ورىس ءتىلى تاۋەلسىزدىكتەن بۇرىن قازاق ەلى ءۇشىن دۇنيە ءتىلى، عىلىم ءتىلى، مادەنيەت ءتىلى، ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى، ۇيىتقىلىق ءتىل، وكتەمدىكتىڭ ءتىلى بولاتىن. قازىر زامان وزگەردى. تاۋەلسىزدىك العان قازاق ەلى ءوز تىلىمەن الەمگە ۇڭىلە باستادى. ورىس ءتىلى بۇگىن قازاق قوعامى ءۇشىن تەك كورشىنى سىيلاۋدىڭ بەلگىسى عانا بولىپ وتىرعانى بەلگىلى. 

بۇگىنگى تاڭدا، ورىس ءتىلى قازاق ەلىنىڭ عىلىم-تەحنيكا جاقتان العا باسۋىنا، جاستارىمىزدىڭ جاڭا كوزقاراستارمەن قارۋلانىپ، دۇنيەجۇزىلىك عىلىم-تەحنيكانىڭ الدىڭعى كوشىنە ىلەسۋىنە بوگەت بولۋدا. 

قازىرگى الەم ءتىلى اعىلشىن ءتىلى. الەمدەگى ينفورماتسيانىڭ 70%ى اعىلشىن تىلىندە تارالادى. قىتاي ەلىندە تۇراتىن كومپيۋتەردىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن، اعىلشىن ءتىلىن جەتتىك بىلەتىن، قىتاي ءتىلىن ءوز انا تىلىندەي مەڭگەرگەن، جەكە مەكتەپ اشىپ ۇلتىمىزدىڭ ۇرپاقتارىن عىلىم-بىلىمگە تاربيەلەپ جۇرگەن ۇلتجاندى باۋىرىمىز ىقلاس ورازبايۇلى ء«ۇرىمجىنىڭ كوركەم جىگىتتەرى» اتتى ماقالاسىندا بەلگىلى ءبىر سەرىكتىكتىڭ تور بەتىنە قۋات قوسۋ ءۇشىن قاجەتتى ينفورماتسيانى جەر شارىنداعى جاڭا دۇنيەنى كۇنبە-كۇن اۋدارىپ وتىرادى دەگەن قىتاي تىلىندە تابا الماي، تەك اعىلشىن تىلىندە تاپقانىن، «اعىلشىن ءتىلىن بىلمەسەڭ ادىمىڭ اشىلمايدى» دەگەن ءسوزدىڭ شىندىعىنا مويىنسال بولعاندىعىن ايتىپتى. قىتاي جوعارى وقۋ ورنىندا جۇمىس جاسايتىن حيميا عىلىمىنىڭ دوكتورى كۇنداۋلەت ءالىماجىۇلى ءبىر اڭگىمەسىندە "ىشكى قىتايدا دوكتورلىق جۇمىسپەن جۇرگەندە بايقاعانىم قازىرگى قىتاي عالىمدارى ورىس عىلىمىن، ورىس ءتىلىن مەنسىنبەيدى ەكەن" دەپ ەدى. شىن مانىندە ىزدەنىپ جۇرگەن جاندارعا اعىلشىن ءتىلىنىڭ ورىس تىلىمەن، قىتاي تىلىمەن سالىسترعاندا الەمنىڭ، وركەنيەتتىڭ، عىلىمنىڭ ءتىلى ەكەنىن ايتۋ باسى ارتىق شارۋا. 

قازاق ەلى اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن قانشا دارىپتەگەنمەن، ءادىس-شارالار اتقارعانمەن ءالى دە اعىلشىن ءتىلىن قاجەتتى دەڭگەيدە جالپىلاستىرا المادى. 

ورىس ءتىلىنىڭ بۇگىنگى قازاق قوعامىندا تىلدىك ورتاسى بار. بالالارىمىز كىشكەنتاي كەزدەن ويناپ ءجۇرىپ ورىسشا ۇيرەنىپ الادى. ورىس ءتىلى - قازاق تىلىمەن سالىستىرعاندا قازىردە عىلىمنڭ ءتىلى. ورىس ءتىلىن يگەرگەن بالا اعىلشىن ءتىلىن يگەرمەسە دە قاجەتتى ءبىلىمدى، ينفورماتسيانى ينتەرنەت الەمىنەن تابا الادى، ءمالىم دەڭگەيدە ءوز قاجەتىن جاقسى قاناعاتتاندىرادى. قازاقستاننىڭ ەل ىشىندەگى بۇگىنگى قازاق ءتىلدى جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ عىلىمي زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى ارناسىنا جول سالاتىن ديپلوم جۇمىستارىن جازۋ بارىسىندا نەگىزىنەن ورىس ءتىلدى دەرەك كوزدەرىنەن كوپ پايدالاناتىنى بەلگىلى. اعىلشىن دەرەك كوزدەرىنەن پايدالاتىندار وتە از، ءتىپتى كەيبىر دوكتورلىق دەسسەرتاتسيامىزدىڭ ورىس تىلىندەگى ماقالالاردىڭ كوشىرمەسى بولىپ جاتاتىن كۇلكىلى جاعداي. ءبىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىنداعى ستۋدەنىتتەرىمىز اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنىپ باس اۋىرتپاي-اق، وزدەرىنىڭ قاجەتىن ورىس تىلىمەن شەشىپ توقمەيىلسىپ جان قيناماي تىرلىك جاسايدى. بۇل ءۇردىس قازاق عىلىم الەمىن، قازاق مادەنيەتىن، الەم وركەنيەتىنىڭ الدىڭعى لەگىنە شىعارۋعا توسقاۋىل بولادى. قازاقتىڭ رۋحاني ساناسىن ورىس قوراسىنا قاماپ قويادى. بۇگىنگى كۇنى ورىس ءتىلى قازاق قوعامىن الاتايداي بۇلدىرەتىن فاكتورعا اينالدىرىپ بارا جاتىر. ولجاس سۇلەيمەنوۆ قازاقستانعا تولىق قاندى تاۋەلسىزدىك قاۋىپتى دەپ قورىققانىمەن، قازاق حالقى قورىقپايدى. ولجاستىڭ بۇل ءسوزى كەشەگى ساناسى ورىستانعان ۇرپاقتىڭ جانايقايى. 

"قازاقستاننىڭ بولاشاعى قازاق تىلىندە، قازاق ءتىلى قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىرۋشى كۇش" دەپ ەلباسىمىز ايتقانىمەن اينالاسىندا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتار از ەمەس، ولاردىڭ ۇرپاقتارى دا قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. ورىسشا سۇراققا قازاقشا جاۋاپ بەرسەڭ، جۇمىستان قۋىلاسىڭ. ەندى ءۇش تۇعىرلى ءتىل يدەياسى ساحناعا شىقتى. مىنە بۇلار بۇگىنگى بيلىك ىسكە اسىرىپ وتىرعان ءامالي تىرلىكتەر. ء"ۇش تۇعىرلى ءتىل" يدەياسى ورىس ءتىلىنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن ويلاپ تابىلعان يدەيا. ايىتپەسە. زاڭدىق نەگىزى، بەدەلى بار ورىس ءتىلىن ءبىر تۇعىرعا اينالدىرىپ، سانانى الجاستىرماي، اعىلشىن ءتىلىن دامىتۋدىڭ جاڭا شارالارىمەن اينالىسسا، قازاق ءتىلى مەمەلەكەتتىك تىلدىك ورنىمەن دارىپتەلسە، ورىس ءتىلى اقىرىنداپ ىعىساتىن ەدى. بۇگىنگى بيلىك ءوز قولدارىمەن بولاشاقتا جارىلاتىن بومبىنى جاساۋدا. بۇل جاعدايدى 70 جىل وتارلىقتان سوڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاساقتا، وتارسىزداندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزبەگەنىمىزدىڭ ايعاعى دەپ سيپاتتاۋعا بولادى. ورىس ءشوۆينيزىمى قاعىنىپ تۇرعان بۇگىنگى تاڭدا، ورىس ءتىلىن بىلگەن جاس ۇرپاعىمىز ءوزىن الەمنىڭ قوجاسىنداي سەزىنۋدە. ەگەر قازاق ەلىندە ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىلۋى ءدال وسى دەڭگەيدەن تۇسپەسە، بولاشاقتا قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلىنىڭ كەسكىلەسكەن كۇرەسى تۋىلادى. ءالى ەسىمدە، 2012-جىلى كۇزدىڭ ءبىر كۇنى استانادان الماتىعا قاراي پويىزبەن جولعا شىقتىم. قارسى توسەكتەگى جاس شاماسى 25-26-لارداعى جاس قازاق جىگىتپەن اڭگىمەلەستىم. ەۋرازيا ۋنۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترى ەكەن. قوسىمشا باكلاۆرعا ساباق بەرەدى. وسى سوزدەردى قازاقشا ارەڭ جەتكىزگەن ول بىردەن بۇرىنعى كەڭەس كەزىن، قازىرگى رەسەيدى ماقتاي جونەلدى. سول كەزدە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا قول قويۋ ۋاقىتى تاياپ قالعان، ەكونوميكالىق وداق تۋرالى الۋان ءتۇرلى كوزقاراستار قوعامدا تالقىلانىپ جاتقان. مەن سىناپ كورەيىن دەپ بۇل جىگىتكە "قازاقستان رەسەيگە قايتا قوسىلسا بولا ما؟" دەدىم. الگى جىگىت: "بولادى، قوسىلۋ كەرەك" دەدى. وسى كەزدە ۇستىڭگى توسەكتە جاتقان 40 جاس شاماسىنداعى ايەل جاس شالا قازاققا دۇرسە قويا بەردى. ءبىر-بىرىنە مايدان اشقان ەكەۋىن جابىلىپ ارەڭ اجىراتىپ، قويدىردىق. مىنە بۇل ساقتانباساق بولاشاقتا بولاتىن قاقتىعىستىڭ شاعىن كورىنىسى. بولاشاقتاعى ەرمەك تايشىبەكوۆتەردى جەتىستىرىپ جاتقاندىعىمىزدىڭ بەلگىسى (ەرمەك تايشىبەكوۆ قازاقستان رەسەيگە قوسىلۋ كەرەك دەپ الەۋمەتتىك جەلىدە اشىق ۇندەۋ تاستاعاندىعى ءۇشىن 4 جىل باس بوستاندىعىنان ايرىلىپ، قازىر قاماۋدا وتىرعان ادام). وسىنداي جاعدايدى بولعىزباۋ ءۇشىن بۇگىنگى قازاق جاستارى ورىس تىلىنەن سانالى تۇردە باس تارتۋى كەرەك. تەك قازاقتاردىڭ وسى كەزدە ورىس تىلىنەن سانالى تۇردە باس تارتۋى ارقىلى عانا بولاشاقتا بولاتىن ۇلتارالىق قاقتىعىستان اينالىپ وتۋگە بولادى.

ورىس تىلىنەن باس تارتۋدا بيلىكتىڭ پارمەنىن، باستاماسىن، قاتىستى زاڭدى وزگەرتۋدى توسۋدىڭ قاجەتى جوق. بيلىك پەن زاڭنىڭ ورىس تىلىنە تىڭ مىنەز كورسەتۋى ءدال قازىر قازاق ەلىن ساياسي تۇراقسىزدىققا اكەلۋى مۇمكىن. تەك جاستار، ۇلتشىلدار، ءاربىر جەكە تۇلعا يدەيانى ازات ەتىپ، ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكپەن، ءوز ەركىمەن، ءوزىنىڭ جەكە ءىسى تۇرعىسىنان ورىس تىلىنەن سانالىقپەن باس تارتۋى كەرەك. بۇگىنگى بيلىكتىڭ ورىسشىلدىعىنىڭ ارتىنان سالپاقتاۋ بولاشاقتا قازاق ەلىن وت پەن سۋداي وتاسپايتىن قايشىلىققا باستاۋ ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. 

بەكتۇرعان ءاۋباكىرۇلى

Abai.kz