعانسىڭ با؟

كەلەسى بولمەدە مەن سىقىلدى ءبارىن ەستىپ جاتقان اسەم ورنىنان تۇرىپ، اكە-شەشەمنىڭ اراسىنا كيلىكتى.

— پاپا، چتو يا تەبە مەشايۋ؟ مەن مۇحتارمەن تۇرعاندا كەرەك بولدىم. ال قازىر كەرەك ەمەسپىن بە؟

— بار ورنىڭا جات، — دەدى اكەم بۇيىرا.

— قالاي جاتام؟ ۆى نا ۆەس دوم ورەتە. سەن ءبىز ءۇشىن نە جاسادىڭ؟ ەلدىڭ اكەلەرى بالالارىن وقىتتى. ءۇي الىپ بەردى. مەن ءوز كۇشىممەن وقۋعا ءتۇستىم. ستيپەندياما سەندەرگە ازىق-تۇلىك تاسىدىم.

— ءوي، بۇل القاش ول جاقسىلىقتارىڭدى بىلمەيدى. اراق اكەپ بەرگەنىڭدە ۇمىتپايتىن ەدى. — شەشەم اپكەمدى قوستاي كەتتى.

— مەن دە اكە-شەشەمنىڭ كومەگىنسىز وقۋ وقىعام. باسىمدى قاتىرماي، بار ورنىڭا جات. اكەم بۇل جولى زىلدەنە  ءتىل قاتتى.

— بۇل مەنىمەن سالعىلاسىپ ەدى. ەندى قىزىمەن ۇرىسادى. وسى ءۇيدىڭ قاتىنى مەن ەمەس، سەنسىڭ، ىبىراي. بار، قورا جاققا تىققان اراعىڭدى ءىشىپ كەل، — دەپ اپام ىركىلدى.

— قىسقاسى، اسەم، سەن بۇل ۇيدەن كەت. كەتكەن قىزسىڭ. بار دا ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور.

شەشەم  بۇل جولى دا اپكەمدى جاقتاي سويلەدى.

— قايدا كەتەدى؟ ەشقايدا دا بارمايدى. ىشىمە سىيعان بالا سىرتىما دا سىيادى. مەن ەندى بالا تاپپايمىن.

— سىرتىڭا سىيمادى. بارسىن.

— القاش. سەندەي اكە بولعانشا، بولماعانى جاقسى. ءول، ءول! — اسەمنىڭ شىڭعىرا شىققان داۋىسى قۇلاققا اششى ەستىلدى. شەشەسىنە بىرەۋدىڭ  قولى ءتيدى دەپ قالدى ما، ون جاستاعى جيەنىم گۇلناز شىرىلداپ كەلىپ اناسىن باس سالدى. ول دا ۇيىقتاماعان عوي. قايتىپ ۇيىقتاسىن.

— ماما، پاپاما قايتايىقشى، — دەپ كەمسەڭدەپ وتىنە باستادى.

— اكە، بولدى ەندى قويىڭىز. ەرتەڭ دە ۋاقىت بار. داستارحان باسىندا بەيبىت وتىرىپ سويلەسۋگە بولادى عوي… — بۇل جانجالدى باسۋ ءۇشىن  تۇپكى ۇيگە مەن دە كەلدىم.

— ءوز بولمەڭە بار، — دەدى كوكەم ەندى جەتپەگەنى سەن ەدىڭ دەگەندەي سۋىق ءجۇزىن ماعان بۇرىپ.

— اكەڭ ماسكۇنەم عوي. ميىن اراق جەپ قويعان. بۇعان بالانىڭ دا، باسقانىڭ دا ءسوزى وتپەيدى. قايداعى ەرتەڭ؟ ساۋ كەزىندە مىلقاۋ ەمەس پە. ەندى تاڭعا سويلەيدى. قۇداي بار بولسا، جاعىڭ قارىسىپ قالسىن، جاعىڭ، القاش يت.

بۇل سوزگە اكەم قاتتى اشۋلاندى. كوزدەرى قوس اۋىز مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىنداي جانسىز سۋىق. جونىن كۇجىرەيتە قاھارلانىپ، شەشەمدى  قۇلاق شەكەدەن پەرىپ جىبەردى.

— ويباي، — دەپ انام باجىلداپ قويا بەردى. — جاس كۇنىمدە تاياق جەگەنىم از بولعانداي قارتايعاندا دا تاياق جەدىم عوي.

اسەم قاراپ تۇرماي، اكەمە ۇمتىلدى. گۇلناز شىرىلداپ جىلاپ جىبەردى.

— قاراش، نە قاراپ تۇرسىڭ. قازىر بۇل بەلوگورياچكا اپكەڭدى ولتىرۋدەن تايىنبايدى، — دەپ ايعاي سالدى. اكەممەن جاعالاسىپ جاتقان اسەمدى جولىمنان ىسىرىپ تاستاپ، كوكەمدى كەۋدە تۇسىنان قويىپ قالدىم. شاتقاياقتاپ بارىپ، اكەم توسەگىنە جىعىلدى. كۇتكەنىم وسى دەگەندەي اپام قۇلاپ جاتقان جارىنىڭ بەتىن تىرناعىمەن وسىپ-وسىپ جىبەردى. اكەمنىڭ بەتىن قان جۋىپ كەتتى.

— مالعۇن ەكەنسىڭ، قاراش، مالعۇن ەكەنسىڭ، — دەدى اكەم ءتىسىن شىقىرلاتا. — سەن، قاتىن، بالامدى وزىمە ايداپ سالدىڭ عوي. تۇرا تۇرىڭدار، ەرتەڭ الداش كەلسىن، سازايلارىڭدى بەرەم.  اكەم سول جاتقاننان تۇرمادى. ال شەشەم مەن اپكەم بولسا ورتالارىنا گۇلنازدى الىپ شۇيىركەلەسىپ وتىرىپ ۇزاق ءشاي ءىشتى. مەن تۇنىمەن ۇيىقتاي المادىم. تاڭەرتەڭ بولمەمنەن مىسىقتابانداپ شىقسام، شەشەم اس ۇيدە ىدىس-اياقتى سىلدىرلاتىپ، ءبىر نارسە ىستەپ ءجۇر ەكەن.

— كوكەم قالاي، — دەيمىن سىبىرلاپ.

— قالاي بولۋشى ەدى؟ جاس بوسانعان قاتىن سياقتى بودا-بوداسى شىعىپ، ىڭىرسىپ تەرلەپ  جاتىر. شالابىن دايىنداپ بەرمەسەم، — دەيدى جۇرە جاۋاپ قاتىپ. تاڭعى اسقا دا قارايلاماي جۇمىسقا قاراي اسىقتىم.

— قاراشتاي، اكەڭ كەشە ماس بولعان. ەسىندە ەشتەڭە جوق. ورازاڭدى اشىپ كەتسەڭشى، — دەپ شەشەم ارتىمنان ەرە شىقتى. مەن كەرى بۇرىلمادىم.

 

*  *  *

كۇن ەكىنتىگە اۋعاندا كوڭىل ايتا كەلگەندەر ۇزاق قوشتاسپاي، جۇرت اياعى سيرەي باستاعان. كوزىمىزدى بەتپاقتىڭ دالاسىنداي قۇرعاتىپ، سارى اۋرۋداي سوزىلعان ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ارتتا قالدى. ەڭ ۇلكەن اپكەم لەكەر، مەن، شەشەم — ۇشەۋمىز ۇيدە وڭاشا وتىرمىز. سىرتتا ىستەيتىن شارۋاڭ جوق پا دەگەندەي شەشەم اپكەمە سىڭاي تانىتقانىمەن لەكەر كوپتەن كورمەگەن اعايىنداردىڭ جاڭالىعىمەن ءبولىسىپ، ورنىنان قوزعالا قويمادى. ءار نارسەنى ءبىر ايتىپ، قاسىمىزدان كەتەر ەمەس.

— الگى، اسەم نە ىستەپ ءجۇر؟ اكەسى ولگەندە جىلاماي، تويعا كەلگەندەي شىرتتاي كيىنىپ، بەتى-باسىن بوياپ العان. ۇيالعانىم-اي. اۋىلدان كەلگەندەر وسەكتەپ كەتتى-اۋ. ءوزى سەندەرگە كومەكتەستى مە؟

انام قىزىنىڭ اڭگىمەسىن ءۇزىپ، وعان ساۋال تاستادى.

— ە-ە-ە، قويشى سونى. جۇرگەن باعانا ءبىر نارسە جاساعانداي بولىپ. گۇلنازعا جۋىلعان تارەلكالاردى تاسى دەگەن ەم. «مەنىڭ قىزىمدا نەڭ بار. ءوز بالاڭدى جۇمسا» دەپ بەتتەن الا ءتۇستى. جۇرتتان ۇيالعانىمنان ءتىلىمدى تىستەدىم. قايتەم ەندى.

— ءوي، ونىڭ قىزى دا وڭباعان. بويجەتىپ قالعان قىز ەمەس پە. اجە كومەكتەسەيىن بە دەپ ءبىر ايتپايدى عوي. اكەسى ءولىپ جاتقاندا ۇيگە كىمدى ەرتىپ كەلگەن؟ بويى يىعىنان كەلەتىن قارىنى قاباقتاي ەكەن. تايىن ەرتكەن بيەدەي ءجۇرۋشى ەدى. ەندى قاسىنا دومالاڭداتىپ  قاراقوڭىزداي بىرەۋدى تاۋىپ العانى.

لەكەر ارمەن قاراي كوپ بوگەلمەستەن  ءىلىپ الىپ كەتتى:

— وي، ماما، يا اسەما ۆووبششە نە پويمۋ. وتكەندە ماعان ءبىر ورىسپەن كەلدى. اتى كوليا ەكەن. ەكەۋى دە قىزىپ العان. ۇيلەنەمىز دەگەن بولاتىن.

لەكەر باۋىرىن جازىپ، ۇزاعىنان ەندى سىلتەمەك ەدى، شەشەم «ە-ە-ە، باياعىدا ءبىر حاننىڭ قىزى قىرىق بايعا ءتيىپ، قىرىق ءبىرىنشى رەت تۇرمىس قۇرعاندا اقىلى جەر جاھانعا تاراعان عۇلامانى دۇنيەگە اكەلىپتى. بۇنىڭ دا باعى اشىلار» دەپ اپكەمنىڭ ءسوزىن ءۇزىپ تاستادى. ۇيگە اپتىعىن باسا الماي، الىپ-ۇشىپ، مەنەن ەكى جاس ۇلكەن تەتە اپكەم قامار كىرىپ كەلدى.

— كلەتتەگى شكافتا تۇرعان جارتى پاكەت كامپيتتى تاپپاي قويدىق. ىزدەمەگەن جەرىمىز قالمادى.

ەندى قايتتىك دەگەندەي قامار ۇشەۋمىزگە جالتاق-جالتاق قارايدى. «قازىنامىزعا ءبىر انتۇرعان قول سالدى، سەندەردىكى نە بەيقامدىق؟» دەگەندەي جازعىرۋ دا بار جۇزىندە.

— مىنا كورشى حاليما قاتىن ۇرى يتتەي تىمىسكىلەنىپ جۇرەدى، سول العان شىعار. — شەشەمنىڭ ءسوزى سەنىمدى شىقتى.

— ماسقارا كىسى ولگەن ۇيدەن ۇرلاپ نە كورىنىپتى؟ — دەپ لەكەر بەتىن شىمشىدى.

— بارىپ الىپ كەلەيىن بە؟ — دەدى قامار لەزدە شەشىم قابىلداپ.

— سەندەر امان بولىڭدار. سول قايىرشى قاتىنعا ساداقا بولسىن! جارتى پاكەت كامپيتكە بايىپ كەتكەنىن كورەيىك. بارماي-اق  قوي. — شەشەمنىڭ بۇل سوزىنە ء«جا، بوپتى»  دەگەندەي سىڭاي تانىتىپ، قامار تىسقا شىعىپ كەتتى. ونىڭ ءىزىن الا بىرەۋ سۇيرەتىپ الىپ كەلگەندەي اياعىن العا اۋىر ارەڭ باسىپ، بولمەگە ءباتيماش ەندى.

— اپا، اققىز تاتەم جارتى قازى سۇراپ تۇر. كوڭىل ايتىپ كەلەتىن كورشى-قولاڭ بار دەيدى. — ءباتيماشتىڭ داۋىسى شارشاڭقى  شىقتى.

— پىسكەن قازى قالماعان با؟ — شەشەم ءجۇزىن لەكەرگە اۋداردى.

—تۇك تە قالمادى. كەلگەن جۇرت جەگەنىن جەپ، جەمەگەنىن  سىپىرىپ-سيىرىپ الىپ كەتتى.

شەشەم باتيماشقا:

— بالام-اۋ، كىلەتتىڭ كىلتى مەندە ەمەس قوي. زىليقا تاتەڭنەن الىپ بەر.

—تاتەمنىڭ بەرگىسى جوق. اعامنىڭ ءالى جەتىسى، قىرقىسى بار. بەرەتىن قازىم جوق دەدى.

— زىليقانىڭ ونىسى ءجون ەكەن. ەرتەڭ دە كەلىمدى­-كەتىمدى كىسىلەر بار. بىرنارسە قىلىپ رەنجىتپەي، شىعارىپ سالىڭدار. مەنى سۇراسا، ۇيىقتاپ قالدى دەپ ايتارسىڭ. ايتپاقشى، قاتىندار باۋىرساقتى اياماي ءپىسىرىپتى عوي. بەكەر قاتىپ قالادى. اققىزعا مولىراق ەتىپ سالىپ بەر.

ءباتيماش ءبارىن ۇقتىم دەگەندەي باسىن يزەدى دە كەلگەن جاعىنا بەت تۇزەدى.

— وسى ءسىزدىڭ اققىز ءسىڭىلىڭىز ۇنەمى تىلەنىپ جۇرەدى، ءيا، ماما. — لەكەر ناعاشى اپايىمىزدى جازعىرا جونەلدى.

— بار كەزىندە دە سونداي ەدى. جوق، جوق دەپ وتىراتىن. قۇداي پەيىلى تار ادامدى وڭدىرسىن با؟ قازىر تۇكسىز قالدى عوي. قۇداي بىرەۋگە الاقان جايدىرماسىن دە.

— دۇرىس ايتاسىڭ، ماما. بىراق، ءبىز  اكەمىزدى جەرلەپ، قارا جامىلىپ وتىرعاندا ول كىسىنىڭ جارتى قازى سۇرايتىنداي ءجونى بار ما؟

وسى كەزدە ەسىكتە قاماردىڭ باسى قايتا قىلتيدى. بىزگە قاراي جۇگىرىپ كەلىپتى. ەنتىگىن باسا الماي:

— الداش تاعى دا ءىشىپ الدى! — داۋىسى ءسۇيىنشى سۇراعانداي شىقتى.

— …

— اكەم ولگەن كۇنى دە ىشكەن. جۇزدەتىپ الىپ كوكەمنىڭ سۇيەگىن كۇزەتكەن.

— وسى ءبىزدىڭ الداش جىندى. اكەسى ولگەندە اراق ىشكەنى نەسى؟ انەۋ كۇنى قارنىم اشتى دەگەسىن قابىرشىلەرگە ارنالعان كوجەدەن قۇيىپ بەرىپ ەم، مىناۋىڭنىڭ ەتى از عوي دەپ داستارحاندى توڭكەرىپ تاستاي جازدادى.

— اكەڭ ءولىپ جاتىر. وعان قوسقان تۇگىڭ جوق دەپ ايتايىن دەدىم دە ۇندەمەدىم. —  لەكەر  شەشەمنەن قولداۋ كۇتە تەرىسىنە سىيماي، سويلەدى.

— لەكەر، قامار، وندا نەلەرىڭ بار؟ ەشكىمگە تيمەسە بولدى. اتام ولگەندە ىباش تا ءىشىپ جۇرگەن. اكەسىنە تارتقان عوي. باستىسى بىرەۋگە سوقتىقپاسا بولعانى. امبە ول اۋعاندا بولىپ كەلگەن بالا عوي. نەرۆىسى دە دۇرىس ەمەس.

لەكەر ءسوز تالاستىرعان جوق. قامار «باستىسى مەن ايتتىم، قالعانىن وزدەرىڭ بىلىڭدەر» دەگەندەي جۇلقىنا تىسقا شىقتى. «كۇلكى — ارسىز» دەپ كىم تاۋىپ ايتتى ەكەن. انامنىڭ «اۋعاندا بولىپ كەلگەن بالا عوي. نەرۆىسى دە دۇرىس ەمەس» دەگەن ءسوزى ەزۋىمە كۇلكى قىستىرىپ، شەشەم مەن اپكەمنەن ءجۇزىمدى جاسىردىم.

 

*  *  *

مەنەن ءبىر مۇشەل ۇلكەندىگى بار الداش اعام قازاقى سالت بويىنشا اجەمنىڭ باۋىرىندا ءوستى. اجەمىز الداشتىڭ بەتىنەن قاقپاي، ەركەلەتىپ ەر جەتكىزدى. شەشەمنىڭ ايتۋىنشا، ءۇشىنشى سىنىپقا دەيىن مەكتەپكە ارقالاپ اپارىپ، ارقالاپ الىپ كەلەتىن بولعان. اكەم مەن شەشەم تۇگىلى، نەمەرەسىن شالىنان دا قىزعانىپ، قاسىنا بولەك الىپ جاتادى ەكەن. سودان بولار، الداش اتا-انامىزعا اعا-جەڭگەسىندەي قاراپ، ءوز بىلگەنىن جاسايتىن. جاسى تولماي، وزىنەن ۇلكەن كورشى بالالارعا ەرىپ، مەكتەپ پارتاسىنا ەشكىمگە ايتپاستان جايعاسقان ەكەن. بۇنى بىلگەن اكەمىز: اجەسىنىڭ بالاسى اقىلدى تەنتەك ەكەن. قارشادايىنان بىلىمگە ۇمتىلعانى جاقسىلىقتىڭ نىشانى عوي — دەپ، ءبىر ىسەكتى سويىپ، بالاساز جۇرتىنا توي جاساپتى. باسى قازانداي، قىسىق كوزىنەن وت شاشقان وقۋشىعا قاراپ، «باسى ايتىپ تۇر ەمەس پە، بولاشاقتا قانىشتاي گەولوگ-عالىم بولادى» دەپ ساۋەگەيلەر سول كۇنى مەيماندوس شاڭىراقتا بولجام ايتىپتى. بايانجۇرەكتىڭ قويىن-قونىشى تاڭبالى تاسقا تولى. كەلەشەكتە ەل تاريحىن زەرتتەيتىن ارحەولوگ بولسىن دەپ توست تا كوتەرىلىپتى. ايتسە دە، ءبىزدىڭ اكەي دە كوپ قازاقتىڭ بىرىندەي — ۇلىمەن اقىلداسپاستان، ونىڭ قانداي كاسىپ يەگەرى بولۋىن ءوزى شەشىپ قويعان. مەكتەپتى اياقتاعان الداشتى الماتىعا جەتەكتەپ اپارىپ، ەبىن تاۋىپ، كەن ينجەنەرى بولاسىڭ دەپ، پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسىرىپ جىبەرگەن. اجەمىز: «قۇداي-اۋ، بۇعاناسى بەكىمەگەن قارعامدى الماتى جونەلتىپ نەلەرىڭ بار؟ باققان سەن. تاپقان ءبىز دەيسىڭدەر عوي. ەرتەڭ-اق قاراشتارىڭ ءوسىپ جەتىلەر، سول كەزدە تەسكەنتاۋ اسىرساڭدار دا ءوز ەركىلەرىڭ. مەنىڭ بالامدا نە شارۋالارىڭ  بار؟ الداشتى مىنا تۇرعان قاپالدىڭ سپتۋ-نا وقىتسا، جۇرتتان قالار دەيسىڭدەر مە؟ التى ايدىڭ ىشىندە تىراكتىردىڭ قۇلاعىن ۇستار ەدى»، — دەپ وكپە-رەنىشىن ءبىلدىرىپتى. اكەم: الداش، ارتىڭدا ءتورت قارىنداسىڭ، كىشكەنتاي ءىنىڭ بار. بۇلار ساعان قاراپ وسەدى. وقۋ وقىپ، كىسى قاتارىنا قوسىلساڭ، جەتەگىڭە ەرىپ، اعالارىن ماقتان تۇتادى. وسىلايشا، تۇلا بويى تۇڭعىشىنا جولىڭ بولسىندى ايتىپ، الماتىعا اتتاندىرعان. باستاۋىش سىنىپتى بەسكە وقىعانىمەن كەيىن ءۇش-تورتتەن كوز اشپاي، مەكتەپتى ىلدەبايلاپ اياقتاسا دا، الداشقا اتا-انام سەنگەن. ءوز بالاسىن قاشان دا ءمىنسىز، كەمشىلىكسىز كورەتىن ەگويستتىك سەزىم ءبىزدىڭ دە اكەي مەن شەشەيدىڭ بويىندا بولسا كەرەك. اعام وقۋدى قارىق قىلماي، ءبىرىنشى سەمەستردەن كەيىن اۋىلعا ورالعان. ەل-جۇرتقا كۇلكى بولدىق دەپ شەشەم ايعايعا باسسا، اكەم مال بولمايسىڭ دەپ قولدى ءبىر سىلتەگەن. تەك اجەم عانا قۋانعان.

الداش مەن سياقتى اۋرۋشاڭ، ءالسىز ەمەس، جاستايىنان قارا جۇمىسقا  ارالاسىپ، سپورتپەن دە شۇعىلداندى. سودان بولار، اسكەردە دەسانت قاتارىنا الىنىپ، اۋعانستانعا اتتاندى. شەشەم بايقۇس ەكى كوزى ءتورت بولىپ، اپتا سايىن اعامنان حات كۇتۋشى ەدى. «تۇگەنباي اۋىلدىڭ ءبىر بالاسى ۇيىنە تابىتپەن ورالىپتى. الىپ كەلگەن كومانديرلەرى تابىتتىڭ بەتىن اشقىزباي، جاقىندارىنا مارقۇمنىڭ بەت-ءجۇزىن كورسەتپەستەن، ءبىرجولا وزدەرى جەرلەپ قايتىپتى» دەگەن اڭگىمەلەردى ەستىگەندە ءتۇنى بويى جىلاپ جاتاتىن. باۋىرىمنىڭ سوعىسقا اتتانعانى اجەم ءۇشىن تىپتەن اۋىر سوققى بولدى. — ىباشجان، گيتلەر كورىنەن قايتا تۇردى ما؟ سوعىس بىتكەلى قاي زامان. بۇل نە تاعى مايدان؟ — دەيتىن اكەمە. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان قايتپاعان باۋىرىن ەسىنە الىپ: — ماسكەۋ ءۇشىن جاس ءومىرىن تۇرىسبەك بەرىپ ەدى عوي. يا، راببىم، الداشىمدى امان-ەسەن قايتار، — دەپ قارا جولعا قارايلاپ وتىراتىن. مەنى باۋىرىنا قىسىپ: — قاراش، سەن پەرىشتەسىڭ عوي. قۇدايدان تىلە، اعام تەز ورالسىن دەپ. راحمان يەمىز سەنىڭ تىلەۋىڭدى بەرەدى، — دەيتىن. ارادا ەكى جىل وتكەندە ەكى انانىڭ كوز جاسى قۋانىشتان توگىلىپ، الداش اۋعانستاننان ءدىن امان ارامىزعا ورالدى. سول كەزدە مۇقىم اۋىل قۋانىپ، ۇلان-اسىر توي بولعان-دى. ۇساق بالالار كەزەك-كەزەك تورگى ۇيدەگى بەرەكەلى داستارحاننان بارىپ كامپيت الامىز. سول كەزدە  شەشەمنىڭ ابىسىن-اجىندارىنىڭ: «الداشتاي الگى اۋعانستاننان اراق ءىشىپ ۇيرەنىپ كەلىپتى» دەگەن ءسوزىن قۇلاعىم شالىپ قالعان-دى. ەركەكتەر «ىشسە نە بوپتى؟ قارۋ اسىنىپ، قان كەشىپ، سوقتالداي جىگىت بولىپ كەلدى. ءىشسىن» دەگەن. ايەلدەر جاعى «جاستىق شاعىندا سوعىس كورگەن وڭاي دەيمىسىڭ. كورگەن سۇمدىقتارىن ۇمىتقىسى كەلەتىن شىعار» دەپ قوستاپ تا كەتىپ جاتتى. اعاما اۋعانداعى مايدان دالاسىن ۇمىتۋ وڭايعا سوقپاسا كەرەك. ول اراقتى كوپ ءىشتى. تىنىش ىشسە جاقسى عوي، سول كۇنى بىرنارسەنى بۇلدىرەدى. كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاپ، اۋىلدىڭ توز-توزى شىققان زامان كەلىپ، ەل ىشىندە تەپسە تەمىر ۇزەتىن ازاماتتار اراققا ۇيىرسەكتەي باستادى. اعام سولاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. الداش اۋىلدا ءبۇيتىپ جۇرە بەرسە، قۇريدى، — دەدى اكەم ءبىر كۇنى. اقىرى اكە ۇيعارىمىمەن اعام الماتىعا كەتتى. الماتى — ۇلكەن قالا. ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابىلار. ەڭبەك قانا ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى جامان ادەتتى جويادى، — دەپ اجەم دە اكە شەشىمىن ماقۇلداعان-دى. الداش الماتىدا كوپ تۇراقتامادى. قالاي اياقاستى كەتتى، سولاي اياقاستى ورالدى.

قىستىڭ قىسقا كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. قوراداعى از عانا ىرىقارا مەن ۇساق مالدىڭ استىن تازالاپ بولىپ، تۇندە جاۋعان قاردى كۇرەپ جاتقام. اۋلاعا ساۋ ەتىپ ءبىر قىزىل جاعالى كەلە قالدى.

— ەي، باتىر، مىناۋ جولجاقسىنوۆ الداشتىڭ ءۇيى مە؟ — دەدى. بىردەن پوليتسيا ەكەنىن بىلگەنىم جوق. ء«يا» دەگەندەي باسىمدى يزەپ: — اپا، بىزگە الداش اعاممەن سوعىسقان ءبىر اعاي كەلدى، — دەپ ۇيگە ايعايلاپ كىرىپ باردىم. وكىنىشكە قاراي، شاقىرىلماعان قوناعىمىز الداشتىڭ ەشقانداي دا مايدانداس دوسى بولماي شىقتى. ۇيدەگى ۇلكەندەرگە بالالارىنىڭ الماتىدا جاساعان قىلمىسىن قىسقا-نۇسقا بايانداپ، اعامنىڭ قولىنا كىسەن سالدى. مەنىڭ تۇسىنگەنىم، اعام قالادا ءبىر مەيرامحانادا ءبىر توپ بولىپ توبەلەسكەن. قارسى جاقتان ەكى جىگىتتىڭ باسى جارىلىپ، اياق-قولى سىنعان. بۇنىمەن قوسا، تاعى بىرەۋى اۋرۋحاناعا ءتۇسىپتى. بىراق، ونىڭ جاعدايى تىپتەن اۋىر كورىنەدى. جانساقتاۋ بولىمىندە ەكەن. باۋىرىمنىڭ سەرىكتەرى وقيعا بولعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە ۇستالىپ، توبەلەستى باستاعان الداش دەپ بار كىنانى اعاما جاۋىپتى. ەكى شەشەم كىسى ولگەندەي ايعايلاپ داۋىس شىعاردى. بۇنى ەستىگەن كورشى-قولاڭ شىداپ تۇرسىن با، وكپەلەرىن قولدارىنا الىپ، ولار دا جەتتى. «وتكەندەگى ءتۇسىم جامان ەدى. سودان كەيىن سول كوزىم دە تارتقان. باسە-باسە، ءبىر جاماندىقتىڭ بولارىن مەن سەزگەم. ءاي، جەتپەگىر-اي. بۇل بۇلدىرمەسە، تىنىش جۇرە مە؟» — دەپ شەشەم ويبايعا باستى. «اق-قاراسىن قۇداي بىلەدى. الداشىمنىڭ جازىعى جوق». اجەم نەمەرەسىنە شاڭ جۋىتقىسى كەلمەيدى. مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي، ابدىراپ قالدىم. تەز ارادا ءوز-وزىمە كەلىپ، تىسقا شىققانداردىڭ ىزىنە ءتۇستىم. «ميليتسيا اعاي، كوكەشىمدى جىبەرىڭىز. ول ەشكىمگە زيانى جوق، جاقسى ادام…». كوزىمنىڭ جاسىن تىيا الماستان ءسۇرىنىپ-قابىنىپ كەپ بۇجىر بەت، ءداۋ قارا ميليتسياعا جارماستىم.

— ءاي، باتىر، جىلاعانىڭ نە؟ ۇلكەن جىگىت جىلاي ما؟

– جىبەرە سالىڭىزشى. مەن سىزگە ءوزىمنىڭ قوڭىر بۇزاۋىمدى بەرەم.

ميليتسيا قىزمەتكەرى ماعان نە دەرىن بىلمەي توسىلىپ قالدى دا: «ىنىڭمەن ءوزىڭ سويلەس» دەگەندەي اعاما كوزبەن بۇيىرىپ، قولىن كىسەننەن بوساتتى.

— كەتپەشى… — الداشتى باس سالىپ، قوينىنا كىرىپ كەتتىم.

– جىلاما ەندى، بولدى. مىنا اعامىزدىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. جىگىت ەمەسپىسىڭ؟ — دەپ ميليتسيانى نۇسقادى. ونداعىسى «بۇل كىسىنىڭ ماعان جامانشىلىعى جوق. الاڭداما!» دەگەندى بىلدىرگىسى كەلسە كەرەك. سورامدى اعىزىپ، كەمسەڭدەۋىمدى سوندا دا قويا الاتىن ەمەسپىن.

— مەن ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن قايتىپ كەلەم. ۇيگە بارا عوي، — دەدى جىلى جىميىپ. شىن با دەگەندەي اعامنىڭ ايداۋشىسىنا قارادىم. ول باسىن يزەپ، اعامدى اسىقتىرا الدىنا سالىپ، الىپ كەتتى. كورىپ تۇرمىن، قايتىپ كىسەنىن قولىنا سالمادى.  دەمەك، اعام قىلمىسكەر ەمەس! ونىڭ ورالاتىنىنا سەندىم. اسىعا كۇتتىم. انام اعامدى تۇرمەدەن بوساتىپ الۋ ءۇشىن الماتىعا ءبىر ەمەس بەس-التى رەت باردى. ءار كەلگەن سايىن اكەمنىڭ بەتىنەن الىپ:

— الداش العاش كورگەن قىزىعىڭ ەمەس پە؟ ساۋساعىڭنىڭ ۇشىن دا قيمىلداتپادىڭ عوي، — دەپ نازالاناتىن.

— ەر ازامات قولىمەن ىستەگەندى موينىمەن كوتەرسىن. اۋعاننان ولمەي، ءتىرى كەلدى. تۇرمەدە بىرەۋ ولتىرەدى دەيمىسىڭ؟ قايتا اقىلى كىرىپ، ادام بولىپ شىعاتىن شىعار.

اجەم بولسا: — ىباش، ونداي جامان ءسوز ايتپا. تۇرمەدەن ادام بوپ شىققان ەشكىم جوق. كەرىسىنشە قانى بۇزىلادى — دەپ، بايەك تۇسەتىن. اقىرى الداش اعام ءۇش اي دەگەندە اباقتىدان بوساپ شىقتى. قوراداعى ەكى سيىردىڭ نوقتاسى بوس قالىپ، بەس-التى قوي باۋىرىمنىڭ بوستاندىق جولىندا پىشاققا ءتۇستى. بۇنىمەن اجەسىنىڭ بالاسىنىڭ تەنتەكتىگى باسىلعان جوق. اۋىلدىڭ «ستوموتولىگى» اتاندى. توي-تومالاق بولعان سايىن توبەلەستىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، ءبىر ءتىس قاعىپ كەلەدى. اكەم ءبىر تىسكە ءبىر قوي بەرىپ، شەشەم مەن اجەم بولسا، الگى ءتىسى تۇسكەن بەيباقتىڭ الدىنان كەشىرىم سۇراپ وتەدى. اكەم «ەستى  ۇل اكە مالىنا مال قوسام دەپ تالپىنادى. مىناۋ ءبىر جاتىپىشەر، مالشاشار بولدى» دەپ اشۋلاناتىن.

— جارايدى! ءوز بالاڭدى وزەگىنەن تەبەسىڭ بە؟ ونىڭ جۇيكە جۇيەسى دۇرىس ەمەس. ون سەگىز جاسىندا وت كەشتى. سوعىستا بولدى عوي. قان كورگەن وڭاي دەيمىسىڭ؟ سول اۋعانستاننان بۇزىلىپ كەلدى. ميى سودان اۋىپ كەتكەن عوي، — دەپ شەشەم اراشا تۇسەتىن. اباقتىعا تاماق تاسىپ، سوت پەن پروكۋراتۋرا اراسىندا ساندالعان مەحناتىن ۇمىتىپ كەتەتىن.

— قايداعى سوعىس؟ — دەۋشى ەدى، اكەم جۇلىپ العانداي. سوسىن داۋىسىن باسەڭدەتە:

— ايعىز-اۋ، مىنا كوشەنىڭ باسىنداعى انۋاربەك شال سوعىستىڭ كوكەسىن كورگەن. ستالينگراد تۇبىندەگى قان-قاساپتا بولعان. ودان تۇتقىنعا ءتۇسىپ، نەمىستىڭ كونتسلاگەرىندە جاتتى. نەمىستىڭ توزاعىنان  امان شىقتىم-اۋ دەگەندە كوممۋنيستتەر تۇرمەگە توعىتقان. ستالين ولگەندە بارىپ، اياق-قولى شىنجىردان بوساعان. كەلىپ ەڭبەككە ارالاستى، وتباسىن قۇرىپ، سوۆحوزدىڭ بار كەزىندە وزات شوپان اتانعانىن بىلەسىڭ. قازىردىڭ وزىندە زەينەتاقىسىمەن ءبىر قورالى جاندى باعىپ-قاعىپ وتىر. جىندانسا، سول شال جىندانىپ كەتپەدى مە؟ سەنىڭ بالاڭ ونىڭ كورگەنىنىڭ ءبىرىن دە كورگەن جوق. ءبىزدىڭ «ارداگەردىڭ» جاۋاپكەرشىلىگى جوق. كوك جالقاۋ. بارلىق ماسەلە وسى، — دەپ بارىپ باسىلاتىن. اكەمنىڭ وسى سالىستىرۋى  شەشەمنىڭ ەزۋىنە كۇلكى ۇيالاتىپ، ء«بىزدىڭ ارداگەر-اي، ءبىزدىڭ ارداگەر-اي» دەپ ۋاقىتشا بولسادا اكەيدىڭ ايتقانىنا كەلىسەتىن. ءبىز دە — قامار ەكەۋمىز — شىقىلىقتاي جونەلەمىز.

 

*  *  *

وسىلايشا وتكەندى ويشا شولىپ وتىر ەم، شەشەمنىڭ داۋىسى شىقتى. سونداي بۇيرىقتى رايمەن.

— قاراش، بار قاتىنىڭدى شاقىر. قانشا اقشا جينالىپتى. سانايىق.

لەكەردى سىرتتاپ، اينۇر، شەشەم ۇشەۋمىز سىقىرلاتىپ اقشانى ساناپ وتىرمىز. جولداس-جورانىڭ «اكەڭە قۇران وقىت» دەپ بەرگەنىن دە قالتادان شىعارىپ، ورتاعا سالدىم. باس-اياعى بەس ءجۇز ەلۋ مىڭ تەڭگە ەكەن دەپ انام قول ورامالىنا ءبىر بۋما قۇندى قاعازدى ورادى. قانشا دەيسىز؟ — دەپ، قاسىمىزعا تاياعان لەكەر اينۇر  قولىنداعى ءتىزىمدى وقي باستادى. «قۇرمان ەكى مىڭ تەڭگە. كورشى باۋىرجان ءۇش جارىم مىڭ تەڭگە. بەرىكبول اعا جەتى مىڭ تەڭگە. سوناۋ جەزقازعاننان كەلىپ بار-جوعى جەتى-اق مىڭ الىپ كەلگەن بە؟». اپكەم جاقتىرماي، مۇرنىن تىرجيتتى. ادامداردىڭ ەسىمى مەن ءتۇرلى ساندار جازىلعان ەكى پاراق بەتكە تونە ءتۇسىپ، قالتا تەلەفونىنداعى كالكۋلياتوردى دا ىسكە قوسقان. ەسەپ شىعارۋعا كىرىسكەن ادامداي ءتۇرى بايسال تارتقان. اينۇر قايىنبيكەسىنىڭ بۇل مىنەزىنە تىكسىنىپ قالدى. «مەنىڭ ازات قايىن اعام مەن سايرا قايىنبيكەم ەلۋ مىڭنان الىپ كەلگەنىن ابىسىنىم ايتقان. ولار تىزىمدە جوق»، — دەدى لەكەر ايەلىمە سۇراۋلى جۇزبەن قاراپ.

— اپاما بەرگەن شىعار. مەندەگىسى وسى! — اينۇر قىسقا قايىردى.

— كىسى ءولىپ جاتقاندا كىمنىڭ نە بەرگەنى ەستە جوق. ءوزىمنىڭ باسىم دا اينالىپ كەتتى. قاراشقا بەرگەن شىعارمىن، — دەپ اقتالعانداي قالتاسىن اقتارا باستادى. سوسىن باسىن تىكتەپ الىپ ارايعا: «الدە سەن…». مەن ساسقانىمنان ايەلىمە قاراپپىن. ونىڭ ءوڭى قاشىپ، كوزى جاساۋراپ كەتتى. بىرەۋ ءبىر جەرىنە ءبىز سۇعىپ العانداي شەشەم باج ەتە ءتۇستى:

— ءاي، وزىمە دە وبال جوق. باعانا اققىز «قۇداي-اۋ، اقشانى كەلىنگە جيناتىپ، كەردەڭدەتىپ قويعانىڭ نە؟» — دەپ ەدى. ءبىلىپ ايتقان ەكەن عوي. باسە، كەلگەن ەلدىڭ قاراسى كوپ. قالاي از اقشا جينالدى؟ سەن قاتىن ءبىرازىن توركىنىڭە بەرگەن شىعارسىڭ؟

لەكەر، «ول دا مۇمكىن» دەگەندەي، كوزىمەن شەشە ءسوزىن قوستادى. اينۇر بۇدان ارى شىداي الماي، كوز جاسىن سىعىمداپ الدى.

— اپا، نە ايتىپ وتىرسىز؟ ءبىر تيىن دا العانىم جوق. جالعان ايتسام، اتامنىڭ ارۋاعى اتسىن! بەتىن باسقان كۇيى تىسقا قاراي بەتتەدى.

— توقتاشى، اينۇر. توقتاشى. مەن دە دالاعا اتىلدىم. — اپامدى بىلەسىڭ عوي. ويلانباي اۋىزىنا كەلگەنىن ايتا سالادى. كەيىن ول ءسوزى ءۇشىن وكىنەدى.

— قويشى، — دەدى  اينۇر داۋىسى قاتقىل شىعىپ. — ۇنەمى سول. مەن دە ەت پەن تەرىدەن جارالعانمىن. كوڭىلىنە كەلەدى دەپ ويلامايدى. اتام ولگەن كۇنى ءتۇن جارىمدا ىدىس-اياق جۋىپ جاتىپ جىلاعام. قاتتى جىلاعام. ەندى مەنى  ۇيدە  جاقتايتىن، قورعاشتايتىن اتام جوق دەپ جىلاعام.

«مەن بارمىن عوي» دەپ ايتپاق بولعانىمدى سەزدى مە:

— ال سەن مەنى قورعاي المايسىڭ! اناڭا تۇك تە ايتا المايسىڭ. مەن ساعان قارسى شىق دەمەيمىن. ايتقان دا ەمەسپىن. ايتپايمىن دا. بار-جوعى شىندىقتى ايتۋىڭدى قالايمىن. اشۋى باسىلعاندا سويلەسەم دەيسىڭ دە اياعىن سيىرقۇيىمشاقتاتىپ جىبەرەسىڭ. ء«بىزدىڭ وتباسىمىزدىڭ شارۋاسىنا ارالاسپاڭدار» دەپ اپكەلەرىڭە دە ايتا المايسىڭ!

ۇندەمەي قۇتىلىپ، قايتادان ىشكە ەندىم. انام مەن لەكەر ساۋساقتارىن تۇكىرىكتەپ قويىپ، ءبىر بۋما تەڭگەنى ساناپ بولىپ قالىپتى. جاڭىلىس جوق. بەس ءجۇز ەلۋ مىڭ تەڭگە دەپ ءبىر-بىرىنە قارادى. سوسىن:

— نە بولدى-ەي، قاتىنىڭنىڭ ارتىنان تۇرا جۇگىرىپ. كەتىپ قالادى دەپ قورىقتىڭ با؟ — شەشەم وقتى كوزىن ماعان قادادى.

— جۇرىڭىزدەر، شاي ىشەيىك. باۋىرساق ءپىسىرىپ، ىشەك-قارىن ارشىپ كومەكتەسكەن كورشىلەرگە ارنالعان داستارحان جايىلىپتى، — دەيمىن ۇرىس-كەرىستەن بويىمدى الا قاشىپ.

— قاتىنىڭمەن ءىش. ىشپەيمىن شايلارىڭدى. قۇداي بىلەدى ەكى ءجۇز مىڭداي اقشانى قاتىنىڭ الىپ الدى. ءوي، ءبىر، ىنجىق سورلى. ەلدىڭ ۇلدارى ايەلدەرىنە ايتقاندارىن ىستەتىپ، قاتتى ۇستايدى. بۇل جەتپەگىر اينۇردى كورسە، اۋزى اشىلىپ، مايموڭكەلەپ قالادى.

مەنەن جاۋاپ بولماعاسىن اپام لەكەرگە بۇرىلدى:

— اعا-اپكەلەرىم ءبىر تيىن دا قوسقان جوق. بارلىعىن مەن جاساپ جاتىرمىن دەپ بۇرتيىپ جۇرگەن. مەن ءبارىن كوزىنەن وقيمىن بۇل قارابەتتىڭ. قانىنا قالاي تارتقان، ءا؟ اناۋ مارقۇم اكەسىندەي ءىشى تار، ارام بۇنىڭ.

جاق اشپاستان بولمەدەن شىقتىم.

— اقسۋدا قاڭعىپ جۇرگەن جەرىڭنەن الىپ كەلىپ، الماتىدا وقىتىپ، ادام قىلعان  اپكەلەرىڭ بولاتىن. القاش اكەڭ ەمەس.

شەشەمنىڭ داۋىسى دالاعا شىعا بەرىستەگى اۋىز  ءۇيدىڭ تابىلدىرىعىنا اياعىم تيگەندە دە قۇلاعىما جەتىپ جاتتى.

تەڭسەلىپ تىسقا دا جەتتىم-اۋ. جان دۇنيەم ۇڭىرەيىپ، كوڭىلىم قۇلازىپ كەتتى. قورا جاققا بارام، كوشەگە شىعام، ءوزىمدى قويارعا جەر تابار ەمەسپىن. ءبىراز سەندەلىپ بارىپ، اۋلا سىرتىنداعى ورىندىقتا وتىرعان الداش  اعامنىڭ قاسىنا بارىپ تىزە بۇكتىم. ەكى يىعىنىڭ ورتاسىنا باسىن جاسىرىپ، بۋداقتاتىپ وتىر. مەن دە ەزۋىمە ءبىر تال شىلىمدى قىستىردىم. مۇرنىما تەمەكى ءتۇتىنى مەن اراق ارالاسقان جاعىمسىز ءيىس كەلدى.

— اۋعانستاندا ءار قادام سايىن ءبىزدى اجال كۇتىپ تۇراتىن. قاڭعىعان ءبىر قورعاسىن وق شىبىن جانىڭدى الۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. — مەنى تىڭدا دەگەندەي باۋىرىم ماعان تەسىلە قارادى. ە-ە-ە، تىڭداپ وتىر ەكەنسىڭ عوي دەگەندەي، باسىن قايتا تومەن سالىپ، سويلەپ كەتتى. — جاستىق قوي، ولىمنەن قورقۋ دەگەندى بىلمەيتىنبىز. دۇشپاننىڭ قارۋ-جاراق تاسىعان كەرۋەنىن جويۋ ءۇشىن قانشاما جورىقتارعا شىقتىم. قانشاما جىگىتتەردىڭ اۋعان دالاسىندا سۇيەگى قالعانىن مىنا ماڭدايداعى ەكى كوزبەن كوردىم ەمەس پە! سول كەزدە. ءيا سول كەزدە. — الداش استىڭعى ەرنىن تىستەپ، وتىرعان اعاش ورىندىعىمىزدى جۇدىرىعىمەن ءبىر سوقتى. تاعى دا تەمەكىگە قول سوزىپ، ءسوزىن جالعادى.

— قاراش، بۇل جولى اجالدان قاتتى قورىقتىم. اكەمىز ەشقاشان دا ولمەيتىندەي  كورىنۋشى ەدى ماعان. بارلىعى اياقاستىنان ەكەن-اۋ. ويلاشى، ەندى شەشەم دە ءولىپ قالۋى مۇمكىن عوي. «قارتتىقتىڭ كەلگەنى — اجالدىڭ تاياعانى» دەگەن ءسوز. اكەم ولمەي، ونىڭ ورنىنا مەن ءولۋىم كەرەك ەدى. ەگەر دە اكەڭنىڭ ورنىنا ءومىرىڭدى بەر دەسە، ويلانباستان كەۋدەمدەگى جانىمدى سۋىرىپ بەرەر ەم. — سوڭعى ءسوزى سەنىمدى شىققان الداش يىعىن كوتەرىپ، ارتىنداعى قاشاعا سۇيەندى. «سەن نە ايتاسىڭ؟» دەپ ءسوز كەزەگىن ماعان بەرگەندەي. تىرلىك اتاۋلىدان حابار بەرىپ تۇرعان الداشتىڭ داۋىسى بولسا كەرەك. اينالا جىم-جىرت بولا قالعان، تەك ەڭكەيىپ بارا جاتقان كۇننىڭ ۇياسىنا باتقىسى جوق سياقتى. بىلاي وتىرا بەرسەم مەنى يەكتەگەن مۇڭ ءزىلباتپان بوپ ەڭسەمدى تىپتەن ەزىپ جىبەرەتىندەي. ۇنسىزدىكتەن قاشىپ، تۇرۋعا ىڭعايلاندىم. مۇنى سەزگەن الداش:

— دۇكەنگە بارىپ كەلشى — دەدى. جاۋابىمدى كۇتپەستەن.

— ءبىر قوراپ شىلىم. سوسىن ەكى بوتەلكە سىرا ال. تەك شەشەم بايقاپ قويماسىن. — ءسوز سوڭىن وتىنىشپەن تۇيىندەپ تاستادى. شەشەم بايقاپ قويماسىن دەي مە؟ اكەم بولسا، «شەشەڭ بايقاپ قويماسىن، ءبىر چيتۋشكاعا اقشا تاستاپ كەتشى» دەۋشى ەدى…

 

*  *  *

شەشەمنىڭ ايتۋىنشا، اكەم مەنىڭ ومىرگە كەلۋىمدى قاتتى كۇتىپتى. الداش اجە بالاسى اتانعاسىن ءوزى ءوبىپ-قاعاتىن، ارمانسىز ەركەلەتىپ، شارشاعاندا ماۋقىن باساتىن ۇل بالانى اڭساعان.

— ساعان دەيىن بەس قىز تاپتىم. بىرەۋى بەس ايلىق كەزىندە سۋىق ءتيىپ، شەتىنەپ كەتتى.  ءۇشىنشى اپكەڭە اياعىم اۋىر بولعاندا، «شارتيىپ وتىرىسىن قاراشى، تاعى دا قىز تاباسىڭ» دەپ اكەڭ بوقتايتىن. جاسپىن عوي، ۇل تابا الماعانىما ءوزىمدى كىنالاپ، ءتۇن بالاسى كىرپىكتەرىم ايقاسپاي، جىلاپ، ۇيىقتاماۋشى ەدىم. بەسىنشى قىز قاماردى تۋعانىمدا مەدبيكەلەر بايقاماي، اۋىستىرىپ قويعان. «سەن نەگە سابيگە يە بولمادىڭ؟ مەنىڭ ۇلىم قايدا؟» — دەپ پەرزەنتحانادا شۋ كوتەرىپ، مەنى اياماي سىباپ ەدى. ءىشىپ الىپ شىعارىپ جۇرگەنى عوي دەگەنىممەن، ارتىنشا وسىنىڭ ەسى اۋىسىپ كەتكەن جوق پا دەپ ۋايىم جەگەم. اقىرى اكەڭنىڭ تاياعىن جەپ، بوقتىعىن ەستىپ ءجۇرىپ، سەنى مىنا جارىق دۇنيەگە الىپ كەلدىم. ءيا، جاس كۇنىمدە تاياقتى جەدىم. قازاقتا تاياق جەمەگەن قاتىن جوق شىعار. كەيىن عوي ءىشىپ الىپ، ەسىمدى الا بەرگەن سوڭ تارتىپ-تارتىپ جىبەرەتىن بولدىم. سەنىڭ شىلدەحاناڭا اكەڭ قوڭىردان ءبىر جىلقىنى اكەپ ءبىر-اق جىقتى. كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي ءىشتى. ۇلىم قىرقىنان شىققاسىن قويام دەدى. سوسىن ءبىر جاسقا تولسىن. مەكتەپكە بارسىن. مەكتەپ ءبىتىرسىن، اۋزىما المايمىن دەپ انت-سۋ ءىشتى. مىنە، سەنىڭ ۇلىڭدى ءسۇيىپ وتىر. قوياتىن ءتۇرى جوق. الداش ايتپاقشى، ولگەندە قويادى، ولگەندە.

اكەم تىسقا قانداي دا ءبىر شارۋا جاساماق بولىپ شىعىپ كەتكەندە شەشەي وسىلاي وتكەننەن سىر شەرتىپ وتىراتىن. ءبىزدىڭ داستارحان باسىنداعى ۇزاق اڭگىمە اكەمە ۇنامايتىن-دى. ارتىنشا اناما «ۇلىڭ ەكەۋىڭ مەنى جاماندادىڭدار ما؟» دەپ تىقاقتاۋشى ەدى جارىقتىق.

باستاۋىش سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە اكەمنىڭ قاتتى اراققا سالىنعانىن كورمەدىم. بوس ۋاقىتىندا قولىنا قالىڭ-قالىڭ كىتاپتاردى الىپ وقىپ وتىراتىن. شاماسى، ۇيدەگى بارلىق كىتاپتى تاۋىسىپ تاستاعان-اۋ، سوۆحوزدىڭ كىتاپحاناسىنا اپتاسىنا ءبىر رەت باراتىن-دى. مەنى تاستاماي، قاسىنا ەرتىپ الاتىن. كىتاپحانانىڭ بوساعاسىنان  اتتاعاندا قاسىندا ۇلى بارىن ۇمىتىپ، كىتاپتاردىڭ بەتىن كوپ پاراقتايدى. كەيدە وقىپ كەتەدى. قىسقاسى، ءبىز ول جەردە ۇزاق جۇرەتىنبىز. اكە ءىس-ارەكەتىن قىزىقتاپ ءجۇرىپ، ونىڭ جاساعانىن قايتالايمىن. كوبىنە-كوپ مەن ەرتەگى كىتاپتاردىڭ سۋرەتتەرىن تاماشالاپ كەتەتىنمىن. اكەم اقىرى ۇزاق تاڭداپ ءجۇرىپ، ءۇش-ءتورت كىتاپتى جازدىرىپ الادى. مەن دە  كىتاپحانادان بوس قايتپاي، ۇلكەن ء«تورت باتىر» دەگەن سۇر كىتاپتى قولتىقتاپ شىعۋشى ەدىم. كوشەدە كەزىگىپ قالعان جۇرت اكەمە يىلە سالەم بەرىپ، ءبىر-بىرىنە:

— ىبەكەڭ سوۆحوزدىڭ كىتاپحاناسىن ەكىنشى قايتارا وقىپ جاتىر-اۋ. رەسەيدەن «رومان-گازەتا» جۋرنالىن دا جازدىرتىپ وقيدى، — دەپ ءوزارا پىش-پىشتايتىن. سونداي ءبىلىمدار اداممەن قاتار ءجۇرۋدى بالا بولسام دا وزىمە مارتەبە سانايتىنمىن. اكەم كىتابىن ستولعا قويىپ، ءوزى ورىندىققا وتىرىپ تاپجىلماي وقيتىن. كۇندىز ءبىر-ەكى ساعات. ال كەيدە تۇنىمەن وتىراتىن. شەشەم دە كىتاپ وقيتىن. بىراق ول كىسى جانتايىپ قارايدى. ۇزاق ۋاقىت جازۋشى شىعارماسىنا تەلمىرۋگە شىدامى جەتپەي مە: «قوي، ونسىز دا شارۋام كوپ. جۇمىس ىستەيىن. بۇل ۇيدە مەنسىز دە ءبىر قاري بار. ول قاريعا بالا قاري قوسىلدى» دەپ، كىتابىن تاستاي سالاتىن.

— ىلعي قىزىق كىتاپتاردى ءوزىڭ وقىپ، ونى زىپ بەرىپ كىتاپحاناعا اپارىپ تاستايسىڭ. وقىعانىڭدى بىزگە دە ايتساڭشى، — دەيتىن  اكەمە. كوكەم سىرت كوزگە تۇيىق، سوزگە ساراڭ بولعانىمەن ءبىر شەشىلسە، سوزگە شەشەن-تۇعىن. شەشەن بولعاندا دا ءتىلىن ورىنسىز بەزەمەي، وقىعان كىتابىن ۇعىنىقتى ەتىپ ادەمىلەپ ايتىپ بەرەتىن. قامار ەكەۋمىزگە قوسىلىپ، شەشەمنىڭ دە اۋزى اشىلىپ، مۇقيات تىڭداپ قالاتىن. اكەم سۋرەتتى دە تاماشا سالاتىن. داپتەرىمە نەبىر كەرەمەت سۋرەتتەردى سالىپ بەرۋشى ەدى. سۋرەت پانىنەن بەرەتىن كوكەمنىڭ قۇرداسى مۇسابەك اعاي: «اكەڭە بەس!» دەپ سەمىز بەستىكتى بىتتيتىن قوياتىن.

— بۇل ۇزدىك باعا — اكەڭە قويىلعان باعا. كەلەسى ساباقتا ءوزىڭنىڭ سۋرەتىڭدى كۇتەمىن، — دەۋشى ەدى مۇعالىم. سىنىپتاستارىمنىڭ الدىندا بەدەلىمدى كوتەرگىسى كەلە مە، الدە، قۇرداسىن الداعىسى كەلە مە، اكەم كەزەكتى ءۇي تاپسىرماسىنا بار ونەرىن سالماي كىرىسەتىن. ءبارىبىر مۇسابەك اعاي: «قۇرداسىما بۇل جولى پليۋس ءۇش» دەپ مەنىڭ كۇندەلىگىمە ءوز باعاسىن سۇيكەي سالاتىن. ونداي كەزدە ايلامىزدى تاعى دا اسىرا المادىق، ەندى قايتسەك بولادى دەپ امالىم تاۋسىلىپ، اڭتارىلىپ قالام. اكەمنىڭ بۇل سۋرەتشىلىك ونەرىن شەشەم جاقسى پايدالانادى. شالىن ماقتاپ وتىرىپ قاتتى كارتون  قاعازعا ءتۇرلى ويۋ-ورنەكتەردىڭ سۋرەتىن سالعىزىپ، ونى قايشىمەن قيىپ الاتىن. سوسىن ونى ماتالاردىڭ ۇستىنە قويىپ، ويۋ-ورنەكتى اينالدىرا قارىنداشپەن جۇرگىزىپ شىعادى. ويۋ ويىپ، كورپە تىككەن ىسمەر ايەلدىڭ كەيپىنە ەنىپ، تاماشا تۋىندىلارىن اۋىل ايەلدەرىنە  كورسەتۋدى ۇمىتپايدى. «ايعىز-اۋ، نەشە ءتۇرلى  قوشقار ءمۇيىزدى، ءمارالمۇيىز، ءايمۇيىزدى قالاي ادەمىلەپ ويعانسىڭ؟ بىزگە دە ۇيرەتشى» دەپ قاتىن-قالاشتار شەشەمدى ماقتاپ جاتاتىن. ونداي كەزدە اكەم انامدى قاۋمالاعان ايەلدەرگە قاراپ، ميىعىنان عانا كۇلىپ قوياتىن. جۇرت تاڭداي قاعىپ، ۇيدەن كەتكەسىن اپام جايناتىپ داستارحان جاساپ، بىزدەرگە دامدىلەپ شاي بەرەدى. اكەم ەكەۋى سەمەيدە وتكەن ستۋدەنتتىك شاقتارىن ەستەرىنە الىپ، شۇيىركەلەسىپ ۇستەل باسىندا ۇزاق وتىرۋشى ەدى.

مەن سەگىزىنشى سىنىپقا وتكەندە اكەم جۇمىسسىز قالدى. دارىگەر ىبىراي اتانعان كوكەم ديقانشىلىقپەن اينالىسا باستادى. ءوز ىسىنە ۇقىپتى، قارا جۇمىسقا كەيبىرەۋلەردەي كىرپيازدانباي، بىلەگىن سىبانىپ كىرىسىپ كەتەدى. اق حالاتىن شەشىپ، قولىنا كەتپەن، كۇرەگىن الىپ، كۇن ۇزاق باقشادا تىنباي ەڭبەك ەتەتىن. قىزىلبەلدىڭ جومارت جەرى ەرىنبەگەن ادامعا جەمىسىن اياماي بەرەدى. كورشى-قولاڭ كوكتەمگى ۋاقىتتا تۇقىمدىقتى بىزدەن الاتىن. شەشەي: ء«بىر تيىنعا بولسا دا سات. قازىر تەگىن دۇنيە جوق» دەسە دە، اكەم سۇراپ كەلگەندەردەن اقى المايتىن. الا جازداي باقشانىڭ ماڭىنا جولامايتىن ءبىز كۇزدە عانا سول جاقتى توريتىنبىز. تورىماي قايتەسىڭ؟ ءيىسى مۇرنىڭدى جاراتىن بالداي ءتاتتى سارعايىپ كەلە جاتقان  قاۋىندار كوزدىڭ قۇرتىنا اينالىپ، وزىنە تارتىپ-اق تۇرادى. جانە دە «كورشىنىڭ تاۋىقتارى باقشاعا كىرىپ كەتپەسىن، كوز قىرىڭدى سالا ءجۇر» دەگەن اجەمنىڭ تاپسىرماسى بار. ءتۇس كەزى بولاتىن. قىستىكۇنگە وتىن جينايتىن قورانىڭ توبەسىنە شىعىپ، باقشا جاققا كوز جۇگىرتتىم. قيار مەن قىزاناق ءوسىپ تۇرعان جاقتا ەشكىم جوق. قاۋىن-قاربىزعا دا كورشىنىڭ تاۋىقتارى تۇسپەگەن. تەك ءبىر-بىرىنە ارىق بويى قارسى وسكەن سىبىرتقى مەن كۇنباعىس ورتاسىندا باسىنداعى اق كەپكاسى اعاراڭداپ، بىرەۋدىڭ توبەسى كورىندى. «بۇل كىم ەكەن-ەي؟» دەپ وكشەمدى كوتەرىپ قارادىم. بويىم جەتەر ەمەس. قاپ، قۇتىلىپ كەتەتىن بولدى عوي دەگەن ويمەن:

— اپا، قامار، باقشاعا ۇرى ءتۇستى. ۇستاڭدار، ۇستاڭدار، — دەپ ايقاي سالدىم. ۇيدەگىلەر لەزدە اتىپ شىقتى. شەشەم «ۇرىنى» بىردەن تانىدى.

— ءاي، ىباش، تاستا قولىڭداعى كارتوشكانى. قۇداي-اي، ۇيدەگىنىڭ ءبارىن ساتىپ بىتەتىن بولدىڭ عوي. قىستا اناۋ «كۋپي-پروداي» گۋليا قاتىنعا ەت تاسيدى. كۇزدە باۋ-باقشانى. اراق جەتى اتاڭنان قالعان اس پا ەدى، قۋ القاش! — دەدى ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ. قامار شەشەمنىڭ بۇيرىعىن كۇتپەستەن ۇزىننان-ۇزاق وسكەن كۇنباعىس پەن سىبىرتقىنىڭ اراسىنا كىرىپ، ءبىر شەلەك كارتوشكانى الىپ كەلىپ، اپامنىڭ الدىنا قويدى. اكەمدە ءۇن جوق. دىبىس شىعاراتىن ەمەس.

— ەي، ءتىلىڭدى جۇتىپ قويدىڭ با؟ شىق انا جاقتان، — دەدى  اپام. سوسىن قامارعا ۇيدەن وقتاۋدى الىپ شىعۋىن بۇيىردى. سالدەن سوڭ بارىپ اكەم شىعىپ:

— نە بولدى-ەي، اقىرزامان ورناعانداي زارلاپ. سەن قاتىنعا ءبىر جاقپادىم عوي. ساتسام ءوزىمنىڭ جازدايعى ەڭبەگىم. شارشاپ جۇرگەسىن ءبىر ەلۋ گرام ىشەيىن دەپ ەم.

— ەڭبەگىم؟ ەي، ەسى دۇرىس ادام ەڭبەگىن ورىستىڭ ساموپال جامان اراعىنا ايىرباستاي ما؟ ءوز بالا-شاعاڭنىڭ اۋىزىنان جىرىپ وتىرعانىڭا ۇيالساڭ ەتتى. ءوز ۇيىڭنەن ءوزىڭ ۇرلاپ.

— بولدى-ەي. ايقايلاما ەندى. ەلدەن ۇيات ەمەس پە؟

— ەلدەن ەمەس، وزىڭنەن ۇيال، القاش. ونسىز دا جۇرت سەنىڭ القاش ەكەنىڭدى بىلەدى. بولنيتسانىڭ تەگىن ءسپيرتى جوق. تاڭدايىڭ قۇرعاپ ءجۇر عوي، بايقۇس.

اكەي بۇدان ءارى سوزگە بارىسپادى. سەنىمەن تاجىكەلەسەتىن ۋاقىتىم جوق دەگەندەي قولىنا كۇرەگىن الىپ، قيارعا سۋ سالۋعا كەتىپ قالدى. مەن بولسام، قورانىڭ توبەسىندە مەلشيگەن كۇيى تۇرىپ قالىپپىن. ءبىر ءسات باقشانىڭ ارعى شەتىنە قاراپ ەدىم، ءۇيدىڭ ەسىگىن قاراۋىلداۋى ءتيىس بولعان كورشى شۋريك اعاي ەڭبەكتەپ ءوز باقشاسىنا قاراي بارا جاتىر ەكەن. سول كۇنى ولار جەتىم قىزدىڭ تويىن اتاپ وتە المادى.

 

*  *  *

اكەمنىڭ قىرقى وتكەننەن كەيىن شەشەم قاتتى اۋىرىپ، توسەك تارتىپ قالدى. قىزۋى كوتەرىلىپ، سۋىق تەرگە مالتىقتى. تۇلا بويى قۇرىسىپ، جۇرەگى سولقىلداپ ارەڭ دەم الادى. ادەتتە اپامنىڭ اياقاستى اۋرۋىندا ءبىر ەركەلىكتىڭ نىشانى بايقالاتىن. ىڭقىل-سىڭقىلى ارى كەتسە ءبىر-ەكى كۇندە باسىلىپ كەتۋشى ەدى. يا بولماسا، ونىڭ اۋرۋىن قوناققا بارىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە  جازىپ الۋشى ەدىك. بۇل جولى جاعداي قيىن. بىرەر كۇننەن كەيىن ءتىپتى ءجۇرىپ-تۇرۋدان قالدى. ايەلىم ەكەۋىمىزدەن مازا قاشتى. پاناسىز قالعان قوياننىڭ كوجەكتەرىندەي ءبىر-بىرىمىزگە ۇرپيە قارايمىز. انامنىڭ مىنا كۇيىنە جۇرەگىم اۋىرىپ، جانىمدى  قويارعا جەر تابار ەمەسپىن.  كەڭسىرىگىم اشىپ، كوزىمنىڭ شاراسىنا ىستىق جاس كەلدى.

— وسى ءۇيدىڭ ەندىگى ەركەگى سەن! كوز جاسىڭدى ماعان، قاتىنىڭ مەن بالاڭا كورسەتپە. ولسەم اكەڭنىڭ قاسىنا بارارمىن، — دەدى شەشەم كوزىن جۇمىپ جاتىپ. ماعان كوز قيىعىن سالماسا دا مەنىڭ مۇشكىل ءحالىمدى سەزىپ جاتىر. السىزدىكتى سۋقانى سۇيمەيتىن شەشەي بار كۇشىن بويىنا جيناپ، ءبىزدىڭ قورقىنىشىمىزدى جەڭۋ ءۇشىن داۋىسىن زورايتىپ، سەنىمدى ماقاممەن قايتا ءۇن قاتتى. — جارىقتىق اجەڭ ەلۋگە كەلگەندە تالدىقورعاننىڭ بازارىنان 20 مەتر اق باتەس العان ەم. ەرتەرەك الساڭ، قارا جەرگە تۇسپەيمىن دەپ اق كەبىن قۇدايدان تىلەۋ تىلەيدى ەكەن عوي. سودان بولار، ەنەم توقسان بەس جاسقا قاراعان شاعىندا جارىقتىق بۇ فانيمەن قوش ايتىسىپ، باقيعا ءجۇرىپ كەتتى. ارالارىڭدا ءبىراز جۇرەيىن دەپ وزىمە دە ەرتەرەك الىپ قويعام. اجەڭە قاراعاندا ەتجەڭدىمىن عوي. وزىمە جيىرما بەس مەتر شىت العام، باتەس تابىلماعان سوڭ. امال نەشىك، قۇداي جانىمدى العالى تۇرعان سياقتى. تەك قۇداي قور قىلماي السا ەكەن دەيمىن. ءتىلىم جامان عوي. اكەڭدى «القاش، جاعىڭ قارىسىپ قالسىن» دەپ تالاي قارعىستاپ ەدىم. جاعى قارىسىپ ءولدى عوي. مەنىڭ تەگىندە قارعىسىم قاتتى. باياعىدا ۇلكەندەر «بايىنىڭ بەتىنەن العان قاتىندى قۇداي وندىرمايدى» دەۋشى ەدى. مىنە، ەندى اللا اكەڭنىڭ ارتىنان مەنى دە الايىن دەگەن ەكەن. قاراش، سەن ماعان ەش رەنجىمە، بالام. شەشەم مەنى جەك كورەدى دەپ ويلايتىن شىعارسىڭ. جاسىق بولماسىن، ەلگە ەسەسى كەتپەسىن دەپ ساعان ۇرىسام عوي. ە-ە-ە، بىراق، ءبارىبىر اكەڭدەي بولدىڭ. مەن ولسەم ءتورت اپكەڭدى كەرەك تە قىلمايتىن شىعارسىڭ. ەسىڭە ساقتا، ولارعا قارايلاسپاساڭ كورىمدە تىنىش جاتپايمىن.

وسى سوزىنەن كەيىن بارىپ ءبىر كوزىن اشىپ ماعان قارادى دا، اڭگىمەسىن قايتا جالعادى.

— قاراشتاي، قازىر كىمنىڭ اپكەلەرى بايدان قايتىپ كەپ جاتقان جوق. اراق ىشپەي، تەمەكى تارتپاي، ناماز وقىپ جۇرگەن قىز-كەلىنشەك كەمدە-كەم. قىز بالانى قازاق قاشان دا سىيلاعان. لەكەر قانشا ىشسە دە بايى، بالالارى بار. باسىندا ءۇيى مەن قازانى بار عوي. قامار دا، ايتەۋىر، جامان بايىمەن كىسى بوساعاسىندا ەمەس، ءوز شاڭىراعىندا وتىر. بۇندا اسەم مەن ءباتيماش قوي بايسىز، ءۇيسىز-كۇيسىز، سونىسىمەن قويماي قامسىز جۇرگەن. ءبىر كۇنى ولارعا دا اقىل كىرەتىن شىعار. جاستارى قىرىقتان استى عوي. اقىل كىرەتىن ۋاقىت بولدى. بالالارى دا ءوسىپ قالدى. ايتپاقشى، اناۋ الداش اعاڭ سياقتى قاتىن ۇرما. قاتىنىن ۇرعان ەركەك ءاسىلى وڭبايدى. قۇداي جولىن وڭعارمايدى. الداشتىڭ جارىماي جۇرگەنى دە سول عوي. اۋعاندا سوعىس كورگەن بالا عوي. ميى دا دۇرىس ىستەمەيدى.

زارە قۇتىم قالماي، شەشەمنىڭ ءسوزىن بولمەستەن بار ايتقانىن ءۇنسىز تىڭداپ شىقتىم. استە ماعان دەگەن انالىق مەيىرىمىن سىرتقا شىعارمايتىن شەشەم جۇرەگىمدى ەلجىرەتىپ جىبەردى. مەنى وتباسىمىزعا ەس كورىپ وتىر ەمەس پە. سول كۇنى شەشەمنىڭ ماعان ارتقان جاۋاپكەرشىلىگى مەنى ەسەيتىپ، ءبىر جاعىنان ونىڭ اۋىر ءحالى قاتتى الاڭداتتى. كۇن ۇياسىنا كىرىپ، كىرپىك ىلەر ۋاقىتتا ءار نارسەنى ءبىر ويلاپ ۇيىقتاي المادىم. كەنەتتەن كەلگەن اكە ءولىمى ۇرەي تۋعىزىپ، قارىس جەردەگى قازا شاڭىراعىمىزعا جەتىپ كەلسە قايتپەكپىن…

قاي ساعاتتا كوز ىلگەنىم ەسىمدە جوق، قورقىنىش ۇستىندە ايتەۋىر ۇيىقتاپ كەتىپپىن. تاڭەرتەڭ ۇيقىمنان شەشەمنىڭ داۋىسى وياتتى.

— قاراش، اينۇر، تۇرىڭدار! ارىنوۆ اعامنىڭ ۇيىندەگى جەڭگەم بالالارىمەن كەلە جاتىر. اكەڭە كوڭىل ايتپاقشى. تۇرا عويىڭدار ەندى تەزدەتىپ.

ءوز كوزىمە ءوزىم سەنەر ەمەسپىن. ءجۇزى ءسال شارشاڭقى بولعانىمەن شەشەم بۇگىن شيراق. ەسىنەپ، تاعى دا كوز شىرىمىن الىپ العىم كەلىپ ەدى، انامنىڭ مىنا كەيپىنە قاراپ ۇيقىم اشىلىپ كەتتى.

— دەنساۋلىعىڭىز قالاي، دەنساۋلىعىڭىز، — دەي بەردىم ساسقانىمنان.

— ە، مەنى قۇداي الادى دەيمىسىڭ. تۇر-تۇردان حابار كەلگەندە ۇيقىدان مازا كەتەدى دەگەن. ارىنوۆتار كەلەدى دەيمىن. تۇرەگەلىپ قازانعا سالاتىن ەتىڭدى اينۇرعا دايىنداپ بەر.

اللا تاعالا كوپ كورمەسىن، شەشەمنىڭ تۋىستارى از ەمەس. ناعاشىلاردىڭ ءبىرازىن تانىمايتىنىم دا بار ەدى، بىراق، ارىنوۆتار دەگەندى ەت قۇلاعىم ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرعاسىن «ارىنوۆ» كىم دەگەندەي اناما سۇراۋلى جۇزبەن قارادىم.

— ارىنوۆ دەگەن مولالىدا تۇرعاندا ەتەنە ارالاسقان سادىر ىشىندە مەن سياقتى مالقار اعام بولعان. مەكتەپتە بىرگە ساباق بەرگەنبىز. سەن ول كەزدە بار-جوعى ءتورت جاستاسىڭ، ەسىڭدە جوق قوي. سول اعايىمنىڭ ۇيىندەگى جەڭگەم ۇل-قىزىمەن كەلە جاتىر. ءبورىحان اعام ءوزى قايتىس بولىپ كەتكەن.

شەشەمنىڭ بۇل سوزىنە سەلقوستىق تانىتىپ، «ە-ە-ە، الىس ءبىر اعايىن ەكەن عوي» دەگەندەي جاستىعىما قايتا جانتايا كەتتىم.

— ءوي، تۇرەگەلسەڭشى، — دەدى شەشەم. داۋسى رەنىشتى شىققانداي ەستىلدى.

— ۇشىپ كەلمەيتىن شىعار. دايىندالىپ ۇلگەرەمىز. جاتا تۇرايىنشى، — دەيمىن ەركەلەي.

— قاراشتاي، ۇشىپ كەلەدى، ۇشىپ كەلەدى، — دەپ شەشەم قويار ەمەس. — ولاردىڭ ءداۋ دجيپتارى بار ەكەن. الداش اعاڭمەن وقىعان ۇلى پوليتسيادا پودپولكوۆنيك، قىزى بانكتە باستىق ەكەن. ويبۋ، ۇمىتىپ بارام عوي،  اعاڭ مەن لەكەر، باتيماشقا قوڭىراۋ شالايىن. كەلسىن. كىم بىلەدى، اقشاسى مولىراق ءتاۋىر جۇمىس تاۋىپ بەرە مە. ءبىر ەلدىڭ، ءبىر جەردىڭ ادامدارى ەمەسپىز بە، شاراپاتتارى ءتيىپ قالار. سەن اكەڭ سىقىلدى بولماساڭشى. كىسىگە جۇعىستى بولۋ كەرەك. ساعان دا كەيىن ءبىر كومەگى بولىپ قالار دەپ شەشەم جۇرە سويلەپ، كەلەسى بولمەدەگى تەلەفون اپپاراتىنا  قاراي بەتتەدى. توسەكتەن تۇرىپ، كيىنە باستادىم. تەلەفون تۇتقاسىنا قولى جەتكەن شەشەم اپكەممەن ايقايلاپ سويلەسە جونەلدى.

— ءيا، ءيا، تەمىرجولعا تاياۋ جەردە تۇرعان ارىنوۆتار. ءايبات كيىنىپ كەلىڭدەر. نازەركەنى وزىڭمەن الىپ كەل. قالعان بالالارىڭ بايىڭمەن ۇيدە قالسىن. كەرەك ەمەس، كەرەك ەمەس. قاراشتىڭ دومبىراسى بار عوي. سونى تارتىپ بەرەر. ايتپاقشى، باتيماشقا ايت، بالالارىنسىز كەلسىن. ۇلى اۋماعان ناركامان كۇيەۋى سياقتى. قىزىنىڭ كوزى سىقسيعان، تۋرا القاش ەنەسىنە تارتقان. جاقسى، جاقسى. بالا بولعاندا، مەن ولاردى جەك كورىپ، بولەكتەپ وتىرعانىم جوق قوي. ەلمەن بىرگە توپىرلاماسىن دەگەنىم. كەلگەن ەلدى كۇتەمىز بە، الدە بالالاردى قويشا «قوي-قوي» دەپ قايىرىپ وتىرامىز با؟ سوسىن الداشقا زۆونداپ كەلسىن دەپ ايت. قاتىنى كەرەك ەمەس. ۇلدارىمەن ۇيىندە وتىرسىن. ءوز ۇلىم  كەلسە بولدى!

وسىلايشا ۇلكەن قىزىنا تاپسىرمانى بەرىپ تاستاعان انام اسحانا جاققا بارىپ كەلىنىنە ءبىر شارۋالاردى ايتا باستادى.

 

*  *  *

ءتۇس كەزىندە كۇتكەن كىسىلەر ساۋ ەتىپ جەتىپ كەلدى. شەشەم «جەڭەشەم-اي» دەپ جىلاپ كورىسكەن گۇلدەرحان اپا جاسى جەتپىستىڭ بەل ورتاسىنداعى اق-سارى ادام ەكەن. ۇلى قاپساعاي دەنەلى، قاباعى ءبىر اشىلمايتىن، سوزگە ساراڭدىعى جۇزىنەن شىعىپ تۇرعان ءداۋ سارى. قىزى مەنىڭ لەكەر اپكەممەن قاتار وقىپتى. ورتا بويلى، قاسى-كوزىنەن باستاپ تىرناعىنا دەيىن بوياپ العان. كەربەزدەنە كۇلگەن كۇلكىسى وزىنە سونداي جاراسىمدى. تەك ورىس تىلىندە عانا تىلدەسىپ وتىردى. كوپتەن كورمەگەن اۋىلداستارىمىزدى تورگى بولمەدەگى ۇلكەن ۇستەلگە جايعاستىرىپ، كەلىنشەگىمىز ەكەۋمىز اعىمىزدان جارىلىپ كۇتۋدەمىز. قازاقى داعدى بويىنشا ءبىرىنشى داستارحانعا شاي كەلدى. شايدان سوڭ ەت قويىلىپ، ارتىنشا جينالعاندار ەكىنشى قايتارا سوراپتاپ ۇزاق شاي ىشۋگە كىرىستى. گۇلدەرحان اپا بالالارىمەن اسا اڭگىمەگە جوق بولىپ شىقتى. ءسوز تىزگىنى كوبىندە شەشەم مەن اپكەمدە. ءباتيماشتىڭ اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىن اياقتاعانى ايتىلدى. بىلدەي ءبىر بانكتىڭ دەپارتامەنتىنە باسشىلىق ەتەتىن ديناعا «بۇنداي جاۋاپتى قىزمەتتە قاسىڭدا سەنىمدى، جاقىن ادامىڭ بولعانى دۇرىس قوي» دەپ انام كەڭەس تە بەرىپ قويدى ءسوز اراسىندا. تىرناعى ورنەكتەلە بويالعان كەربەز «ناعاشى» اپكەم باسىن يزەپ، كۇلىپ قانا جاۋاپ قاتقان بولدى. گۇلدەرحان اپا وتكەن-كەتكەنگە از توقتالىپ، اكەمدى ەسكە الىپ وتكەن كۇننىڭ جىلى ءبىر ەستەلىگىمەن ءبولىستى. كوڭىل ايتىپ كەلگەسىن مارقۇم جايلى ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋدى مىندەت ساناعان بولۋ كەرەك. ءوزىن كىنازداۋ ۇستاعان اق-سارى كەمپىر داستارحانعا كوپ قول سوزباي، كىرپيازدىعىن كورسەتىپ وتىردى. ايەلىم مەيماندوس كوڭىلمەن:

— استان الىپ وتىرساڭىزشى، — دەپ ەدى، اسقازانىنا شاعىمدانىپ، ءسوز سوڭىن ريزاشىلىعىن بىلدىرە اياقتادى. پودپولكوۆنيك مىرزا بولسا ءبىزدىڭ تاراپتان قويىلعان سۇراققا قىسقا جاۋاپ قايىرعانى بولماسا، اڭگىمەگە ارالاسقان جوق-تى. كوبىنە-كوپ سيپايتىن قالتا تەلەفونىن شۇقىلايدى. ءبىزدىڭ وتباسىندا كەلگەن قوناقتارعا البوم كورسەتۋ ادەتى بار-تىن. سودان جاڭىلماي، كوڭىل ايتا كەلگەندەردىڭ قولىنا ەكى-ۇشتەن البوم ۇستاتىپ، ۇشەۋىن ءۇش جاققا ءبولىپ الدىق. ايتسە دە، ولار مۇنشاما كوپ سۋرەتتەردى كورۋگە قۇلىقسىزدىق تانىتىپ، كوپ بوگەلمەي قايتۋعا ىڭعايلاندى. تاعى دا وتىرىپ، ءبىر شاۋگىم شاي ىشەيىك دەگەن وتىنىشىمىزگە «شارۋالارىمىز بار ەدى» دەپ سىپايى جاۋاپ قايىرىپ، قوشتاستى. الداش اعام «مەن شىعارىپ سالايىن» دەپ ارىنوۆتارمەن بىرگە تىسقا شىقتى.

— دينا بۇرىن ورىسشا ۆووبششە سويلەي المايتىن. قازىر ۇيرەنىپ الىپتى عوي. — اۋىلداستارىمىز شىعار-شىقپاستان لەكەر وسىلاي ءسوز باستادى.

— پونتۋەتسيا. — ءباتيماش اپكەسىن قوستاپ قويدى.

— ماما، ديناعا ءباتيماشتى جۇمىسقا الساڭشى دەگەندەي نەمەنەگە ەمەۋرىن تانىتتىڭ؟ وزىنشە بولىپ قالدى عوي.

— پوشتادان گورى بانكتە اقشا ءتاۋىر ەمەس پە؟ ءباتيماش كوبىرەك اقشا تاپسىن دەگەنىم عوي.

ءباتيماش:

— وي، ماما، اۋىلبايسكي زاماشكىنى قويشى. كومەكتەسەتىن ادامعا ۇقسامايدى. ماقتانۋ ءۇشىن كەلگەن سياقتى عوي. ايفونىن قايتا-قايتا سۋمكاسىنان الىپ شىعا بەردى، شىعا بەردى.

— كستاتي، باتيماش، دينا اجىراسقان ەكەن. ماعان باعانا تىسقا شىققاندا جىگىت تاۋىپ بەرشى دەدى. بۇرىن مەكتەپتە دە جىگىتتەرمەن ەي نە ۆەزلو. قازىر دە.

— ۇشەۋى ءبىر ماشينامەن كەلسە بولار ەدى عوي. ەكى دجيپپەن كەلىپتى. كورسەتۋ ءۇشىن عوي. — ءباتيماش ءسوزىن كەكەسىن كۇلكىمەن كومكەرىپ بارىپ توقتادى. ءبىزدىڭ قاتىن دا تىنىش وتىرماي قايىنبيكەسىن قوستاي جونەلدى.

— ءيا، ەكى ماشينامەن كەلىپتى. ولارى نەسى ەكەن؟

— ەكى ماشىنەمەن كەلسە، نە بوپتى؟ گۇلدەرحان قىزىمەن تۇرادى. ۇلى بولەك تۇرادى ەكەن. جولدارى تۇيىسپەيتىن شىعار. نەمەنەگە دينا اجىراسقان ەكەن دەپ كۇلەسىڭدەر. لەكەر، ەكى ءسىڭلىڭ دە بايدان قايتىپ، كەر مارالداي كەرىلىپ، سىلاڭداپ  ءجۇر ەمەس پە. كۇيەۋلەرىنەن ءبىر تيىن دا الا الماي، پاتەر جالداپ. قىزدىڭ ۇلكەنى بولىپ سىڭلىلەرىڭە اقىل ايتقاننىڭ ورنىنا جەلىگى باسىلماعاندارمەن بىرگە سىرا ءىشىپ سەن ءجۇرسىڭ. جالعىزباستى بولسا دا دينانىڭ باسىندا ءۇيى، استىندا ماشيناسى، قىزمەتى بار. قۇداي-اۋ، وسى ەلدىڭ قىزدارىنىڭ اقىلى بار دا، ءبىزدىڭ شاشتاكۋلەر نەگە عانا ساناسىز بولدى ەكەن. كورمەيسىڭدەر مە، شەشەلەرىن ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ تاستاعان. قولى-باسىنىڭ ءبارى التىن.

لەكەر مەن ءباتيماش ءبىر-بىرىنە «ەح، باياعى سول اڭگىمە قايتا باستالدى» دەگەندەي قاراپ، ۇستەلدەن باستارىن كوتەرمەدى. وسى كەزدە بولمەگە الداش كەلىپ «ناعاشىلاردى شىعارىپ سالدىق» دەپ ديۆانعا كەپ جايعاسقانى سول ەدى، انام:

— پوليتسيا كلاستاسىڭمەن جۇمىسقا بايلانىستى سويلەستىڭ بە؟ — دەدى جاقتىرماي.

— ەرتەڭ جۇمىسقا شىق دەپ وتىر. ءبىر تال تەمەكى تارتىپ بولعانىمشا  150 مىڭ تەڭگەلىك ايلىعى بار جۇمىس تاۋىپ بەردى. ءبىزدىڭ كلاستاس مىقتى بولىپ كەتىپتى، — دەپ قويىپ قالدى الداش ەكى كوزىن كەزەك قىسىپ، باسىن شايقاي. انامنان باسقامىز بۇنداي جاۋاپقا شىداي الماي، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردىك. ءبىزدىڭ كۇلكىمىز اپامنىڭ زىعىردانىن قايناتتى.

— وسىلاي كەرى سويلەپ، كەرى كەتىپ جۇرگەن بالاسىڭ عوي. سەن نەمەنەڭە جەتىسىپ وسىلاي سويلەيسىڭ، الداش؟

— وي، ەندى، اپا ءسىز دە قىزىقسىز. پالەنباي جىل كورمەي، ءبىر كورگەندە جۇمىستىڭ شارۋاسىن قالاي ايتام؟

— ە-ە-ە، اكەڭ سىقىلدى كىسى بەتىنە قاراي المايسىڭ عوي سەن دە.

— باسىمدى قاتىرماشى، بولدى. قازىر، مىنە، كوزىڭشە زۆونداپ، «جۇمىس تاۋىپ بەر» دەپ ايتايىن. الداش ادەتتەگىدەي شورت كەتتى.

— نەمەنە ماعان مىندەتسىنەسىڭ؟ وزىڭە جاقسى بولسا، ءجۇر ءوستىپ قىرىق مىڭ تەڭگەگە بوس قويمالاردى كۇزەتىپ.

شەشەم ودان ارى الداشقا دا، لەكەر مەن باتيماشقا دا ءتىس جارمادى. «شارشادىم، بەلىمدى جازايىن» دەپ ءوز بولمەسىنە كىرىپ كەتتى. ازداعان ۋاقىتتان سوڭ عانا:

— اينۇر، ءاي، اينۇر، مىنالار ءوز ۇيلەرىنە قايتاتىن شىعار. ارقايسىسىنا جەيتىن ءبىر نارسەلەرىن سالىپ بەر. مەن ۇيىقتادىم، شامدى وشىرىڭدەر، بالالار تەلەديداردىڭ داۋىسىن باسسىن، — دەپ سويلەپ جاتتى.

«جازىقسىزدان-جازىقسىز اينۇردىڭ ەنەسىنىڭ قاھارىنا ۇشىرادىق-اۋ» دەپ اپكەلەرىم ايەلىم ەكەۋمىزگە سىقىلىقتاي كۇلىپ، جينالا باستادى. الداش بولسا شەشەممەن بولعان اڭگىمەدەن كەيىن تۇنجىراي تۇسكەن بۇيىعى كۇيدەن ارىلماي، سالقىن قوشتاسىپ كەتىپ قالدى. اقتارىلا اڭگىمە ايتىلماسا دا ارىنوۆتارمەن بولعان ەمەن-جارقىن وتىرىستىڭ ءىزى دە قالمادى. اينۇر  ەكەۋمىز انامىزدى وياتىپ المايىق دەپ اياعىمىزدىڭ ۇشىمەن ءجۇرىپ داستارحاندى جيناستىرا باستادىق.

 

*  *  *

كەشقۇرىم ۋاقىت-تۇعىن. داستارحان باسىندا شەشەم، ايەلىم، ۇلىم تورتەۋمىز تاماقتانىپ وتىر ەدىك، قالتا تەلەفونىم بەزىلدەپ قويا بەردى.

— اللو، قاراش؟ — بوتەن ءنومىر بولسا دا جەڭگەم ايجامالدىڭ داۋسىن بىردەن تانىپ:

— تىڭداپ تۇرمىن. امانسىڭدار ما؟ — دەيمىن كۇندەگىدەي  جايباراقات. جالعىز ەمەس ەكەنىمدى ايجامال بىردەن سەزسە كەرەك، داۋىسىن باياۋلاتىپ، «مەن ەكەنىمدى سەزدىرمەشى» دەپ ءوتىنىش قىلدى. داۋسىنان ەڭسەسىنىڭ تۇسىڭكى ەكەنىن ءبىلىپ:

— ايتا بەر، نۇرلانبەك، — دەپ دالاعا  شىعىپ كەتتىم. جەڭگەم كوپ اينالسوقتاماي، نە ءۇشىن سۋىت حابارلاسقانىن ايتا باستادى. الداش ءىشىپ الىپ، ماس كۇيىندە كولىگىنە وتىرىپ كەتكەن-تۇعىن. اۋىلدان شىعا بەرىستە قالاعا قاتىنايتىن اۆتوبۋسقا سوعىسىپ قالدى دەپ قىسقاشا بايان ەتتى. ءبىر سەبەپ تاۋىپ ۇيدەن شىق. تەك اپام ءبىلىپ قويماسا ەكەن دەگەن ءوتىنىشىن بىرنەشە مارتە شەگەلەپ ايتتى. جەڭگەم ايتقان جەرگە الىپ-ۇشىپ جەتىپ باردىم. الداش ەسىن بىلمەيدى ەكەن. ماعان باجىرايا قاراعانىمەن تانيتىن حالدە ەمەس. اۆتوبۋستىڭ شوپىرىندا شارۋاسى جوق. ءوز كولىگىن اينالسوقتاپ ەسىگىن اشا الماي اۋرەلەنىپ ءجۇر. نەكسيا اۆتوكولىگىنىڭ سول جاقتاعى ەكى ەسىگى دە ىشىنە جاپىرايىپ كىرىپ كەتىپتى. تەمىرى جۇقا وزبەك كولىگىنىڭ الدى دا مىجىرايىپ، ارتقى ءبىر دوڭگەلەگىنىڭ قالاي كەرى اينالىپ كەتكەنى مۇلدەم تۇسىنىكسىز. كولىككە ءبىر قارايمىن، اعاما ءبىر قارايمىن. «قالاي امان قالعان؟». سالى سۋعا كەتكەن جەڭگەم تۇر، ەكى كوزى تاس توبەسىنە شىعىپ. «ەندى قايتتىك، ەندى قايتتىك؟» — دەيدى جانىما تاياۋ كەلىپ. اۆتوبۋستىڭ جۇرگىزۋشىسى دە ماعان كەلىپ، بولعان جايدى ايتا باستادى. جاسى ۇلكەندەۋ كىسى ەكەن. قاتتى قورقىپ قالسا كەرەك-ءتى، داۋىسى دىرىلدەپ ارەڭ شىقتى.

— سوڭعى رەيسىم ەدى. قالادان ادامداردى تيەپ الىپ كەلە جاتقام. مىنا سارى نەكسيا الدىمنان قالاي ساپ ەتە قالعانىن دا بايقاماي قالدىم. قاتتى جىلدامدىقپەن ىزعىتىپ كەلەدى. ىستىق-سۋىعى باسىلماعان جاس شوپىرلاردىڭ ءبىرى شىعار دەپ توپشىلاپ ۇلگەرگەنىم سول ەدى، ەندى قاراسام، قاراما-قارسى جولاققا شىعىپ ۇلگەرىپتى. ءرۋلدى دەر كەزىندە بۇرىپ ۇلگەردىم. سالون تولى ادام. اراسىندا جاس سابيلەر دە بار-تۇعىن. قۇداي ساقتادى، قۇداي ساقتادى، — دەپ بارىپ ەنتىگىن باسىپ، ءسوزىن ارەڭ ءبىتىردى.

— ءيا، قۇداي وڭداپ، باستىسى، ادام شىعىنى جوق. ءبىزدىڭ ماشينا مىجىلعان قالبىرداي بولىپ قالىپتى. ءسىزدىڭ اۆتوبۋسىڭىزدى كورەيىك دەپ قوعامدىق كولىككە قاراي بەتتەدىم. قوعامدىق كولىكتىڭ ءبىر جاق شەتى عانا سىرىلعان ەكەن. «ە-ە-ە، بۇنىڭ جاراسى جەڭىل ەكەن» دەپ ىشىمنەن ءبىر ويلاپ قويدىم. ەندىگى ماسەلە، بۇل كىسى جول پوليتسياسىن شاقىردى ما ەكەن دەيمىن. ۇزىن بويلى، تالپاقتاۋ تاناۋلى مۇرتتى ويىمدى وقىپ قويعانداي:

— بالام، جول پوليتسياسىن شاقىرعانىمىز جوق. ولار كەلسە شارۋانىڭ قيىنداي تۇسەتىنىن بىلەمىز. ماعان جوندەۋ جۇمىسىنا وتىز مىڭ تەڭگە بەر دە، ءوز جوندەرىڭە كەتە بەرىڭدەر.

— وتىز مىڭ تەڭگە؟ وۋ، كوكەسى، اۆتوبۋسىڭىزدىڭ ءبىر جاق شەتى بولماشى عانا سىرىلعان عوي.

باعانادان بەرى سابىرلى كەيىپتە سويلەسىپ تۇرعان جۇرگىزۋشى دە داۋسىن زورايتا سويلەي جونەلدى.

— بۇل بولماشى عانا مايىسقان جەردى جاساۋ ءۇشىن اۆتوبۋس ستو-دا ءۇش كۇن تۇرادى. ءۇش كۇننىڭ شىعىنى بار ەمەس پە؟

ۇزىن-تۇرا مۇرتتىنىڭ قاسىندا جۇرگەن ورتا بويلى شيكىل سارى جىگىت ماعان ساۋال تاستاي، ورتاعا كيلىگىپ كەتتى.

— باۋىرىم، مىنا ءىشىپ العان ادام سەنىڭ كىمىڭ؟

— اعام!

— تۋعان با؟

— ءيا.

— وندا نەگە اڭگىمەنى سوزىپ تۇرسىڭ. وتىز مىڭ تەڭگەنى «راقمەت» ايتىپ بەرىپ كەتەتىن ءجونىڭ بار. ءبىز ەگەر جول پوليتسياسىن شاقىرساق، اعاڭنىڭ جۇرگىزۋشى كۋالىگىن بىرنەشە جىلعا الىپ قويادى. ماشيناسىن ايىپپۇل تۇراعىنا الىپ كەتەدى.

شيكىل سارىنىڭ ايتقانى ءجون. ەشقانداي دا ءۋاج ايتا الماستان قولىمدى ءتوس قالتاما سالىپ، ءاميانىمنان ايتقان اقشالارىن بەرىپ، العىسىمدى ءبىلدىردىم. دال-دالى شىققان اعامنىڭ ماشيناسىن جولدىڭ شەتىنە شىعارىپ، الداش پەن ايجامالدى ءوز كولىگىمە سالىپ الىپ، اۋىلعا قاراي تارتتىق.

انام بۇل وقيعادان حاباردار بولعاندا قاتتى اشۋلاندى. ىباش سويىسقا قالدىرعان ەلدەگى مالدى ساتىپ، زەينەتاقىسىنان جيناعان اقشاسىن قوسىپ، الىپ بەرگەن ات كولىك ەدى. اكەسىنىڭ كوزىندەي كورىپ، ءمىنىپ جۇرەتىن ءجونى بار ەمەس پە. «ە-ە-ە، اكەنىڭ مالى بالاعا مال ەمەس» دەگەن راس ەكەن-اۋ دەپ تورىقتى. جاياۋ قالعان الداش ءوز ىسىنە، ارينە، ىشتەي قاتتى وكىنىپ، كوڭىلى سىنىق كۇيدە ۇزاق ءجۇردى. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن شەشەمىزدەن قاشقالاقتاپ، بىزدىكىنە ات ءىزىن سالماي كەتتى. قالبالاقتاپ ءجۇرىپ، تۇزى جەڭىل جەڭگەم اپامنىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالدى.

— ەي، قاتىن، سەن نەگە بايىڭا يە بولا الماي ءجۇرسىڭ؟ ءوزىنىڭ ءولىپ قالعانى تۇك ەمەس. بىرەۋدى مەرتىكتىرسە، كىسى ءولىمى موينىندا كەتەدى عوي. اتاڭ مارقۇم ءومىر باقي ءىشتى. ىشكەن كەزدە ءبىر پالەگە ۇشىراپ قالماسىن دەپ قىر سوڭىنان قالمايتىنبىز. — اپام وتكىر كوزىن جەڭگەمە كوك سۇڭگىدەي قاداپ، الداشقا جيناعان بار زاھارىن جەڭگەمە توكتى.

— ماما، بىلەسىز عوي، الداش مەنىڭ ءتىلىمدى المايدى. ءتىپتى ۇرىپ تا جىبەرەدى. —  ايجامال باسىن تومەن ءتۇسىرىپ جاۋاپ قاتتى.

— تاياقتان ولگەن قاتىن جوق. كىلتىن الىپ ،ەشقايدا جىبەرمەۋ كەرەك.

— قايدام؟ ىشكەن كەزدە بالاڭىز ماشيناسىنا وتىرىپ الىپ چاپاي جاققا تارتادى. سول جاقتا ءجۇرىپ جۇرگەن بىرەۋى بار. — جەڭگەي بۇل جولى باسىن كوتەرىپ سەنىمدى سويلەدى.

— بايىڭ باسقا قاتىنعا بارسا، ماعان نەعىل دەيسىڭ؟ قوينىڭنىڭ تىكەنى بار دا.

بۇل ءسوز ايجامالعا اۋىر تيسە كەرەك، جىلاپ جىبەردى.

— بولدى، جىلاما! ەركەكتى الداپ-سۋلاپ ۇستاۋ كەرەك. دالانىڭ شارۋاسىن ىستەسە، بولىسقانداي بولىپ قاسىندا ءجۇرىپ، اڭگىمەلەسۋ كەرەك.

— الداش ءۇيدىڭ دە جۇمىسىن ىستەمەيدى. كۇزەتتەن كەلگەن كۇنى ۇيىقتايدى. ەرتەڭىندە اۋعانستان تۋرالى سوعىس كينولارىن كورىپ جاتادى. قايتالاپ كورۋدەن ءبىر جالىقپايدى عوي. سونىسىن تۇسىنە المادىم. اسكەردە بىرگە بولعان دوستارىنىڭ ايەلدەرىنەن سۇراسام ولاردىڭ كۇيەۋلەرى اۋعان تۋرالى كينولاردى كورمەيدى ەكەن.

— ە-ە-ە، ون سەگىزدە قان مايداننىڭ ورتاسىنا ءتۇسۋ وڭاي دەيمىسىڭ. ول قاتىنداردىڭ بايلارى قاشىپ-پىسىپ، جوندەپ سوعىسپاعان دا شىعار. الداشتايدى جىندى قىلعان اۋعان سوعىسى عوي، اۋعان سوعىسى.

اپام اقىرى باياعىسىنشا اعامدى اقتاۋعا كىرىسە باستادى. شەشەمنىڭ بۇنىسىنا جىنىم ۇستاپ:

— نەگە ءبىزدىڭ كەزدە سوعىس بولمادى ەكەن. سوعىسىپ جىندى بولىپ كەلەتىن، — دەپ قويىپ قالدىم.

— وي، ءيتتىڭ بالاسى. اۋزىڭنان ءبىر جاقسى ءسوز شىقپايدى عوي. سوعىس بولسا، شەكەڭنىڭ قىزعانىن كورەر ەم. مىنا ىلميگەن تۇرىڭمەن كو..ڭ ءبۇرىسىپ، ءبىر جەردە قالار ەڭ.

ء«اي، قاينىم-اي، ەستيىن دەگەنىڭ وسى ما؟». جەڭگەم كوزىنىڭ استىمەن ماعان ءبىر قارادى. ءسويتىپ ايجامالمەن بىرگە مەن دە سول كۇنى ءوز سىباعامدى العان ەدىم.

 

*  *  *

قالاي دەگەندە دە الداشتى اكەم مارقۇم قاتتى جاقسى كورەتىن. وعان دەگەن كوڭىلى بولەكشە-تۇعىن. العاش اكەلىك سەزىمىن وياتقان، وتباسى الدىنداعى جاۋاپكەرشلىكتى سەزدىرگەن تۇڭعىش پەرزەنتتىڭ ورنى ەرەكشە بولسا كەرەك-ءتى. اۋىزىنا اششى سۋ تيگەن كۇنى ۇلكەن ۇلىنا دەگەن وكپە-رەنىشىن شالا-شارپى ۇيقىدا جاتىپ بىلدىرەتىن.

— الداش-اۋ، مىنا شارۋانىڭ رەتى بىلاي ەدى. سەنىكى تىپتەن تەرىس، — دەپ ۇلىمەن بەينە ءبىر سۇقباتتاسىپ وتىرعانداي وزىمەن-ءوزى سويلەسۋشى ەدى. ساۋ كۇنىندە تىپتەن جاق اشپايدى. الداش ۇيگە كەلگەندە  استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، الدىنان جۇگىرىپ شىعاتىن. كەمپىرىنەن بۇرىن شايدى قويىپ جىبەرىپ، تۇننەن قالعان ەتتى جىلىتىپ دەگەندەي. اكەمنىڭ الپىستان اسقانداعى بۇل بالاجاندىلىعىنا مەن قىزعانا قارايتىنمىن. اكەم، كوكەم دەگەن ءسوزى جوق بولسا دا الداشقا دەگەن اكەلىك  ماحابباتى كورىنىپ-اق تۇرادى. قازىر ويلاپ قاراسام، اكەمە مەنەن گورى اعام جاقىن بولعان سياقتى. بالا كۇنى دالانىڭ قارا جۇمىسىنا انام مەنى جىبەرمەيتىن.

— قاراشتىڭ قابىرعاسى قاتايماعان. داۋسوعار، ىستەسىن ءبارىن، — دەپ مەنى ۇيدەن شىعارماي قوياتىن. ارينە، بۇنداي سوزگە جانىم كىرىپ، ۇيدە جاتام، ساباق وقىعانداي بولىپ. كوكەم مەن الداش قي ويادى، جۋان-جۋان اعاشتاردى ارالاپ، ونى جارادى. قولدارىمەن بىرگە تىلدەرى دە تىنىم تاپپاي اراسىندا قارقىلداي كۇلىپ، قول سەرمەي، بىرنارسەلەردى تالقىلايتىن. سول كەزدە نە ايتتى ەكەن؟ اعامنىڭ داۋىلداي لەزدە كوتەرىلىپ كەتەتىن مىنەزى شەشەمە تارتقانىمەن، جومارتتىعى مەن وتىرىك ايتا المايتىن شىنشىلدىعى اكەمنىڭ قانى ارقىلى بەرىلگەن-ءدى.

بىردە اكەم، اعام ۇشەۋمىز وڭاشالانعاندا اكەي ماعان شاحمات تاقتاسىن ويىنعا ازىرلەۋىمدى سۇرادى. ول وسى ءبىر ويىندى كۇن ۇزاق ويناسا دا جالىقپايتىن. اۋىلدان قارسىلاس تاپپاي اۋدان ورتالىعى قاپالعا كەتىپ قالاتىن كەزدەرى دە بولۋشى ەدى. «ىبىراي قاتىنى قارتاعا اقشا بەرمەگەسىن وسى قۋ تاقتايىن ارقالاپ، شاحماتقا اۋەس بولدى» دەپ قىجىرتاتىن قۇرداستارى ءبىزدىڭ شالدى. ول كىسى بولسا: «ە-ە-ە، سەندەردىكى ءجون»  دەۋشى ەدى ءسوز تالاستىرماي. كوكەم شاحماتتى الداشقا دا، ماعان دا ءۇشىنشى سىنىپتا ۇيرەتكەن. ءار فيگۋرانىڭ جۇرىستەرىن بىرنەشە قايتارا كورسەتەتىن. شاحماتقا ىسىلعانىمشا ماعان قارسى فەرزياسىز وينايتىن. كوبىنە كوپ ماتتى ات، وفيتسەر جانە «پەشكى»  ارقىلى قوياتىن.

سونىمەن قويشى، اۋەلگى اڭگىمەگە كوشەيىن. تاقتا دايىن! پارتيانى اعام ەكەۋمىز باستادىق. ەكى ويىندى اعام ۇتىپ الدى. قاباعىم ءتۇسىپ، شىتىناي قالعانىمدى الداش سەزسە كەرەك، ءۇشىنشى پارتيانى ماعان بەرە سالدى. مەن ونى ىشتەي سەزگەنىممەن، تىسقا شىعارماي، ماساتتانىپ اكەمە قاراپ قويام. كەزەك الداش پەن كوكەمە كەلدى. ەكەۋى ۇزاق ايقاستى. ءبىرىنشى ويىندا كوكەم باسىم سياقتى ەدى، اقىرى پات بولدى. ەكىنشى پارتيادا ۋاقىتتى ۇنەمدەيىك دەپ بليتسقا كوشىپ، تەڭ ءتۇستى. قاشان دا الداشتى ۇتىپ كەتەتىن اكەم:

— سەن ءتاۋىر وينايتىن بولىپسىڭ عوي. بۇل بەتىڭنەن تايماساڭ، مەنى ۇتىپ كەتەتىن ءتۇرىڭ بار. الدە شاحماتتىڭ ءبىز بىلمەيتىن قۇپيالارىن ينتەرنەت دەگەن بالەدەن ۇيرەنىپ ءجۇرمىسىڭ؟  — دەدى، سىر تارتا.

— قايداعى ينتەرنەت. كومپيۋتەرگە نەمەرەلەرىڭىز جولاتپايدى. مەن مەكتەپتىڭ چەمپيونى بولعانمىن كەزىندە، — دەپ ماقتاندى. «مەن بىلمەپپىن، اعاڭ چەمپيون ەكەن عوي» دەگەندەي اكەمىز باسىن شايقاپ، تاڭدايىن قاعا ماعان قاراپ قويدى.

— راس. چەمپيون بولعام. الگى سىزبەن بىرگە جۇمىس ىستەگەن ءتىس دارىگەرى قۋانىشحان اعانىڭ بالاسىمەن فينالدا ويناپ، ۇتىپ كەتتىم. بەركى دەگەن ۇلى بار ەدى عوي. مەنەن ءبىر سىنىپ تومەن وقىعان. سونى ۇتقام. ول راكيروۆكانى وڭ جاققا جاسادى. مەن سول جاققا ۇزىن راكيروۆكا جاساپ، وڭ جاقتاعى ءۇش پەشكىمەن شابۋىلداپ، ءسىز سىقىلدى پەشكىمەن مات قويعام. اكەمنىڭ كوزى جانىپ كەتتى:

— قۋانىشحانىڭ دا بالە ەكەن، ءا؟ ول دا بالاسىنا شاحمات ۇيرەتكەن ەكەن عوي. قىزىلبەلدىڭ بارلىق «گرويسمەيستەرىن» ۇتاتىنمىن. بىراق سول قىزىلكوزبەن ۇنەمى تەڭ ءتۇسىپ قالۋشى ەدىم. جەڭىپ جاتسام دا ويىن سوڭىندا سىتىلىپ كەتەتىن. سەن سونىڭ بالاسىن شىن ۇتتىڭ با؟ — دەپ، اكەم ءۇش قايتارا سۇرادى. الداش «قىز جىبەك» كينوكارتيناسىندا جاۋدىڭ بەتىن قالاي قايتارعانىن باياندايتىن بەكەجان باتىرداي كەۋدەسىن كەرە ويىننىڭ قالاي وربىگەنىن ءۇش رەت مايىن تامىزىپ تۇرىپ، ءارى وزىنە سۇيسىنە اڭگىمەلەپ بەردى. سول كەزدە كوكەم اعاما قاتتى ىرزا بولىپ، بالاشا قۋانىپ ەدى. اكەمنىڭ ءدال بۇلاي شاتتانعانىن بۇرىن-سوڭدى كورگەنىم جوق.

 

*  *  *

تاڭسارىدە قورىمعا كەتكەن بىزدەر ءتۇس اۋا سولىعىمىزدى باسا الماي، شارشاپ-شالدىعىپ ۇيگە ورالدىق. اۋىلداعىداي كۇندەلىكتى قارا جۇمىستان قول ۇزگەسىن ادام دەگەن اق ساۋساق بولىپ كەتەدى ەكەن. كۇرەكتى قولىڭ جاتىرقاپ، از عانا قيمىلداعانىڭا بەلىڭ شويىرىلعانداي بۇگەجەكتەپ، جون ارقاڭ تىرىسادى. تومپەشىك بولىپ جاتقان اكە قابىرىن قورشاپ، باسىنا قۇلپىتاسىن ورناتىپ كەلگەن بەتىمىز بۇل. الداش اعام باس بولىپ، بۇل شارۋانى جيەنىم جەڭىس، ءىنىم سانات بولىپ اتقاردىق. كوكتەم ۋاقىتىندا ەرىگەن قار سۋى اكەيدىڭ ەندىگى مەكەنىن شايىپ كەتپەسىن دەپ ءتورت بۇرىشتاپ ىرگە تاسىن قۇيدىق. جاقىنىڭنىڭ  ومىردە بولعانىنان حابار بەرەتىن سۋىق ءمارمار تاس تا ادامعا سونشالىقتى قىمبات بولادى ەكەن-اۋ. «ىبىراي اقتانۇلى 07.06.1945 ج. – 17.04.2013 ج. ارداقتى اكە! اللادان راحمات، پايعامباردان شاپاعات بولسىن. جارىڭ، بالالارىڭ، نەمەرەلەرىڭ». تاستاعى وسى ءبىر جازۋ بەس كۇندىك جالعاننىڭ بايلامىنا ەش قارەكەت قىلا المايتىنىڭا كوز جەتكىزەدى. زيراتتىڭ توبەسىنە قادالعان جارتى اي كوڭىلدىڭ ءوڭىن بوزارتىپ، ەندى ءبىزدىڭ  شالدىڭ كوكتىڭ قوينىنداعى ايعا قاراپ ەشقاشان بەت سيپامايتىنىن ەسكە سالادى.

دۇنيە ويلاپ تۇرسام شولاق ەكەن،

ادامدار بۇل ومىرگە قوناق ەكەن، — دەگەن حالىق انىندەگى بىرەر جولدار قۇلاققا كەپ، «شولاق ءومىرىڭنىڭ ءوزى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا شولتاڭ ەتە قالادى ەكەن» دەگەن تۇجىرىم جاسادىم قالىڭ قورىم ورتاسىندا تۇرىپ.

ءبىز جۋىنىپ-شايىنىپ ۇيگە كىرگەندە تۋعان-تۋىسقان، كورشى كولەڭنەن قۇرالعان ون بەس شاقتى ادام ۇستەل باسىنا جاڭا جايعاسىپتى. ارنايى سويىلعان اقتىلى قويدىڭ باسى مولداعا تارتىلىپ، سۇرەگە قول جايىلدى. قۇران وقىلىپ بىتكەسىن ايەلدەر جاعى باس ورامالدارىن شەشسە، الدىنا تاباق  كەلگەن ەركەكتەر ەت تۋراۋعا كوشتى. ىشكە ەل قونعانشا، ازداعان تىنىشتىق ورناپ، تەك ىدىس-اياقتىڭ سىلدىرى عانا ەستىلىپ جاتتى. ءبىر-ءبىرىن سىيلاپ، سىپايىلىق تانىتقان جۇرت ارا-اراسىندا «تاماققا قولىڭىز جەتىپ تۇر ما، ەتتەن الىڭىز، ءىشىپ-جەپ وتىرىڭىز»، — دەپ ءۇن شىعارىپ وتىردى. الداش ءسۇتپىسىرىم ۋاقىتتان سوڭ ورنىنان تۇرەگەپ، ءسوز الدى.

— ۋا، اعايىن-تۋىس، قۇدايى كورشىلەر، بۇگىن قاسيەتتى جۇما كۇنى اكەمىزدىڭ زيراتىن تۇرعىزىپ، وزدەرىڭىزدى شاقىردىق. اكەمىزدىڭ ساداقاسى دەپ باستارىڭىزدى قوسقان جايىمىز. الدارىڭىزداعى دامنەن الىپ وتىرىڭىزدار.

سوزگە شورقاق اعام ءۇيدىڭ ۇلكەنى بولعاسىن امالسىز ءوز لەبىزىن وسىلايشا قىسقا قايىردى. ۇستەل باسىنداعى كوپشىلىك: «قابىل بولسىن، قابىل بولسىن» ايتىپ، ء«جون ەكەن، ءجون ەكەن» دەستى. يمام ءوز ءداستۇرى بويىنشا پايعامبارلار مەن ساحابالار ومىرىنەن مىسال كەلتىرىپ، ۋاعىزىن ايتتى. جينالعاندار اراسىندا كەمپىر-سامپىرلاردىڭ قاتارى كوپ بولعاسىن جاس مولدانى بالاسىندى ما، ونىڭ  ءسوزىن ءۇزىپ-جۇلىپ، اقىرى ءوز اڭگىمەلەرىن ايتىپ كەتتى. وتكەن-كەتكەننەن قايىرىپ، رۋلارىنداعى بي مەن باتىرلارىن تۇگەندەپ، اۋىراتىن جەرلەرىن ايتۋعا كوشكەن-ءدى. وسى تۇستا كوكەمنىڭ جانازاسىنان بەرى ۇيگە ات ءىزىن سالماعان اسەم ورتاعا ءتۇستى.

— سىزدەر وسىنداي جەردە باس قوسقاندا عانا اۋىرىپ جۇرگەندەرىڭىز ەسكە تۇسەدى. ۋاقىتىسىندا قارالمايسىزدار. سودان بالالارىڭىزعا ماسىل بولىپ، توسەك تارتىپ قالاسىزدار. بىزدە ەم-دوم الماي ءولىپ كەتىپ جاتقان ادامدار قانشاما. وتىرعانداردىڭ نازارى اسەمگە بۇرىلدى. ءتور جاقتاعى ەگدە تارتقان ءبىر كەمپىر:

— ە-ە-ە، ەمدەلمەك تۇگىلى ولۋگە ۋاقىت جوق. سەكسەننەن اسساق تا ءۇيدىڭ ونى-پۇنىسىن جاساپ، كەش باتىراسىڭ، — دەپ كۇرسىندى.

— اپا، ءۇيدىڭ جۇمىسى بىتپەيدى. جاس كەلگەسىن قارالۋ كەرەك. ءبىزدىڭ پاپامىزدىڭ جۇرەگى، وكپەسى اۋىراتىن. ءوزى دارىگەر بولسا دا قارالمادى. ءجۇردى انانى جاساۋ كەرەك، مىنانى جاساۋ كەرەك دەپ. سودان قايتىس بولدى. ادام اۋىرعاندا ەمەس، اۋىرماي تۇرىپ اۋرۋدىڭ الدىن الۋ كەرەك.

— قازىر اۋرۋحاناعا بارساڭ ساۋ ادامدى ولتىرەدى. دارىگەرگە بارۋدىڭ قاجەتى جوق. جانىڭ قينالىپ بارا قالساڭ اناليز تاپسىر، رەنتگەن ءتۇس دەپ ساندالتادى. ودان قالسا ءبىر داپتەرىنە جازۋىن جازىپ، الدىنداعى ادامىن ۇمىتىپ كەتەدى. باياعىنىڭ وسى تامىر ۇستايتىن بالگەرلەرى دۇرىس-اۋ. — تەرەزەگە جاقىن وتىرعان ءبىر اپامىز وسىلاي تىجىرىنا سويلەدى. اسەم ساسار ەمەس:

— كىم ايتتى سىزدەرگە ەمحاناعا، اۋرۋحاناعا بار دەپ؟ ميرا، ريتا، كىرەبەرىس بولمەدەگىنى الىپ كەلىڭدەرشى. مىنا كىسىلەرگە كورسەتەيىك، — دەپ قاسىنداعى ەكى كەلىنشەككە ءامىر ەتتى. شاشىن ساپ-سارى قىلىپ بوياپ العان، تىرناداي اياعى ۇزىن سيدا ايەل مەن بويى بىرتىق شاشى كۇلگىن ءتۇستى، ەكى قابات اۋكەسى شىققان، ەتجەڭدى نە قازاق ەكەنى، نە ورىس ەكەنى بەلگىسىز قۇربىسى ورىندارىنان تەز تۇرەگەلدى. ەكەۋى كوپ اينالماي، قايتىپ جىلدام ورالدى. بەتى بۇجىر-بۇجىر ءتورت بۇرىشتى قۇرالدى الىپ كەلىپ، ەدەنگە ورناتىپ، تەلەديدار جانىنداعى توق باۋعا قوسىپ قويدى. «قالعانىن ءوزىڭ رەتتەيسىڭ عوي» دەگەندەي اسەمگە قارادى دا، ميرا مەن ريتا ءوز ورىندارىنا قايتا جايعاستى. قۇدايى تاماققا كەلگەندەر ىشتەرىن تارتىپ تىنا قالعان. اسەم ۇستەلدىڭ شەتىندە وتىرعان كورشى زەينەپ اپانىڭ قولىنان تارتىپ، ورتاعا شىعاردى.

— تاتە، باعانا ءسىز بالتىرىم سىزداپ، تابانىم قىزىپ، قىشي بەرەدى دەگەن ەدىڭىز عوي. مىنانىڭ ۇستىنە شىعىڭىز، –  دەپ جۇرتقا جۇمباق بولىپ تۇرعان قۇرالدىڭ ۇستىنە قوندىردى دا قولىنداعى كىشكەنتاي ءپۋلتتى باسىپ قالدى. الگى بالە ءدىر-ءدىر ەتىپ ىسكە قوسىلدى. كورشىمىزدىڭ كوزى باقىرايىپ، ەكى قولىن ەكى سانىنا قويىپ، قاققان قازىقتاي قاتىپ قالعان. اپكەم بۇنىڭ اتى SEGA ەكەنىن، وڭتۇستىك كورەيادان شىققانىن، كوپ اۋرۋدىڭ الدىن الىپ قانا قويماي، تالاي دەرتتەن ايىقتىراتىنىن ايتىپ، Sega-سىن ماقتاي جونەلدى. وسى كەزدە زەينەپ اپايدىڭ دا داۋىسى شىعا باستادى.

— مىناۋ راسىندا دا كەرەمەت دۇنيە ەكەن. تابانىم جاقسى بولىپ قالدى. ونە بويىمدى شىمىرلاتىپ، ارقامنىڭ قۇرىسقانى كەتىپ جاتىر.

— جاڭا عانا ايتتىم عوي. وزدەرىڭىز ەستىدىڭىزدەر عوي، مىنە، تاتەنىڭ ءسوزىن. بىردەن كومەكتەسەدى بۇل Sega. قازىر الماتىدا بارلىق ۇلكەن كىسىلەر وسىنى الىپ جاتىر. اسىرەسە، ورىستىڭ كەمپىرلەرى جالماڭداپ كەلىپ بىزدەن وسى ماسساجەردى ساتىپ الادى. باعاسى دا اسا قىمبات ەمەس. بار-جوعى مىڭ-اق دوللار.

مىڭ دوللار دەگەندى ەستىگەن زەينەپ كورشى سيقىرلى Sega-دان سەكىرىپ ءتۇستى.

— قۇداياقى مەندە ونداي اقشا جوق. قايدان بولسىن؟ ءبىر زەينەتاقىعا قاراپ وتىرعان ادامبىز عوي. — اسەمگە جالما-جان اقتالا ءتۇستى. باعانادان بەرى Sega-عا سۇيسىنگەندەر ەندى ۇركە قارادى. تەك باعاناعى توردەگى ءجۇزىن ءاجىم باسقان كەيۋانا:

— مىناۋىڭدى قىرۋار اقشاعا دەنى دۇرىس ادام المايدى، — دەپ استىڭعى ەرنىن شىعاردى.

— ەگەر Sega-نى قىمبات دەسەڭىزدەر، قولدىڭ باسىنداي عانا ءبىر ماسساجەر بار. ول وتە ارزان. ءارى قولدانۋعا دا ىڭعايلى. — اسەم ءسوزىن اياقتاپ قاسىنداعى پاكەتكە قولىن سوزا باستاپ ەدى، زەينەپ اپا مىنا قىز ماعان ماسساجەرىن كۇشتەپ الدىرتا ما دەپ قورىقتى ما: — بالالار وقۋدان كەلەتىن ۋاقىت تايادى. مەن قايتايىن. جاقسى، ساۋ بولىڭىزدار، — دەپ زىتا جونەلدى.

اپكەم ودان كەيىن قىتايدىڭ موناحتارى شوپتەن ازىرلەگەن «شي» دەگەن ءدارى تۋرالى لەكتسياسىنا كىرىسكەندە ەركەكتەر جاعى تىسقا اتىرىلدى. مولدا ناماز ۋاقىتى كەلىپ قالعانىن ايتىپ، مەشىتىنە قاراي تارتتى. اپكەمە ەرىپ كەلگەن ميرا مەن ريتا دا ۇندەمەي قالمادى. ولار «شي» اتتى ءدارىنىڭ قان قىسىمىن تۇسىرەتىنىن ۇزاق باياندادى. بۇنىمەن قوسا بۇل ء«شيدى» ۇنەمى ساتىپ الىپ وتىرىپ، سول كومپانياعا جارنا تولەپ، تىركەلىپ، ساتىپ الۋشىلار قاتارىن كوبەيتۋگە كىرىسسە، مول بايلىققا كەنەلۋگە بولادى ەكەن. باي بولۋدىڭ بۇل جولىنا سەنگەندەر دە، سەنبەگەندەر دە تابىلدى. بۇل دۋدىڭ ورتاسىندا شەشەمنىڭ امالسىز تىنىش وتىرعانىن بايقادىم. اسەمنىڭ بۇل بازارى وعان ۇناماعانىن دا اڭعارىپ قالدىم. سونىمەن قويشى، ءتۇس مەزەتىندە تىزەسىن بۇككەندەر كۇن ۇياسىنا كىرەر كەزدە بويلارىن تىكتەدى. اسەمنىڭ كۇنى بۇنىمەن اياقتالعان جوق. ءبىزدى  الدا ونىڭ ءتۇنى كۇتىپ تۇردى…

جۇرت جامباستاپ جاتىپ قالعان شاق. ەسىكتىڭ ءبىر اشىلىپ، ءبىر جابىلعانى مەنى ۇيقىدان وياتىپ جىبەردى. قالتا تەلەفونىم تۇنگى ساعات ەكىنى كورسەتىپ تۇر. تىسقا شىقسام جازدى كۇنى تاماقتاناتىن ەكى بولمەلى الاسا ءۇيدىڭ جارىعى سامالاداي جارقىراپ، تەرەزەسىنەن قىلتيعان ءبىر-ەكى باس كورىندى. «ايەلىم پىسىلداپ توسەكتە جاتىر. كۇندىز كەلگەن ادامدار ۇيلەرىنە قايتتى. بۇلار كىم ەكەن»؟ سول ماڭعا تاياپ كەلەم، قۇلاعىما شەشەم مەن اسەمنىڭ داۋىستارى جەتتى.

— باعانا عانا كەتىپ ەدىڭ عوي. نەمەنەگە كەلدىڭ؟ جەتى تۇندە اراق ءىشۋ ءۇشىن كەلدىڭ بە؟ باعانا ول، اكەڭنىڭ قۇدايى تاماعىن «باراحولكاعا» اينالدىردىڭ. «قىزىنىڭ ەسى دۇرىس پا؟» دەپ كەلگەندەر وسەكتەپ كەتتى-اۋ.

— قويشى، ماما. نەسىن وسەكتەيدى؟ مەنىڭ بيزنەسىم — حالىقپەن جۇمىس جاساۋ. وسىلاي ءبىز كليەنتتەردى تابامىز.

انام قىزىنىڭ بۇل سوزىنە كۇيىپ كەتتى.

— بۇيتكەن بيزنەسىڭ قۇرىسىن! سەن ايتقانداي بايىپ كەتۋ سونداي وڭاي بولسا،  جۇرتتىڭ ءبارى داۋلەتى تاسىعان باي-باعلانعا اينالماي ما؟!

— ماما، باسىمدى قاتىرماشى. ءوزىم جۇمىستان شارشاپ كەلسەم.

— جۇمىس ىستەسەڭ، مەنىڭ قويىمدى باعىپ ءجۇرسىڭ بە؟ ەلدىڭ ەسىگىن قاعىپ، تۇسىنىكسىز ءدارى-دارمەگىڭدى الىڭىز-الىڭىز دەپ جالىنىپ، ونىڭنان تۇك تە شىقپاي، بوس ساندالىپ كەلگەن شىعارسىڭ.

— كەتشى دەيمىن. بار ۇيىقتاشى. — اپكەم دولدانا شىڭعىرىپ جىبەردى.

— ءوزىڭ كەت. باعانا ءبىر ديداكۋ ەكى قاتىندى الىپ كەلگەنىڭ ازداي، ەندى مىنا ءبىر شەگىرتكەنىڭ ايعىرىن نەمەنەگە الىپ كەلدىڭ؟ بۇل ءۇي ساعان سىراحانا، كافە مە؟

— بۇل — مەنىڭ جىگىتىم. جاقىندا ۇيلەنەمىز. تانىستىرۋعا الىپ كەلدىم.

— تانىستىرماي-اق قوي. بۇنىڭا تيسەڭ، وسىنىڭ ۇيىنە بارمايسىڭ با؟ وسى سەن قانشىقتىڭ نە جىنىڭ بار؟ وسى ۇيگە بوتەن ەركەكتەردى الىپ كەلە بەرەتىن. ورىسى دا، ءشۇرشىتى دە كەلىپ كەتتى عوي.

بايقايمىن، شەشەم قالشىلداپ كەتتى. اپامنىڭ ونسىز دا ويناقشىپ تۇراتىن قان قىسىمى كوتەرىلىپ كەتىپ، سۇلاپ تۇسپەسە بولعانى دەپ قاستارىنا جەتىپ باردىم. ەكى ايەلدىڭ ۇرىسىنا ماقساتسىز ءبىر قاراپ قويىپ، الدىنداعى اقاڭنان ۇرتتاپ وتىرعان «مەيمانىمىز» اياقاستى ساپ ەتىپ كەلە قالعان ماعان ۇركە قارادى.

— برات-تان، ءبارى روۆنو، ءبارى دۇرىس! ميرۋ مير، — دەپ تالتىرەكتەي تۇرىپ قولىن سوزدى. سالەمىن الماي، بولماشى عانا كوز قيىعىمدى وعان تاستاي سالىپ، بار نازارىمدى شەشەمە بۇردىم. اشۋدان ءالى قالشىلداپ، ءىسىنىپ-كەبىنىپ، قىزىن جۇلىپ جەيىن دەپ تۇر. بۇعان اسەم تايسالاتىن ەمەس. اناسىنا قياس قاباق تانىتىپ، «ماعان نە قىلاسىڭ؟» دەگەندەي قاسارىسىپ  العان.

— سابىرعا كەلىڭدەر، سابىرعا. اپا، اۋىرىپ قالاسىز عوي. بالكىم، دەمالارسىز. — اۋزىما ىلىنگەن ءسوز وسى بولدى.

— مىنا قانشىق كەتسىن! — انام ماعان ءجۇزىن بۇرماي، اسەمنەن كوز الماستان كەسىپ ايتتى. اپكەم دە قايتار ەمەس:

— كەتپەيمىن. ال نە قىلاسىڭ؟ مەن كوشىپ كەلدىم. جۇكتەرىمدى گاراجعا ءتۇسىرىپ قويعام.

— سەن بۇل ۇيگە مىڭ كەلىپ، مىڭ كەتتىڭ. بايىڭنان اجىراسقالى ون جىل بولدى. وسىلاي كوشىپ-قونىپ جۇرەسىڭ بە؟ ءوز ءجونىڭدى تاپ. تىشقاننىڭ دا ءوز ءىنى بولادى. سەن ونىڭ قاسىندا ادامسىڭ عوي.

قانىندا اقاڭنىڭ قىزۋى بار. كوزى قىزارىپ، بەتى قىرتىستانىپ كەتكەن اسەم بۋلىققاننىڭ ۇستىنە بۋلىعا ءتۇسىپ، ءتىل ۇشىنا ءسوز ىلىكپەي ساۋساقتارىن  شىقىرلاتتى.

— وزىڭنەن كىشى ءسىڭىلىڭ ءباتيماش تا جالعىز ءوزى مەكتەپ جاسىنداعى ەكى بالاسىن باعىپ، پاتەر جالداپ تۇرىپ جاتىر عوي. سەن بولساڭ سوقتالداي قىزىڭ ەكەۋىڭ سىعان قۇساپ كوشىپ-قونىپ جۇرسىڭدەر.

اسەم بۇل جولى دا  ءۇنسىز قالدى. ۇستەل ۇستىندەگى ستاقانداعى اراقتى تارتىپ جىبەردى دە ارتىنان سۋ ءىشتى. وسى ءبىر ازداعان تىنىشتىقتى پايدالانىپ مەن:

— اسەم، بار قايت. كەيىن دۇرىستاپ سويلەسەمىز. اپام اۋىرىپ قالادى، — دەدىم بەيبىت كەلىسىمگە شاقىرىپ.

— ساعان كىم ءسوز بەردى؟ بار ايەلىڭنىڭ قاسىنا. سەن دە مەنى تىرتىڭ-تىرتىڭ ەتىپ جاقتىرماي ءجۇرسىڭ. باياعىدا ستۋدەنت كەزىڭدە تالدىقورعاندا  ۇيىمدە تۇرعانىڭ ەسىڭدە جوق. — اپكەم جىن ۇرعانداي ەندى ماعان تونە ءتۇستى.

— ءاي، قاراشتا سەنىڭ نەڭ بار. سويلەمە وعان.

— قاراش، قاراشىم دەپ قالىپسىڭ عوي. ماما، سەن كىمدە اقشا بار، سونىڭ ءسوزىن سويلەيسىڭ. ساعان اقشا الىپ كەلمەسەك، ءبىزدى ادام قۇرلى كورمەيسىڭ. قامار قايىرشى بىرەۋگە ءتيدى دەپ ونى دا مەنسىنبەيسىڭ. ەسىڭدە مە، قاراش پاپام ەكەۋىڭدى تاستاپ ايەلىمەن كەتىپ قالعاندا مەنەن ارتىق ادام جوق ەدى عوي.

قانىم باسىما شاپتى. اپكەمدى شاپالاقپەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردىم. اسەم باج ەتە قالدى.

— ماما، سەن مەنى قاراشقا ۇرعىزىپ وتىرسىڭ عوي، — دەپ ايعايلادى. باعانادان بەرى ارامىزدا سوستيىپ تۇرعان «جەزدەم» سىرتقا قاراي تۇرا قاشتى. انام مەنەن بۇندايدى كۇتپەسە كەرەك:

— قاراشتاي، بۇل مالعۇنعا قولىڭدى بىلعاپ قايتەسىڭ. بار جاتا عوي، جاتا عوي، — دەپ، مەنى سابىرعا شاقىردى. «جەزدەم» سول كەتكەننەن مول كەتىپ، قايتىپ ورالمادى. ال اپكەم شىجىڭدانا شىڭعىرىپ، پوليتسيا شاقىرىپ، مەنىڭ ۇستىمنەن ارىز جازاتىن بولىپ قيعىلىققا باستى. ءبىزدىڭ ايعاي-شۋدان ايەلىم مەن ون جاستاعى بالام تۇرىپ، «اسەمدى قانشاما رەت قوي-قويعا» شاقىرعانىمەن ول رەتىن تاۋىپ ۇيگە پوليتسيا دا شاقىرىپ تىندى. انشيىندە شابان قيمىلدايتىن ساقشىلار بۇل جولى قالاي جەدەل جەتكەن؟ قىزىل-جاسىل شامىن جارقىراتىپ، ءبىر نارسەدەن قۇر قالعانداي جەتىپ كەلدى. شەشەم ءوزى تىسقا شىعىپ:

— باعانا مىنا كوشەدە بىرەۋلەر اراق ءىشىپ جۇرگەن. سولار سەندەرگە قوڭىراۋ شالعان شىعار. سەندەرگە «ىزبانداعان» ءبىز ەمەس دەپ پوليتسيانى الداپ-سۋلاپ شىعارىپ سالدى.

مەن سول ءتۇنى كوزىمدى تاڭعا جۋىق ءبىر-اق ءىلدىم. ايەلىمە كورسەتپەي، كوز جاسىمدى دا توگىپ العانمىن. اپكەمە قول كوتەرگەنىمە قاتتى وكىندىم. قاي ابىلەت باستى ەكەن دەيمىن. اۋەلدە ادام ءوز باۋىرلارىمەن ءبىر اتا-انانىڭ ساياسىندا كۇلىپ-ويناپ، ءوسىپ-ونەدى. سوسىن اركىم ءوز جولىن تابۋى كەرەك. الايدا، ءوز سوقپاعىڭدى تاۋىپ، وعان ءتۇسۋ وڭاي ەمەس ەكەن. نەگە ءبىز قاراپايىم عانا ادامي قارىم-قاتىناستى رەتكە كەلتىرە المايمىز؟ وسى تاقىلەتتەس سان ءتۇرلى  سۇراقتار  مازالاپ، ويىم سان-ساققا كەتتى. الداش، لەكەر، ءباتيماش پەن قامار ايتپاسا دا شەشەم وسى جاساعانىمدى بەتىمە باسارى انىق. جۇزىقارا، اپكەڭە قول كوتەردىڭ عوي دەر. مارقۇم اكەم مەن اعام اپكەلەرىمنىڭ بەيادەپ قىلىقتارىن سوككەندە انام اراشا ءتۇسۋشى ەدى. ءبىر جاعىنان شەشە بايقۇس قايتسىن؟ انامنىڭ  كۇيەۋى مەن ۇلكەن ۇلىنىڭ ءسوزىن قوستاي كەتەتىن كەزدەرى دە  بولعان-دى. «ەلدىڭ وسى قيسىق-قىڭىر قىزدارى بالارىمەن ءاپ-ءايبات جىگىتتەردى تاۋىپ، وتباسى قۇرىپ جاتادى. ءبىزدىڭ قىزداردىڭ جولىن قۇداي قاشان اشادى ەكەن؟ بۇل ءۇيدىڭ  حانشايىمدارىن نە باي المايدى، نە قۇداي المايدى» دەگەن سوزدەرىن سان ەستىگەم. ارتىنشا «قىز بالا — قوناق، قىز قىرىق شىراقتى عوي. ءبىر شىراقتارى جانار ءتۇبى» دەپ ءجىبي تۇسەتىن.

كۇن توبەگە كوتەرىلگەندە عانا جاستىقتان باسىمدى كوتەردىم. جۋىنىپ-شايىنىپ، تۇسكى اس ۇستىندە وتىرعان ايەلىم مەن شەشەمنىڭ قاستارىنا جايعاستىم. بالام ويناپ كەتكەن بولۋ كەرەك. جاقىن ماڭنان بايقامادىم. اپكەمنىڭ دە قاراسى كورىنبەدى. شەشەمنىڭ ءجۇزى سىنىق. ەكى ءيىنى سالبىرىپ، قاباعى تۇنجىراپ كەتكەن. ءىسىپ كەتكەن كوزىنەن تۇنىمەن جىلاپ شىققانىن انىق ءبىلدىم. ءتۋابىتتى وكتەمدىگىن وكىنىشى تاۋىسىپ، اۋىر كۇرسىنە شايىن سوراپتاپ ىشەدى. جانىن جايناتىپ جىبەرەر مەندە ءبىر قۇدىرەتتى كۇش بولسا عوي دەيمىن ىشىمنەن. دىبىس شىعارماستان ايەلىم ۇسىنعان كەسەگە باياۋ قولىمدى سوزدىم.

— اسەم تاتە اپامنىڭ گاۋھار تاستارى بار التىن سىرعاسىن الىپ كەتىپ قالىپتى، —  دەدى اينۇر باياۋ عانا ءۇن قاتىپ. نە دەرىمدى بىلمەي ابدىراپ قالدىم. بىردەن انامنىڭ جۇزىنە جالت قاراپ:

— بىزدەن ەسە قايتارعان ءتۇرى عوي، اپا. مۇڭايماڭىز. بىرەر كۇننەن كەيىن قايتارىپ بەرەدى. يا بولماسا لەكەردەن بەرىپ جىبەرەر. — اپكەمنىڭ ولاي ەتپەسىن بىلسەم دە انامدى جۇباتپاق بولىپ وسىلاي دەدىم.

— سولكەبايعا بولا قابىرعام قايىسىپ وتىرعان جوق، بالام. قايتارمايتىنىن دا بىلەم. قالتاسىندا كوك تيىنى دا جوق ونىڭ. قالاي عانا وسىنداي كۇيگە ءتۇستى؟ وسىعان جۇرەگىم اۋىرادى. ءوز اناسىنىڭ زاتىن ۇرلاعانى ماسقارا عوي. ەل ەستىمەسىن.

انامنىڭ كوزىنەن مونشاقتاي جاس ءۇزىلىپ ءتۇستى. جىلامسىراپ وتىرىپ ءسوزىن قايتا جالعادى.

— اسەم قىزداردىڭ ىشىندە تۇيىق، بىرتوعاسى ەدى. قانداي تۇلەن بۇنى ءتۇرتتى ەكەن؟ الدە كورە الماعان بىرەۋ باسىن وقىتىپ تاستادى ما؟ ويلاي-ويلاي باسىم قاتتى. قارتايعانىمدا قالعان عۇمىرىمدى تىنىشتىقتا وتكىزەم بە دەپ ەم. اجالىمنان بۇرىن بۇلار مەنى كورگە تىعاتىن شىعار. الداش ول نە جىندى ەمەس، نە ساۋ ەمەس. ون بەس جىل بۇرىن قويعان اراعىن قايتا باستادى. لەكەر ول ءبىر كۇن ساۋ بولسا، ءبىر كۇن ماس. قۇدايعا شۇكىر، كۇيەۋىنىڭ اقىلى بار. قامار ءبىر كەدەي كارى شالعا ءتيىپ جارىماي ءجۇر. ءباتيماش جالعىز ءوزى ەكى بالاسىن سۇيرەتىپ، باسىن سۇعار باسپاناسىز كۇن كەشۋدە. جاراتقانعا نە جازدىم. ايتپاقشى، ازاندا ءباتيماش حابارلاسقان، نەسيەسىن جابا الماي ءجۇر ەكەن. سەنى كەزىندە وقىتتى عوي. وسى ايىن جاۋىپ بەرسەڭشى.

انام كوز قيىعىن ماعان ءبىر تاستاپ، زارىن قايتا توگە باستادى.

— قىرىق جىل القاش اكەلەرىڭە كونىپ، سونىڭ ازابىن تارتتىم. ەندى قالعانىن بالالارى كورسەتىپ وتىر. قان دەگەن جىبەرمەيدى ەكەن، ءا. — بۇل سوزدەرىن قاھارلانا ايتتى يەگى دىرىلدەپ. سوسىن قايتا  باسەڭسي: —  ءبارى جىندى سۋعا جاقىن. جالعىز سەن عانا ماعان تارتقانسىڭ. ىشكەن ساعان جاقپايدى. سوعان دا ءتاۋبا، — دەپ، الدىنداعى شايىن ۇرتتاپ، تاماعىن ءجىبىتتى. اينۇر شاي قۇيايىن دەگەندەي ەنەسىنىڭ الدىنداعى كەسەنى الماق بولىپ ەدى، «ىشپەيمىن» دەگەن يشارا تانىتىپ، تومەن سالبىراپ كەتكەن باسىن جوعارى كوتەرە: — قانشا القاش بولسا دا ەركەكتىڭ اتى — ەركەك ەكەن-اۋ. اكەلەرى بولسا، بۇلار ءبۇيتىپ قۇتىرمايتىن ەدى. الداشتان باستاپ ءبارى ىبىرايدان ىعاتىن. ءبارى جامان شالىمنىڭ ارقاسى ەكەن عوي. — شەشەم جاسىنا يە بولا الماي، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى. ءبىز ءۇن-ءتۇنسىزبىز. سولىعىن باسا الماعان كۇيى اپام ورنىنان قينالا كوتەرىلىپ، ءوز بولمەسىنە كەتىپ قالدى. ءىشى قانجىلاپ بارا جاتقان، قامقورسىز، قاۋقارسىز كۇيدەگى اپامدى ۇلكەن ءۇيدىڭ ەسىگىنە دەيىن كوزبەن شىعارىپ سالۋعا عانا شامام جەتتى. ايەلىمە مەنىڭ بۇل جايىم ۇنامادى بىلەم، «اپامنىڭ ارتىنان بارىپ، كوڭىلىن اۋلا. جالعىز قالدىرۋعا بولمايدى. مەن ىدىس-اياعىمدى رەتتەپ سونىڭنان بارام. بار-بار» دەپ ونسىز دا سۋىپ قالعان شايىمدى ىشكىزبەدى.

تۇپكى بولمەگە كىرسەم، انام اكەمنىڭ جەيدەسىن يىسكەپ وتىر ەكەن. مەن ەكەنىمدى كوز تىكپەسە دە ءبىلىپ، سويلەي جونەلدى:

— وتكەندە ىبىرايدىڭ مىنا ءبىر جەيدەسىن جەزدەڭ ەسەنبەككە بەرەيىن دەگەم. ساراڭدىعىم ۇستاپ، بەرمەگەنىم جاقسى بولىپتى. ۆەلۆەتتەن تىگىلگەن. ساپاسى وتە جاقسى. ىبىرايدىڭ ءوڭىن اشاتىن. اكەڭنىڭ ءيىسى ءالى بار ەكەن. ءما، يىسكەپ كورشى، — دەپ مەنى قاسىنا شاقىردى. جۇزىنە زەر سالسام، شەشەم كوز جاسىن تىيعان. زارلى داۋىسىن شالىنا دەگەن ساعىنىش ءۇنى الماستىرىپ، بوزارعان جۇزىنە قان جۇگىرىپ قالىپتى. وسىعان قۋانىپ قالعان مەن انامنىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەي، اكەمنىڭ جەيدەسىن يىسكەدىم. راس. اكەمنىڭ ءيىسى بار!

— بۇل جەيدەنى ەشكىمگە بەرمەيمىز. سەن كيەسىڭ. كي قازىر، — دەدى انام. ماعان ۇلكەندەۋ عوي دەپ ايتپاق بولىپ، ءتىلىمدى تىستەپ ۇلگەردىم. دەرەۋ ۇستىمدەگىنى شەشىپ، كوكەمنىڭ كيىمىن كيىپ الدىم. شەشەم مەنى ومىرىندە ءبىرىنشى رەت كورگەندەي تاڭىرقاي قاراپ، جانارىنداعى بار مەيىرىمىن شاشا:

— وي، اللا-اي. اۋماعان اكەڭ بولا قالدىڭ! مەنىڭ ىباشىمنان اۋمايدى ەكەنسىڭ، — دەپ بار ۋايىمىن ۇمىتقانداي جادىراپ سالا بەردى. مەنى اينالشىقتاپ، استى-ۇستىمە ءتۇسىپ بەتىمنەن سۇيە بەردى، سۇيە بەردى.

 «ادىرنا» جۋرنالى، №1